Өрөспүүбүлүкэ Национальнай архыыбын филиалыгар (уруккута компартия архыыба) харалла сытар, 1930 сыл ыам ыйын 16 күнүттэн компартия чилиэнэ Иван Николаевич Жирков бэйэтэ толорбут, суруйбут докумуоннара кэпсииллэринэн, кини 1907 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр Дүпсүн улууһун I Өспөх нэһилиэгэр орто бааһынай кэргэнигэр төрөөбүт, Алексей, Николай диэн убайдардаах эбит. Аҕата кырдьар сааһыгар таҥара дьиэтин старостата буола сылдьыбыт.

 

Айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдаах, билиэн - көрүөн баҕалаах уол 1924 сыл күһүнүгэр Дьокуускайдааҕы педагогическай училище бэлэмнэнии салаатыгар киирэр. Онно саха норуотун чаҕылхай эдэр дьонун Николай Мординовы, Иван Романовы, Николай Заболоцкайы, Александр Соловьеву, Михаил Скрябины, Данил Прокопьевы кытта бииргэ үөрэммит.

 

Кини 1925 сыллаахтан Ленинскэй комсомол чилиэнэ, 2 сыл буолаат, комсомол Дьокуускай куораттааҕы кэмитиэтин чилиэнинэн быыбарданар. Николай Мординов "Киһи уонна айымньы"(1975) диэн кинигэтигэр "Иван Жирков" диэн истиҥ-иһирэх ахтыытыгар доҕорун, кэлин биллэр учуонай, профессор буолбут Иван Михайлович Романовы эрэ кытта тэҥниир. Оттон мин, пединститукка Иван Михайловичка үөрэммит, кини дириҥ ис хоһоонноох, чаҕылхай лекцияларын истибит киґи, ити тыллары олус үөрэ, астына аахтым.

 

Баара-суоҕа 24 саастааҕар Саха АССР үөрэҕин народнай комиссарынан — наркомунан, билиҥҥитэ үөрэх министринэн анаммыт, бу үлэҕэ С.Ф.Гоголевы солбуйбут Иван Николаевич Жирков олох эдэр сааһыттан тэрийэр, комсомольскай-политическай үлэҕэ буспута-хаппыта. 1928 сыллаахтан партиячилиэнигэр кандидат, орто үөрэхтээх эдэр киһини советскай-партийнай оскуолаҕа учууталынан, сотору завуһунан аныыллар. 1930 сыл атырдьах ыйыгар буолбут уобаластааҕы VI комсомольскай конференцияҕа комсомол обкомун бюротун чилиэнинэн, пропаганда-агитация отделын сэбиэдиссэйинэн быыбарданар . Ити сылларга комсомол обкомугар үлэлии-үлэлии Иван Жирков 1929-1930 сылларга "Эдэр бассабыык" хаһыат редакторынан үлэлиир. Редактор үлэтэ диэн тугун 50-ча сыл үлэлээн билбит киһи быһыытынан эттэхпинэ — оччолорго журналистика саҥа сайдан эрдэҕинэ, кылаассабай охсуһуу күүстээх кэмигэр редактор үлэтэ олус эппиэттээх, кутталлаахда этэ.

 

Манна даҕатан аҕыннахха, ааспыт үйэ 20-30-с сылларыгар Уус-Алдан ыччата, дьоно өрөспүүбүлүкэ комсомольскай, партийнай-сэбиэскэй салайар үлэтигэр олус көхтөөхтүк кыттыбыттара . Ол туоһутунан Уус-Алдан уолаттара: Семен Находкин 1922 -1924 сс., Петр Гуляев 1924-1925 сс.; Иван Готовцев 1929 с. комсомол обкомун бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбиттэрэ буолар. Ол сылларга эмиэ Уус-Алдантан тахсыбыт, үөрэхтээх, бэлэмнээх дьон: Филипп Говоров (1925-1928 сс.), Григорий Тарскай (1930 с.), Дмитрий Пермяков (1931 с.); Афанасий Румянцев (1931 с.) «Эдэр бассабыык» хаһыат редакторынан үлэлээбиттэр. 1932 сыллаахха партия обкомун II сэкирэтээрэ Николай Николаевич Окоемов этии киллэриитинэн , партия обкомун бюротун уурааҕынан, Уус-Алдан икки саамай тахсан иһэр чаҕылхай дьоно - Петр Васильевич Аммосов, Сергей Степанович Васильев Өрөспүүбүлүкэ саамай улахан оройуонугар, Мэҥэ-Хаҥаласка партия райкомун бастакы сэкирэтээринэн, райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн ананаллар уонна Мэҥэлэри «хайа үрдүгэр» таһаараллар. 

