Иккис Камчааткатааҕы эспэдииссийэҕэ кэлэ сылдьан, ньиэмэс чинчийээччи учуонайа Иоганн Георг Гмелин 1733 с. суоллааҕы күннүгэр бу Хотугу Ытык хайаҕа “Cергуй тааһа” диэн баарын суруйан хаалларбыта (Reise durch Sibirien von dem lahre 1733 bis 1743). Кини ол “Сергуй тааһыгар” бара сылдьан сахалар бу таас олус күүстээх тыалы түһэрэрин иһин ытыктаан  сылгы сиэлинэн салама ыйаан бэлэх биэрэллэрин, “Сергуй тааһын” иһигэр таас чох баарын көрбүт. Таарыйа, Гмелин Бүрээтийэҕэ сылдьан итиннэ маарынныыр үһүйээни истибитин ахтан аһарбыт уонна бу сири “Каменноугольная гора” диэн ааттаабыт.

 

Бу суруйууга Саха сиригэр көскө кэлэн 12 сыл олоро сылдьыбыт Вацлав Серошевский эмиэ сөбүлэһэр. Ол курдук, “Якуты” диэн кинигэтигэр “күүстээх тыалы түһэрэрин, онон булчуттарга олус кутталлааҕын иһин ити хайаны сахалар ытыктаан Сургуй тааһа диэн ааттыыллар” диэн суруйбут. Кини 1887 сылга кэлэн көрөн хаспаҕы ойуулаабыта “Якуты” кинигэтигэр киирэн сылдьар. Серошевскай ону “үһүйээн быһыытынан, ити хаспах буолбатах. “Аанньалга кубулуйбут оҕонньор” хайаҕа олоро киирбитин кэннэ сабыллан хаалбыт аан илин өттө” диэн суруйбут.

 

Биһиги кыраайы үөрэтээччи Владимир Поповтуун “бу дьон Хаҥалас хайатыгар ханна баар хаспахтаах тааһы суруйбут баҕайыларай?” диэн билээри-көрөөрү, билиҥҥи Хаҥалас бөһүөлэгин, Нам улууһун уонна үөдэй нэһилиэгин кыраайы үөрэтээччилэриттэн “Сургуй тааһа” диэн ханна баарын, “аанньал буолбут оҕонньор” туһунан үһүйээни истибиттэрин-суоҕун ыйыталаһа сатаан кэбистибит да, ону билэр биир киһи суох буолан биэрдэ. Дьэ, былыргы номохтор-үһүйээннэр түргэнник умнууга хаалаллар эбит. Былыр өбүгэлэрбит үҥэр-сүгүрүйэр, “тыалы түһэрэр” ааттаах, бэлэх-туһах биэрэр аптаах таастара таһы-быһа сүтэн хаалара – дьикти! “Бу туһунан өссө туох эмэ суруйуу, ахтыы баара буолаарай?” диэн устуоруйаҕа сыһыаннаах суруйуулары, номохтору, үһүйээннэри хасыһан көрдүбүт да, олохтоох учуонайдар, суруйааччылар, кыраайы даҕаны үөрэтээччилэр Сургуй тааһыгар уонна хаспаҕар сыһыаннаах биир да үһүйээни суруйан хаалларбатахтар. 

 

Арай, архыып докумуоннарыгар 17-с үйэ бастакы аҥаарыгар Нам үөдэйигэр “Сергуй”, “Сергуй старый” диэн “князец” олорон ааспыта ахтыллар. Холобур, Иван Галкин 1637-1638 сылларга дьаһаах хомуйбут кинигэтигэр “взято государеву ясаку с Одейского князца Сергуя 20 соболей без хвостов” диэн баар. Олорбут сириттэн сылыктаатахха, “Сургуй тааһа” бу “князец” аатын кытта быһаччы сибээстээх буолуон сөпкө дылы. Хаҥалас хайата былыр үөдэйгэ киирэрэ эбитэ буолуо. Баҕар, сахалар маассабай өрө турууларын кытта сибээстээх будулҕаннаах 17-с үйэ бастакы аҥаарыгар бу “Сергуй” кырдьаҕас ханна эрэ баран сүтэн хаалбытын кытта сибээстээх номох буолуо.

