Быйыл мэҥэ хаҥаластар анаан-минээн «Боссоойко оонньууларын” ыыттылар. Итини барытын ааҕан баран, “Боссоойко төрдүн-ууһун билэргэ наадалаах буолаарай...” диэн урут уонча сыл хасыһан булбут матырыйаалларбын билиһиннэрэбин. 

 

   2000 с. Шергин Петр Иванович (1928 с.т.) биэрбит ахтыыта:

 

«Мин 1943-1944 сс. 6-с кылааска Дүпсүҥҥэ үөрэнэрбэр, Араҥаска Егор Рожин-Уолака дьиэтигэр олорбутум. Егор сыылынай Н.П. Странден уола эбит этэ. Аҕата болдьоҕо туолан баран икки оҕотун илдьэ соҕуруу көһөн барарыгар, атын икки оҕотун Дүпсүҥҥэ кэргэнигэр саха дьахтарыгар хаалларбыт. Егор бэйэтэ нуучча курдук киһи этэ. 1929 с. биэрэпискэ 47 саастаах эбит. Бу Уолака Дьөгүөссэ маннык кэпсиирэ:

 

   – Дүпсүҥҥэ арҕаа оскуола хоту өттүгэр былыргы өтөх онно баара, билигин ити Максимов Гавриил-Маанньастыгас дьиэ туттубут сирин диэки. Күүстээх Боссоойко аҕата Ыччаттан көһөн тахсан, онно кыстаан иһэн, саас куоракка көһөн киирбитэ. Боссоойколоох онно олордохторуна, Араҥастан кэлэн оонньуур этим. Боссоойколооҕу кытта 12-13 саастаах уолаттар этибит.

 

Дьөгүөссэ оҕонньор кэпсээнинэн, Боссоойколоох Чэриктэйгэ төрөөбүттэрэ, олорбуттара чахчы быһыылаах. Аны Ыччакка “татаар дьахтарын уҥуоҕа баар” диэччилэр. Ыччат кырдьаҕастара “татаардар Ньукулай Свешников-Түүлээх  өтөҕүн үөһэ, Мыраантан алааска тахсар аартык диэки олоро сылдьыбыттара”  диэн кэпсииллэрэ.

 

Боссоойко бүтэһигин этэрээтин кытта Чэриктэйинэн күрээн кэлэн ааһарыгар, үс ыалынан түспүттэрэ үһү. Ботойор Мэхээлэҕэ, Дэпсэйдэргэ уонна Көпсөкүй £ндөрөйгө. Ботойор Мэхээлэ Чабычах Лэгэнтэйдиин алаастан аргыстаһан киирэн истэхтэринэ, Мыыла күрбэтигэр үрүҥнэр – Боссоойко дьоно – тоһуйан тутан ылбыттар. «Хантан, ханна баран иһэҕит? Тугу биллигит? Кыһыллар диэки санаалаах дьон буолуохххут...» – диэн доппуруостаабытынан барбыттар.

 

Мэхээлэ оҕонньор манна олохтоох дьон буолалларын этэн баран, “дьэ, Дүпсүҥҥэ хороох бэргэһэлээх дьон буолунай элбэхтэр, онтон куттанан бу тутуу былдьастыбыт. Тылларын иһиттэххэ, бу аартыгынан уонна Ыччатынан киирэбит дииллэр” диэбит.  Ону кытта үрүҥнэр тыаттан аттарын тутан ылан, түспүт ыалларыгар төттөрү ыстаннаран кэлэн тыллаабыттар. Ол кэннэ таһырдьа күөстэммит эттэрин миинин тоҕо ыһан баран, кырбастаах эттэрин хоонньуларыгар уктан, ол киэһэ Дьэли диэки түспүттэр.

 

Боссоойко бэйэтэ Дэпсэйдэргэ түспүтэ үһү. Онно “ороҥҥо сыттаҕына, түөһэ-иһэ түннүк аллараа холуодатын үөһэ өттүнэн көстө сытар этэ” дииллэрэ. Чабырҕайыгар баастааҕын, маарыла ылан, тарбаҕынан үүттээн ыраастанара үһү.

 

Боссоойко бу кэлэн барбыт “чиэһигэр”, 1928 с. манна саҥа төрөөбүт Тит Горохов, Дмитрий Шергин, Иван Бурнашев диэн оҕолору дьон-сэргэ “Боссоойко” диэн сүрэхтээбитэ.

 

Ботойор Мэхээлэ элбэх баҕайы кэпсээннээх, сытыы-хотуу оҕонньор этэ. Кини бу дойдуну буулаабыт үрүҥнэри түргэнник утаара охсоору сымыйанан “Дүпсүҥҥэ кыһыллар кэлбиттэр” диэбитэ үһү.    