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ И.Г.Федоров суруйарынан, 1922 с. Саха АССР тэриллиэҕиттэн 1931 сыллаахха И.Н.Жирков ананыар диэри, норуот үөрэҕириитин наркомунан норуокка киэҥник биллэр политическай, сэбиэскэй деятеллэр С.Н. Донской II, А.Ф. Бояров, И.П. Жегусов, П.А. Слепцов - Ойуунускай, С.Ф.Гоголев үлэлээн кэлбиттэрэ. Иван Николаевич ол уустук, II пятилетка далааһыннаах соруктарын толорор эппиэттээх кэмҥэ, 1931 -1938 сс. олус таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. 

 

Партия, бырабыыталыстыба бүт үтүүн 7 кылаастаах үөрэхтээһиҥҥэ киирии соругун уруорбуттара. Иккис пятилеткаҕа норуот үөрэҕириитигэр оччотооҕу харчынан 13,7 мөл. солк. көрүллүбүтэ (бастакы пятилеткаҕа 4,2 мөл. солк.) , 1937 с. 293 начальнай, 124 ситэтэ суох орто, 4 орто оскуола үлэлиирэ, учуутал ахсаана 1964-кэ тиийбитэ, 1934 с. Дьокуускайдааҕы педагогическай, учууталлары үөрэтэр институттар үлэлэрин саҕалаабыттара.

1933 с. И.Н.Жирков Саха АССР Киин Ситэриилээх кэмитиэтин Бочуотунай грамотатынан наҕараадаланар. Онно этиллэр: "В день ознаменования 16-й годовщины Великой Октябрьской социалистической революции за активную и упорную работу по реализации исторических решений ЦК ВКП(б) о начальной и средней школе".

 

Үөрэх наркомунан үлэлиир сылларыгар Иван Николаевич Жирков Өрөспүүбүлүкэ общественнай, политическай олоҕор саамай көхтөөх кыттыыны ылара. Кини партия обкомун пленумун чилиэннэринэн IХ-Х партийнай конференцияларга быыбардаммыта. Архыыпка харалла сытар докумуоннарга кини 1933 с . "Задачи культурного строительства и строительства якутского языка" диэн тиэмэҕэ тыл этиитин былаана баар. Онно маннык боппуруостары көтөҕүөм диэн бэлиэтэммит: саха тылын судаарыстыбаннай тыл оҥорорго; оскуолаларга төрөөбүт тылынан үөрэтии; национальнай бэчээти сайыннарыы. Ити соруктар билигин даҕаны суолталарын сүтэрэ иликтэр буолбат дуо?

 

И.Н.Жирков партия обкомун сорудаҕынан үлэтин хайысхатынан саха норуотун культурата, билиитэ-көрүүтэ сайдыытын саамай кэскиллээх боппуруостарынан дьарыктаммыта, араас хамыыһыйалары салайбыта. Партия обкомун бюротун 28.08.1935 с. уурааҕынан, 12 киһилээх саха тылын саҥа алфавитын бэлэмниир кэмитиэт тэриллибит. Кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үөрэх наркома И.Н.Жирков бигэргэтиллибит, чилиэннэринэн П.А.Ойуунускай (Тыл инст.), Скрябин М.(партия обкома), Мординов Н. (суруйааччылар союзтара), Андросов Н. (издат.) уо.д.а. киирбиттэр. (Нац. архыып. Ф.З, оп. 182, дь. 106). Бу уустук уонна эппиэтгээх сорудах кэмигэр толоруллубута, саҥа алфавикка киирии сүрдээх тэрээһиннээхтик барбыта.

 

