Холобур, Хайлар таһыгар баар Барун-сомон (биир улахан нэһилиэк) бүрээттэрэ 150 тыһ. ахсааннаах ынах сүөһүнү, сылгыны, тэбиэни, хойу иитэллэр. Тэҥнэбилгэ, билиҥҥи Бурятия барытын да үрдүнэн итиччэ элбэх сүөһү суох. Бурятияҕа имири эстибит бүрээт ынаҕын, ытын ураты боруодалара эмиэ онно эрэ ордон хаалбыттар. Билиҥҥи Бурятияҕа умнуллубут араас сиэр-туом, былыргы фольклор, ырыа-тойук туһунан этэ да барыллыбат. Оттон биһиэхэ, сахаларга, оннук дьоммут Кытайга суохтар дуо? Хомойуох иһин, суохтар эбит.

 

1956 с. КНР “Народный Китай” диэн сурунаалын 21-с ¹-гэр Кытай Наукаларын академиятын чунуобунньуга Фу Мао-цзи суруйбут ыстатыйата тахсыбыта. Онно Кытай сиригэр-уотугар сахалыы тыллаах сахалар баалларын туһунан ахтыллыбыт этэ. Ону истэн баран, Дьокуускайдааҕы Е.Ярославскай аатынан түмэл салалтата Кытай-ССРС доҕордоһуутун уопсастыбатыгар “төһө элбэх саха баарый, тугу дьарыктаналларый, ханна олороллоруй, төрдүлэрэ-уустара ханнааҕыларый, уопсастыбаннай тутуллара  тугуй-ханныгый?” диэн ыйытык ыыппыта. Ити – 1956 с. ахсынньытын 11 күнүгэр.

 

Хоруй тута кэлбитэ. Онно Кытай Наукаларын академиятын Аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын үөрэтэр Института: “Кытай сахалара Ис Монголия Хулун-буир сеймин Оргуна аймагын хотугу өттүгэр, Хинган хайаларын таһынан тарҕанан олороллор. Кинилэр бэйэлэрэ манна 90 сыл анараа өттүгэр Сибииртэн, батталы-атаҕастабылы тулуйбакка көһөн кэлбиттэрин кэпсииллэр. Бу сахалар сахалыы саҥараллар, сорохторо нууччалыы билэллэр. Кинилэр ахсааннара 200-чэкэ киһи. Сүрүннээн, булдунан дьарыктаналлар. Бэргэнник ыталлар, сорохторо табаны иитэллэр”, – диэн суруйбута. Эбиитин, Кытай сахаларын олохторун көрдөрөр 6 хаартысканы ыыппыта.

 

Ол кэннэ, биирдиилээн дьон Кытайга олохтоох сахалары уонна эбэҥкилэри кытта суруйсан барбыттар. Холобур, Кытай бу этиллибит Оргуна (Аргунь өрүс үрдүгэр) хошунун олохтооҕо, эбэҥки Иван Дмитриевич Сологонов-Кундэ суруга баар. Онно кини бу хошуҥҥа 33 дьиэ кэргэн – 140 эбэҥки – олорорун, Володя уонна Витя диэн икки уоллааҕын, кэргэнэ мед-сиэстэрэлиирин туһунан суруйбут, Саха сирин эбэҥкилэрэ хайдах олороллорун интэриэһиргээбит. “Я ни умею писат, мене здес некому писат, мой друзья хочат с вами снакомится...” эҥин диэн хоп курдук нууччалыы суруйар эбит.

 

1957 с. СГУ устудьуона П.Габышев Кытайы кытта суруйсуутун түмүгэр, “Народный Китай” диэн сурунаалы туппута. Онно “якуты, живущие в Китае, зовут себя эвенками, а другие народы страны называют их якутами...” диэн суруйаллар эбит. Уонна “кинилэр урут £лүөнэ өрүс үрдүгэр олорон баран, 4-5 көлүөнэ анараа өттүгэр Кытайга, Ис Монголия Хулун-буир аймагар, Аргуҥҥа көһөн кэлбиттэрэ.  Ахсааннара – 130 киһи. Кинилэр киин куораттара – Утиров” диэбиттэр.

 

1958 с, Кытай норуодунай өрөспүүбүлүкэтигэр ыытыллыбыт нэһилиэнньэ биэрэпиһин түмүгэр, Хотугу Кытайга олохтоох кыра норуоттар бары “эбэҥкилэр” диэн суруллубуттара. Биллэрин курдук, билигин Кытайга 20 тыһ. кэриҥэ эбэҥки дьоно олороллор. £скөтүн урут баар буола сылдьыбыт да эбит буоллахтарына, саха дьоно олору кытта холбуу эбэҥкинэн ааҕыллан суураллыбыт буолуохтарын сөп.

 

Ити кэнниттэн Кытай уонна ССРС сыһыаннара тыҥаан, бу боппуруоһунан ким да дьарыктамматаҕа.

 

Сүүсчэкэ эрэ ахсааннаах омук тылын-култууратын сүтэрэрэ – улахан сонун буолбатах. Бэл, мөлүйүөн аҥаара саха ортотугар, Дьокуускай куоракка олорон төрөөбүт тылын-култууратын билбэт манкуртары-маргынааллары иитэн таһаарабыт. Оттон ыар олох кыһарыйан дойдуларыттан тэлэһийэргэ күһэллибит аҕыйах киһи эрэйдээхтэн тугу булан ылыаҥый?..

 

1979 с. Нью-Йорк куоракка “China Today” диэн улахан хомуурунньук кинигэҕэ Кытайга олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар тустарынан ырытыы бэчээттэммитэ. Онно Хинган хайаларыгар “сагджа” диэн ааттаах, 800 ахсааннаах, түүрдүү тыллаах, булдунан дьарыктанар омук баарын туһунан ахтыллар. Ити, арааһа, Кытай сахалара докумуоҥҥа тиһэх ахтыллыылара буолуохтаах.

 

 СГУ профессора Семен Горохов 90-с сыллардааҕы суруйуутун туһанан Иван Гаврильев оҥордо. "Кыым" (http://www.kyym.ru) №37 2016.09.22