 

Боссоойко Дүпсүнүнэн ааһыыта

 

70-с сылларга Саха АССР үтүөлээх учуутала Сергей Никифоров оҕонньор Боссоойко кыһыллартан куотан иһэн, Дүпсүҥҥэ хонон ааспытын туһунан бэрт итэҕэтиилээхтик кэпсиирэ. Кини бэрт киэҥ сирдэринэн тэлэһийэн үлэлээбит, элбэҕи аахпыт-билбит, устуоруйаны олус бэркэ билэр киһи этэ. Онон кэпсээнэ кырдьыктааҕа адьас саарбахтаммат. Боссоойко Дүпсүҥҥэ хонон ааһарыгар, Сергей Никифоров 20-чэ саастаах киһи эбит.

 

   – Боссоойколоох куотан иһэн Дүпсүҥҥэ 1927 сыл ахсынньы 18 күнүгэр киэһэлик кэлбиттэр уонна хас да ыалынан тарҕаһан хоммуттар. Кэннилэриттэн сырсан иһэр кыһыл этэрээтигэр суолларын бутуйаары, сорох дьонун быһа Бороҕон, Дүпсүн улуустарын сүрүн суолларынан хоту түһэрбит, атыттарын арааран Нам сиринэн, £лүөнэ өрүһү сыыйа, Дьааҥы хайысхатын тутуһуннарбыт. Ити икки бөлөх Дүпсүҥҥэ кэлэн холбоһуохтаахтар эбит. Оннук да буолбут.

 

Кыһыллар Боссоойколооҕу тута сөрөөн, кэннилэриттэн батыһан испиттэр. Кинилэр Боссоойко дьоно икки аҥыы барбыт суолларын төрдүгэр кэлэн баран сүбэлэспиттэр. Н.Кривошапкин-Субуруускай этэрээтэ Бороҕон-Дүпсүн хайысхатынан барар суолу тутуспут, оттон И.Строд этэрээтэ Дьааҥылыыр суолунан иннилэрин күөйэрдии барбыт.

 

Этиллибитин курдук, Боссоойколоох Дүпсүҥҥэ кэлэн холбоспуттар уонна ыалларынан тарҕаһан хоммуттар. Субуруускай этэрээтэ адьас тилэх баттаһа айаннаан Дүпсүҥҥэ ситэн кэлбит уонна эмиэ ыалларынан тарҕаһан хоммут. Дьиктитэ баар, бачча элбэх сыарҕалаах аттаах этэрээттэр бэйэ-бэйэлэрин кытта көрсүбэтэхтэр, хайа-хайалара баарын да билбэтэхтэр.

 

Арай... Мин ийэбинэн эһэм Петр Соловьев-Хайахтаах –  алаас арҕаа баһыгар аллара олорбут. Киниэхэ ити киэһэ Боссоойко түөрт аттаах киһитэ хоно сытара үһү. Эһэм уола Бүөтүскэ, оччолорго 14-15 саастаах оҕочоос, дьукаах уолун кытта аттарын уулата ойбоҥҥо киирбиттэр. Ойбонноро олорор алаастарыттан чугаһа үһү. Уолаттар аттарын сиэтэн ойбоҥҥо чугаһаан иһэн көрдөхтөрүнэ, арай, борук-сорукка элбэх баҕайы ыҥыыр аттаах дьон субуруһан тураллар эбит. Кинилэртэн биир киһи чуо-бааччы хааман кэлэн, уолаттартан сибигинэйэ былаастаан: «Эһиэхэ аттаах хоноһолор бааллар дуо?» – диэн ыйыппыт. Уолаттар хап-сабар “суохтар” дэспиттэр. Ону кытта аттаахтар өс киирбэх төттөрү эргилиннэрэн битигирэтэ турбуттар. Кинилэр Субуруускай дьоно буолаллара чуолкай.

 

Боссоойколоох сарсыарда адьас эрдэ Дүпсүнтэн аттаммыттар. Дыгдаал-Батамаайы туһаайыытынан барар сүрүн суолу тутуспуттар. Дүпсүнтэн икки көстөөх Ураһалаах уонна Мутугучча күөллэр ыпсыыларыгар тиийэн баран, Боссоойко соһуччу сүрүн суолтан туораан, тосту илин эргиллэн Баатаҕай Алданын (билиҥҥитэ Ыччат Алдана) диэки түһэллэр.

