Сахаҕа сылгы биир сүрүн баай буоларын таҥынан, Орто дойдуга Дьөҥөгөй Айыы бэлэҕинэн ааҕыллар. Быҥата, саха киҥитэ төрүөҕүттэн өлүөр диэри олоҕо барыта сылгыны кытта алтыҥа сылдьар. Ол курдук, былыргы сахаларга киҥи уҥуоҕун тутуу сиэрэ-туома мэлдьи сылгыны кытта ситимнээх буолар. Киҥини тиҥэх суолугар атаарсыбыт, онно кыттыбыт дьону хайаатар даҕаны сылгы этинэн аҥаталлар, сылгы баҥын, тириитин, атахтарын тииккэ ыйыыллар, онтон көмүү ойуун сиэринэн-туомунан ыытыллыбыт буоллаҕына, кэрэх куочайыгар сылгы тириитин иилэ быраҕаллар, төбөтүн анньаллар. Сорох көмүүлэргэ ат баҥын, тириитин иин иҥинээҕи тутууга: холбо, куорчах, тэбиэх үрдүгэр – уураллар
.
Хаҥалас улууҥун Булгунньахтааҕын аттыгар, Манчаарылаахха, историк А.И. Гоголев киҥи көмүүтүн тэбиэҕин уҥа өттүгэр, анаан хаҥыллыбыт оҥкучахха үүннээх ат төбөтүн уҥуоҕун, илин-кэлин атахтарын, кутуругун булан сурукка киллэрбитэ. 1992 с. Н.П. Прокопьев, С.К. Колодезников Истээх Быраан таҥыгар улааппыт оҕо көмүүтүн аттыгар туспа ииҥҥэ сылгы эттэммит этин үрүт үрдүгэр кыстаабыттарын булан турардаахтар. Көмүү аҥылыгар өлөрүллүбүт сылгы этиттэн өлбүт киҥиэхэ анаан туспа өлүү аҥылыгы уураллар. Онон, христианныы итэҕэли ылымматах саха дьонун былыргы көмүүлэригэр сылгы ”элэмиэнэ” мэлдьи баар буолар.
Сорох дьон өлбүт киҥи “анараа дойдуга айанныырыгар мииннин” диэн толору тэриирдээх, үүннээх-ыҥыырдаах хоолдьуга аттаах ыыталлар. Биллэрин курдук, көмүүгэ көстөр ат симэҕэ оччотооҕу саха дьонун аҕа-ийэ уустарын уратыларыттан, баай-дуол арааҥыттан, көмүү тэрээҥинин салайар киҥиттэн тутулуктаах буолар. Хаҥалас улууҥугар көстүбүт ат көмүүлэригэр билиҥҥитэ толору симэхтээх ат көстө илик, үксүн үүннээх буолаллар.
Быйыл Истээх Бырааҥҥа XVII үйэтээҕи эр киҥи көмүүтүттэн илин диэки 4-5 м тэйиччи ииҥҥэ ат көмүүтэ көстүбүтэ. 60-70 см дириҥҥэ, баҥын арҕаа диэки хайыҥыннаран, уҥа ойоҕоҥунан, төбөтүн өндөтөн сытыарбыттар. Үүнүттэн уостугана, тиэрбэҥэ эрэ ордубут. Иин хаҥыытыттан сылыктаатахха (иин илинтэн арҕаа диэки сыыйа дириҥиир), аты сиэтэн киллэрэн баран, онно охторон үөҥүн тардан өлөрбүттэр. Ат ыҥыыра киҥи холботун хаҥас өттүгэр ууруллубут. Бу ат көмүүтүттэн 4-5 м илин өссө биир сылгы көмүүтэ көстүбүтэ. Онтон төбөлөөх сылдьар эттэммит сылгы илин өттүн, муос тарааҕы, кыптыыйы булбуттара. Арааҥа, итиннэ дьахтар көмүүтэ баара буолуо.
Быйыл Үс Сэргэлээххэ буор булгунньахха XVIII үйэтээҕи дьахтар көмүүтүттэн (атаҕын туҥаайыытынан) 4-5 м тэйиччи ат көмүүтүн булбутум. Дириҥэ 1 м 30-40 см. Тэлэбиидэнньэҕэ устар дьоҥҥо уустук тутуллаах, араас маллаах-саллаах, дириҥ ис хоҥоонноох сиэрдээх-туомнаах көмүү – улахан булумньу. Киэҥ көрөөччү оннугу сэҥээрэр. Оттон, дьиҥинэн, француз археологтара сүрүннээн киҥи генетикатынан дьарыктанар буолан, ат көмүүлэригэр улаханнык долгуйбаттар. Оттон биҥиги археологтарбыт, ирдэбил быҥыытынан, көмүү комплексын толору хостуур эбээҥинэстээхтэр. Көстүбүт көмүүгэ быҥаччы сыҥыаннаах сиэри-туому ситэ хаспатахтарына, ситэтэ суох отчуот, билии-көрүү тарҕанар буоллаҕа. Ити курдук араас ирдэбилтэн, сыҥыантан көтүмэх быҥыы-майгы эмиэ тахсыталыыр. Холобур, Ньурбаҕа киҥи атаҕын аттыгар ыт көмүүтэ көстүбүтүн бэйэм хаҥарга күҥэллибитим. Үгэс курдук: “Биҥиги наадалаахпытын буллубут, көрдүбүт, оттон эн булбут аккын бэйэҥ салгыы хас”, – диэн буолар.
