Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ ыраахтааҕы эрэ былааһын суулларбатаҕа. Кини Арассыыйа импиэрийэтигэр үтүмэн үгүс сылларга сабардаан турбут, сааттаах, дойду олохтоохторун ”сословиеларынан” араарыыны суох оҥорбута. Бу “сословие” кирилиэһин үрдүкү үктэллэригэр дворяннар, итэҕэл үлэһиттэрэ, атыыһыттар, байыаннайдар, мещаннар уо.д.а. турар эбит буоллахтарына, ”кирилиэс” саамай аллараа үктэллэригэр биһиги сахалар – ”кочевой инородецтар”– сылдьар этибит.
Биһиги анныбытыгар ”бродячай инородецтар”, ол эбэтэр булду батыһан көһө сылдьар омуктар эрэ киирэллэрэ. Быһата, 300-чэкэ сылы быһа биһиги ”кирилиэс үрдүкү үктэлигэр” турар уопсастыба бары араҥатын саамай баттыгастаах, сэнэбиллээх миэстэтигэр олорон кэлбиппит. Арассыыйа импиэрийэтэ Сибиири, Уһук Илини, Чуумпу байҕал кытылларын, Хотугу Эмиэрикэни баһылыырыгар кылааппытын ким да сыаналаабатаҕа, аахсыбатаҕа. Ол кыыл-сүөл эрэ таһымыттан арыый бэтэрээ сылдьар ”инородецтар” көмөлөрүн ким сыаналыай?
Оччотооҕу саха дьоно үйэлэрин моҥообут, тоҥмут-хаппыт төрөөбүт алаастарын кытыыларыгар көмүллэн сытар уҥуохтарын күн бүгүнүгэр диэри көрөбүт. Онно: ”Под сим камнем покоится прах инородца... наслега ... улуса. Аминь” диэн суруллан турар буолар. Бу маннык кимнэрин-туохтарын, өлбүттэрин да иһин судаарыстыбаҕа төһө “сыаналаахтарын” көрдөрө турар мэҥэ таастары саха дьоно таҥара дьиэтин нөҥүө атыылаһан ылан туруорунаахтыыллара. Ол эбэтэр, баһылыыр-көһүлүүр омук итэҕэлин – православиены – ылынан да баран “туора урдустарынан” ааҕылларбыт тохтооботоҕо.
Биһиги өбүгэлэрбит 300-чэкэ сыл устата үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ сыһыарыллыбатахтара, билим, аныгы технология ситиһиилэринэн туһамматахтара. Ыраахтааҕы кэминээҕи чунуобунньуктар, таҥара үлэһиттэрэ сахаларга үөрэҕи тарҕатары кыккыраччы утараллара. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ ону барытын суох оҥорбута. Арассыыйа гражданнара омугуттан, тас көрүҥүттэн, итэҕэлиттэн тутулуга суох бары тэҥ бырааптаммыттара.
Сэбиэскэй кэмҥэ маны барытын 1917 с. £ктөөп өрөбөлүүссүйэтэ аҕалбытын курдук ”сырдатар”, “иитэр-үөрэтэр” этилэрэ. Ол түмүгэр, билигин бары да оннук дии саныыбыт. Эһиил баччаларга £ктөөп өрөбөлүүссүйэтин 100 сыла туолуоҕа, онно эмиэ итинник тыл-өс этиллэн эрдэҕэ буолуо.
1917 с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэтин саха бастакы сүһүөх интэлигиэнсийэтин чулуу дьоно: В.В. Никифоров, Г.В. Ксенофонтов, А.Д. Широких, К.О. Гаврилов, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Д.И. Слепцов, А.П. Рязанскай,И.С. Говоров, П.А. Афанасьев, Р.И. Оросин, ини-бии С.Н. Донскойдар, Р.Ф. Кулаковскай уо.д.а. бары улаханнык үөрэн-көтөн көрсүбүттэрэ. Тута тэрээһин бөҕөнү ыыппыттара. Холобур, 1918 с. Уобалас сэбиэтин уонна бэйэни салайыныыны – земствоны – тэрийбиттэрэ. Земство бэрт кылгас кэмҥэ үлэлээбитэ да буоллар, улахан суолу-ииһи хаалларбытын санатыахха сөп. Уобалас земствотын В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, оттон 10 улуус киирэр Дьокуускай уокурук земствотын А.Д. Широких салайбыттара. Биллэн турар, сэбиэскэй кэмҥэ земство оруолун була сатаан намтатар, түһэрэр суруйуулар тахсыталаабыттара эмиэ баар суол.
Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ саха интэлигиэнсийэтин уһугуннарбыта, эрэли сахпыта, туспа норуот быһыытынан салгыы сайдар суоллары хайарыгар кыаҕы биэрбитэ саарбахтаммат.
Түмүктээн эттэххэ, сахаларга монархия – ыраахтааҕы былааһа – хаһан да, туох да үчүгэйи аҕалбатаҕа. Онон, норуот быһыытынан сайдыыбытыгар сүдү кылааты киллэрбит, харахпытын арыйбыт Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэҕэ махтаныах кэриҥнээхпит.
Ылдьаа КУОЛАҺАП, Мэҥэ Хаҥалас, Майа. "Кыым" хаһыат. (http://www.kyym.ru) №39 2016.10.06