 

Ити күн, ахсынньы 19 күнүгэр, Боссоойколоох Баатаҕай Алданын нөҥүөлээн Чэриктэйгэ тиийэллэр. Дьэ, түргэн айан эбит. Алта көстөн ордук сири өр гымматахтар. Евсей Сыроватскай-Дэпсэй оҕонньор дьиэтин таһыгар кутаа оттон, саҥардыы аһаан эрдэхтэринэ, били этиллибитин курдук, Дүпсүнтэн Михаил Федоров-Ботойор кэлэн: «Дүпсүнтэн эһигини эккирэтэн элбэх киһилээх этэрээт иһэр, түргэнник куота охсуҥ!» – диэн таһы-быһа сымыйалыыр.

 

Боссоойколоох итини иһиттибит-истибэтибит диэбиттии,  уот кытыытыгар турар күөстэрин тоҕута быраҕа-быраҕа аттарын үрдүгэр түһээт, куотан бөтөрөҥнөтө тураллар.

 

Эккирэтээччи кыһыллар Боссоойко суолун муннаран тосту илин хайыспытын билбэккэлэр, сүрүн аартыгы тутуһан Дыгдал диэки түһэ тураллар. Мутугучча күөлү кытта силбэһэ кэриэтэ сытар Кыдаадыма диэн улахан алааска көтүтэн киирэн көрбүттэрэ, арай, алаас арҕаа баһыттан Боссоойколоох этэрээттэрэ киирэн сыһыыны ортолоон эрэр эбит. Субуруускай хамаанда биэрэрин кытта, кыһыллар ытыалаһардыы бэлэмнэнэн сыапка тарҕаһаллар. Анарааҥҥылар эмиэ кинилэри көрөөт, сэриилэһэрдии позиция ылынан, урутаан уоту аспытынан бараллар. Икки өттүттэн ытыалаһыы саҕаланар. Сүүрбэччэ мүнүүтэлээх ытыалаһыы кэнниттэн арай хайаларыттан эрэ «Максим» пулемет үлэлээн күпсүйэр. Кыһыллар бары Боссоойколооххо «Максим» пулемета суоҕун чуолкай билэллэрэ үһү. Ол иһин буолуо, нөҥүө өттүттэн кыһыл былаахтар тэлимнэспиттэр. Эмискэ үлүгэр ытыалаһыы тохтуур. Утарсааччылар чуҥнаһан билсибиттэрэ, иккиэн кыһыллар буолан хаалаллар. Дьааҥылыыр суолу күөйэ барбыт Строд дьоно кэлбиттэр эбит.

 

Бииргэ түмсүү буолар. Строд икки Субуруускай икки тыл тылларыгар киирсибэккэ, этиһэн-иирсэн тураллар, бэстилиэттэрин таһааран ытыһа сыһаллар. Дьолго, киһи өлүүтэ тахсыбатах, хас да саллаат чэпчэкитик бааһырбыттар. Тумана суох ыраас халлааннаах сарсыарда буолан уонна ыраахтан ытыһаннар, сүтүгү көрсүбэтэхтэр.  

 

«Дьыбардаах сарсыарда сааларын тыаһа субу баардыы иһиллэрэ. Улахан сэрии турда диэн наһаа куттаммыппыт», – диэн мин хос эбэм Т.К. Сивцева кэпсиир буолара. Кинилэр дьиэлэрэ ити Кыдаадыматтан аҕыс биэрэстэ эбит. Ити алаастан хойуккааҥҥа диэри эстибит ботуруоннары булаттыыллара үһү.

 

Стродтаах Субуруускай Боссоойкону салгыы эккирэтэртэн батынан төттөрү төннүбүт курдуктар. Боссоойколоох илин диэки түһэ турбуттар. Ханна тиийэн кыстаабыттара – бэйэтэ туспа кэпсээн. Кырдьаҕастар этэллэринэн, Боссоойколоох ыаллартан бэйэлэрин ырбыт аттарын оннугар ыҥыыр-көлүүр аттарын былдьыыр кэриэтэ ылаллара үһү. Арыт күүстэринэн эдэр дьону тардан этэрээттэрин хаҥаталлар эбит. Ол иһин ыаллар көлүнэр аттарын күрэтэн, тыаҕа таһааран баайаллара, эдэр уолаттары саһыаран кэбиһэллэрэ үһү. Кырдьыга даҕаны, туга-ханныга биллибэт, саа-саадах тутуурдаах быстах-остох этэрээккэ кыттыһан ким сор суолланыан баҕарыаҕай.