Үс Сэргэлээххэ курдук дириҥҥэ харайыллыбыт ат көмүүтэ урут көстө илик. Сорох үҥүйээннэргэ былыр сахалар хоолдьуга буолар аты тыыннаахтыы дириҥ ииҥҥэ анньан кэбиҥэн баран, ат өлөн мөхсүбэт, хамсаабат буоллаҕына ”киҥибит дьэ туҥааннаах дойдутугар айаннаан тиийдэ” диэн, дьэ кэлэн көмөллөрө кэпсэнэр. Арааҥа, бу аты итинник сиэр-туом кэнниттэн харайбыттар, хаҥас ойоҕоҥунан, баҥынан арҕаа диэки сытар, атахтарын сынньана сытар курдук токуччу туппуттар. Аттыгар көмүү тэрээҥинигэр сиэбит аттарын баҥын уҥуоҕун, онно эбии биир эттэммит сылгы баҥын уонна илин өттүн уурбуттар. Бу ат көмүүтүн үрдүгэр мас тутуулаах эбит, ону иин икки өттүгэр турбут баҕана төрдүлэрэ туоҥулууллар.
Хаҥалас Өктөмүн Кумахтаах Маалтаанытыгар археолог А.И. Гоголев 1970-с сс. киҥи көмүүтүттэн 1,5 м тэйиччи уматыллыбыт сылгы уҥуохтарын булбута. Билим эйгэтигэр “кремация” диэн киҥини, сылгыны күл буолуор диэри уматыыны ааттыыллар. Онтон ол отчуокка уокка сиэтиллибит (подверженные огню) сылгы уҥуохтарын туҥунан бэлиэтэнэр, ол аата ”кремация” буолбакка, уотунан сиэтэн ыраастааҥын сиэрэ-туома ыытыллыбыт быҥыылаах. Итинник сиэр-туом Саха сиригэр чаҥ (боруонса) үйэтиттэн баар. Билиҥҥитэ, сылгы эттэммит этин көмүү итиэннэ ат көмүүтүгэр уоту туттуу сүрүннээн хаҥаластар олохсуйбут сирдэригэр эрэ көстөр курдук.
XV-XVIII үйэлэрдээҕи эр киҥи да, дьахтар да көмүүлэригэр илин сирэйэ түөрт муннуктуу быҥыылаах-таҥаалаах ыҥыыр мэлдьи көстөр (сорох дьон билбэккэлэр ”түөрт кырыылаах сирэйдээх ыҥыыр – дьахтар киэнэ” эҥин диэччилэр). Бу түгэни “Дыгын Дархан” туҥунан киинэ устааччылара туҥанныннар, учуоттаатыннар диэн санатабын. Таарыйа, батыйа – сэрии сэбэ буолбатах, бу боростуой дьон күннээҕи айаҥҥа, булка, балыкка туттар сэптэрэ. Ол иҥин хас эр киҥи көмүүтүн аайы баар. Дьиҥнээх кыргыс киҥитэ, ол эбэтэр боотур, батыйанан кыргыҥыыга киирсибэт. Кыҥалҕаттан кыргыҥыыга хабыллыбыт дьон (ополчение) эрэ батыйалаах буолуохтарын сөп.
Таарыйа, археология хаҥыыларын сөбүлээбэт, сэмэлиир-сиилиир, аньыыргыыр дьон элбэхтэр. Быйыл Хаҥалас улууҥугар XIX үйэтээҕи киҥи уҥуохтара көрүүтэ-харайыыта суох ыҥыллан-тоҕуллан тураахтыылларын элбэхтик көрдүм. Саатар, күрүөлэммэтэхтэр. Уулаах Аантан чугас аартык кытыытыгар булгунньахха киҥи уҥуохтара ыҥылла сыталлар. Ону ким да аньыырҕаабат. Куудук аттыгар хас күн аайы экскаватар үлэлиир, 100-чэкэ миэтэрэни сүргэйбит. Былыргы дьон өтөҕүн, көмүүлэри алдьаппыта чахчы. Олохтоохтортон онно эмиэ ким да кыҥаллыбат, онтон саха устуоруйатын ыйдаҥардаары, үөрэтээри биир эмэ көмүүнү хаҥа кэлбит археологтарга мэҥэй бөҕө оҥоҥуллар. Мин саныахпар, ити курдук айдаара сылдьыах кэриэтин, дьон түмсэн былыргы ыҥылла сытар көмүүлэри харайыахтарын, күрүөлүөхтэрин, урукку пааматынньыктары харыстыахтарын наада этэ.
Аньыыргыыры үлэнэн көрдөрүллүөхтээх.
Быдылыкы БАҺЫЛАЙ, Саха түмэлин билимҥэ үлэҥитэ. "Кыым" хаһыат. (http://www.kyym.ru) №39 2016.10.06