Иван Николаевич Жиркову дэгиттэр билиилээҕин, тэрийэр дьоҕурдааҕын иһин Платон Алексеевич Ойуунускай үрдүктүк сыаналыыра биллэр. Кинилэр бииргэ сылдьалларын, өйдөһөллөрүн туһунан Николай Мординов эмиэ ахтар. 1937 с . атырдьах ыйыгар Тыл , культура институтун директора П.А.Ойуунускай партия обкомун сэкирэтээрдэригэр П.М.Певзнякка, Н. Н. Окоемовка анал сурук киллэрбит. Онно этиллэр: «Институт литератураҕа уонна фольклорга секторын күүһүрдэр инниттэн маннык табаарыстары институкка сыһыараргытыгар көрдөһөбүн : 1 . Жирков И .Н . ( Үөрэҕин салгыырыттан, салҕаабатыттан тутулуга суох, кини бу темаҕа үлэлиир улахан баҕалаах). 2. Мординов А.Е. (Кини дипломнай үлэтин национальнай боппуруоска суруйбута). (Нац. арх. Ф. 3, оп. 177, д. 5567). Иван Николаевич үөрэҕин туһунан Платон Алексеевич быһаарыыта эмиэ олохтоох. Салгыы үөрэххэ ыыппаккалар, үрдүк үөрэҕэ суох хаалбыта. Ону Иван Николаевич сөп буола-буола Николай Николаевич Окоемовка санатар эбит. Оттон Николай Мординовы хайдах куруук үөрэнэҕин диэн хаадьылыыра биллэр. Биирдэрэ: «Мин үөрэммитэ буола сырыттахпына, эн нарком буола охсубут эбиккин», — диэн хардарбыттаах. Николай Николаевич Окоемовы эмиэ өйдүөххэ сөп — кадр тиийбэт. Бэйэбиттэн эптэхпинэ, куруук сэллигинэн ыалдьар Н.Н.Окоемов, бэйэтин курдук эмиэ ити ыарыынан ыалдьар эдэр киһини сииктээх, тыаллаах Москваҕа, Ленинградка ыытыан аһынара да буолуо.

 

Үөрэнии, доҕордоһуу туһунан суруйбучча, Амма Аччыгыйа ахтыытыттан балачча лоскуйу ааҕааччыларга билиһиннэриэм этэ. Улуу убайбыт тыла-өһө да минньигэһэ бэрт, кылгатыан, бэйэ тылынан тиэрдиэн киһи илиитэ да барбат. Ол лоскуй маннык:

 

— 1937 сыллаахха сааһыары редактордар-тылбаасчыттар үс сыллаах үрдүкү курстарыгар үөрэнэ Москвалаатым. П.А.Ойуунускай, Н.Н. Окоемов, И.Н. Жирков, С.Г. Потапов, А.К. Андреев буоланнар дьиэбэр кэлэннэр, айаҥҥа алҕаан атаарар киэһэлэрэ буолбуттааҕа. Иван Жирков, барыларыттан ордук эдэрдэрэ, ордук көрдөөхтөрө, мин «үрүт-үрдүгэр үрдүк үөрэхтэнээри гынарбын» сөҕөн, күлэр-салар. Платон Алексеевич даҕаны оччо сөбүлээбэт курдук. Миигитгэн оччо ыйыппакка да эрэ, соҕуруу сөбүлэһиннэрэ охсон кэбиспит Окоемов эрэ: "Чэ, бардын-бардын, эдэригэр үөрэммэхтээн хааллын", — диир...

 

Дьэ, ити курдук үлэлии-хамсыы сылдьан, Николай Егорович Мординов суруйарынан, "Саха республикатын уһулуччулаах коммунистарыттан биирдэстэрэ..." ("Киһи уонна айымньы". 208 стр.), Иван Николасвич Жирков баара-суоҕа 31 сааһыгар сылдьан 1938 с. тохсунньу 27 күнүгэр ааспат-арахпат сэллик ыарыыттан сырдык тыына быстыбыта.

 

Ити курдук кылгас эрээри, ол уустук киириилээх-тахсыылаах, саҥа общественнай тутул туругурарын туһугар кэскиллээхтик, суолун-ииһин саха норуотун историятыгар хаалларар курдук үлэлээн-хамсаан ааспыта 24 саастааҕар нарком буолбут, доҕотторо таптаан ааттыылларынан, Ваня Жирков, Иван Жирков, комсомольскай үлэһит, редактор, нарком Иван Николаевич Жирков. Кини өлбүтүн кэннэ аатын сиргэ-буорга тэпсэ сатаабыттара табыллыбатаҕа.

 

Оттон мин, Дьокуускайдааҕы пединституту бүтэрбитим туһунан буруолуу сылдьар дипломнаах 23 саастаах эдэркээн учуутал, И.Н. Жирков аатын 1937 с. чиэстээхтик сүгэр Дүпсүн орто оскуолатыгар 1954 с. балаҕан ыйын бастакы күнүгэр 8 "а" кылаас аанын сэрэнэн, толло-толло аһан киирэн кэлбиппин санаан, аймахтара көрдөһүүлэринэн бу ыстатыйаны суруйарга холоннум.

 

Дмитрий ПУХОВ, ССРС журналистарын сойууһун чилиэнэ. "Ил Түмэн" хаһыат №12 Кулун тутар 31 күнэ, 2017 сыл