 

Боссоойко суолун-ииһин олус сатабыллаахтык бутуйан кыһыл икки аатырбыт хамандыырын сирэй бэйэлэринэн  көрүһүннэрбитэ, утарыта ытыалаһыыны тэрийбитэ – олус интэриэһинэй түбэлтэ. Мантан сылыктаатахха, кини байыаннай тактиканы куһаҕана суохтук билэр буолуон сөп. Боссоойко Чэриктэй киэҥ нэлэмэн, хатыҥ чараҥнарынан, ыарҕанан-сэппэрээгинэн бүрүллүбүт хочотун көрөн баран, бу дойду сирэ-уота саһа сылдьан сэриилэһэргэ олус табыгастааҕын туһунан тыл быктаран ааспыта үһү.   

 

П.К.Сивцев, учуутал, “Кыым” 1994 с., олунньу 3 күнэ.

 

Боссоойко Чэриктэйинэн сылдьан ааһыыта

 

... Михаил Федоров сымыйанан кэпсээбитин кырдьыктанан, үрүҥнэр таһырдьа оргуйа турар күөстэрин тоҕута быраҕа-быраҕа буспут эттэрин эрэ ылбыттар. Чэриктэйтэн баралларыгар, мин аҕабын П.Е. Сыроватскайы Түүлээххэ диэри сирдьитинэн илдьэ бараары ыххайбыттар. Оччолорго Чэриктэйтэн Түүлээххэ диэри кыһыҥҥы айан суола баара үһү. Ону истэн, саас ортолоох күтүөтэ Егор Лугинов Бүөтүрү харыстаан уонна “илдьэ бардахтарына  эдэр киһини үргүлдьү саллаат оҥостуохтара“ дии санаан, бэйэтэ сирдьитинэн барарга тылламмыт. Ону ылыммыттар. Оҕонньорго куһаҕан, ырыган аты мииннэрбиттэр уонна кэнниттэн харса суох аттарын таһыйан испиттэр. Нэһиилэ Дьэлигэ тиийэн баран оҕонньор сымыйалаан:  “Дьэ мантан ылата Түүлээхтиир суолу билбэппин. Атын киһитэ булунуҥ”, – диэн батыммыт. Онтон салгыы Куонаан Попов диэн киһини сирдьит оҥостубуттара үһү.

 

Федоровтаах Босиков сымыйанан омуннаан кэпсээбэтэхтэрэ буоллар, баҕар, толкуйданан баран Боссоойколоох Чэриктэйгэ тохтоон, Мыылаҕа тоһуйан кыһыллары кытта сэриилэһэн икки өттүттэн хаан бөҕөнү тоҕуохтара этэ диэн кырдьаҕастар тойоннууллара.

 

Сыроватскай П.П. (1928с.), тыыл, үлэ бэтэрээнэ.  

 

Боссоойко – Чэриктэйгэ төрөөбүтэ?

 

Номохтортон көрдөххө, Боссоойко Чэриктэй Ыччатыгар төрөөбүт-үөскээбит киһи буолуон эмиэ сөп курдук. Кини төрөөбүт-үөскээбит сирин суолун-ииһин билэр буолан, кыһыллартан куотарыгар Ыччатынан кэлэн ааспыт буолуохтаах. Аны Чэриктэйтэн атын сиргэ барарыгар сирдьит киһи көрдүүр, маныаха диэри син сирдьитэ суох кэлбит курдук.

 

Архыыпка Дүпсүн улууһун Баатаҕай нэһилиэгин “Баатаҕай Алдана” аҕа ууһугар көрдүөххэ наада. “Баатаҕай Алдана” (билигин Ыччат) бөһүөлэктэн уонча көс сир. Чэриктэйгэ былыр араас омук дьоно көскө, сыылкаҕа олорон ааспыттара. Маны таһынан, өрүс уҥуор Саастымаҕа (Застава) 17-19 үйэлэргэ Дьааҥы, Халыма, Абый дьаам суола ааһарын уонна өрүһүнэн сырыы хонтуруолугар нуучча казактара сулууспалаабыттарын билэбит. Оччолорго сахалар “антах харах, бэттэх мурун” омугу барытын татаар-нуучча диэн араара барбакка, саба быраҕан “нууччалар” дииллэрэ. Маны анаан хаһыстахха, үөрэттэххэ-чинчийдэххэ, барыта чуолкайданыан сөп. Бу ахтыыны биэрбит дьон үгүстэрэ билигин суохтарынан, Боссоойко төрдүн-ууһун интэриэһиргиир дьон архыып матырыйаалларын көрүөхтэрин сөп.

 

Мария ИВАНОВА, Чэриктэй бочуоттаах олохтооҕо.

 

"Кыым" хаһыат (http://www.kyym.ru) №32 2016.08.18