 

Хаҥалас таас чоҕу хостуур карьерыгар түһэр үрүйэ билиҥҥи аата Золотинка диэн, уруккута уонна дьиҥнээҕэ Харыйалаах диэнэ эбитэ үһү. Оттон ити үрүйэ хапчаанын билиҥҥи олохтоохтор “Кровито” дииллэр эбит. Былыр “Кыраабыт” диэн сахалыы ааттааҕа итинник дьүһүн кубулуйан сылдьар.

 

Биһиги, биллэн турар, бу Сургуй тааһын көрдүү барарбытыгар “ол хаспаҕы таас чоҕу хостуулларыгар былыр үйэҕэ карьерга кубулутан суох оҥордохторо буолуо” диэн улахан эрэлэ суох тиийбиппит. Хаҥалас хайатын тумсугар урукку быраҕыллыбыт таас чоҕу хостуур  шахталар сэмнэхтэрин көрөн үөрэтэ сылдьан, Хаҥалас хайатын хайа солоон түһэр үрүйэлэри сиһилии үөрэтэн баран, билигин “Дом рыбака”  диэн туристар дьиэлэрин аттынааҕы үрүйэ түһэр хапчаанын уорбалыы көрдүбүт. Хапчаан биир өттө – £лүөнэ өрүскэ түһэр уһуктаах тумустаах очуос. Тэллэҕэр миэтэрэ аҥаара кэриҥнээх халыҥ таас чох дьапталҕатын араҥата быган тахса сытар. Ол аллараа өттүнэн тимирдээх таастыйбыт кумах араҥата тахсан көөрөттүбүт. Чох үрдүгэр – туой дьапталҕата.

 

Уһуктаах очуос кэтэҕин эргийэ бардаххына, хаспахха тиийэҕин. Барыта И.Гмелин уонна В.Серошевскай суруйбуттарыгар  үүт-маас сөп түбэһэр: таас чохтоох хайа да, хаспах да, тимирдээх таас да, туой дьапталҕата да бары бааллар. Хаспах иһин өҥөйөн көрдөххө, таас чох араҥатын көнө ньуура, кырдьык даҕаны, хаспаҕы бүөлүү түспүт сүүнэ тааска майгынныыр. Таас чох дьапталҕатын аннынан уу сүүрэр холлорооно көстөр. Онон “хайаҕа киирэр сабыллыбыт ааҥҥа” майгынныыр. Хаспах икки хайа хапчаанынан сүүрэн түһэр үрүйэлэр силбэһэн  өрүскэ түһэр сирдэригэр, уу сир анныттан тахсар сиригэр үөскээбит. Онон күн-дьыл эмискэ уларыйар, салгын оонньуур кэмигэр икки хайа хапчаанын устун күүстээх тыал өрүскэ киирэн кыра тыылаах балыксыттарга кутталы үөскэтиэн сөп дии саныыгын. Холобур, аатырар Байкал күөлгэ өрүс хотооллоругар уонна хайа хапчааннарыгар кыбыллан-хаайтаран олус күүһүрбүт салгын силлиэҕэ кубулуйарын, олору Баргузин, Сарма эҥин диэн ааттыылларын истэбит.

 

Чэ, ити курдук, Сахабыт сирин устуоруйатын үөрэппит  биллиилээх дьон сөҕөн-махтайан бэйэлэрин үлэлэригэр киллэрбит сирдэрэ чопчуланна, норуоппут биир умнуллубут дьикти үһүйээнэ сөргүтүлүннэ диэххэ сөп курдук. Арай, ол 17-с үйэтээҕи үөдэй кинээһэ Сургуй (Сөргүй) онно туох сыһыаннааҕа эрэ ситэ өйдөммөт.

 

Николай АРЖАКОВ-Боло Уус, Дьокуускай. "Кыым" хаһыат. (http://www.kyym.ru) №35 2016.09.15