Тыылга хоргуйан өлүү тиэмэтэ хойукка диэри бобуулааҕа. 90-с сыллартан саҕалаан 1990-нус сыллар саҥаларыгар тыылга аччыктаан өлүү-сүтүү туһунан сурукка-бичиккэ тиһэн киирэн барбыттара. Историктартан В.Т. Анисков «хоргуйуу» диэн тылы аан бастаан дуорааннаахтык туттубута. Кэлин бу тыытыллыбатах тиэмэнэн анаан-минээн В.А.исупов уонна В.ф. Зим дьарыктаммыттара. Саха суруналыыстарыттан биир бастакынан Борис Павлов «Уһун Күөл сутаабыт дьоно субуһан иһэр курдуктара» диэн ыстатыйатынан ити боппуруоһу таарыйбыта. Сэрии барбыт сирдэрин кытта тэҥ Ленинград блокадатыгар аччыктаан төһөлөөх элбэх оҕо, киһи өлбүтүн туһунан, оннооҕор и.В.Сталин дойдуну баһылаан олорор кэмигэр кыайан чып кистэлэҥҥэ тутуллубатаҕа . «Илин» сурунаал 2005 сыллааҕы иккис нүөмэригэр историческай наука кандидата Саассылаана Сивцева «Во имя жизни на зем- ле в далеком тылу» диэн ыста- тыйата бэчээттэммитин булан аахтым. Бу научнай ыстатыйаҕа Саха сиригэр сэрии сылларыгар төһө киһи өлбүтэ-төрөөбүтэ сы-ыппараларынан ыйылла сылдьар. 

 

Сыл  Төрөөбүт  Өлбүт 

1941   14756        15717 

1942   10535        18770 

1943   6465          16040 

1944   8332           8435 

1945   11296         6294 

 

Бу таблицаттан көстөрүнэн, оҕо күн сирин көрүүтэ 1942, 1943, 1944 сылларга тосту аччаабыт. 1942-1943 сылларга төрөөһүн таһыма 2,1 төгүл намтаабыт. Уоттаах сэрии барбыт сирдэриттэн ордук Ростов (31%), Сталинград (30,1%), Воронеж (28%) уобаластара дьоннорун сүтэрбиттэр. Оттон тыылга олорор Саха сирэ 29,5% нэһилиэнньэтин ахсаана аччаабыт. Тэҥнээн көрүҥ. Сибиниэс буулдьалар ыйыласпыт сирдэрин кытта тэҥҥэ кэриэтэ дьоммутун сүтэрбиппит. Сут саха ахсаанын аччаппыта Суруналыыс Борис Павлов «Уһун Күөл сутаабыт дьоно субуһан иһэр курдуктара» диэн ыстатыйатыгар историяны хасыһан чинчийэр өрөспүүбүлүкэ ытык суруналыыһыттан Дмитрий кустуровтан бу тиэмэҕэ санаатын үллэстэригэр көрдөспүт. Онуоха Дмитрий Васильевич: «Киин оройуоннартан Дьокуускайтан, Хаҥаластан, Өлүөхүмэттэн, Лен- скэйтэн ураты 15 оройуоҥҥа хоргуйан өлүү маассабай этэ. Ити ааттаммыт оройуоннар арыый сэниэ этилэр. Үгүс оройуоннарга армияҕа барбыт киһитинээҕэр элбэх киһи хоргуйан өлбүтэ. Оттон фроҥҥа өлбүттээҕэр икки бүк элбэх киһи, холобур, ити 15 оройуонтан 16 тыһыынча киһи армияҕа өлбүт эбит буоллаҕына, сукка быстарбыт киһи ахсаана 40 тыһыынчаҕа тэҥнэһэр. Саха итиннэ эстибитэ. Хоргуйан өлүү саамай үгэнэ 1941-1942 сыллар кыһыннара этэ. 1939 сылга Обком иккис холбоһуктааһыны ыытан турар. Ол сылга сүөһү 70 % кэтэххэ турара. Сүөһүнү нолуогунан күһэйэн, биирдии сүөһүттэн тыыннаах ыйааһынынан 46-лыы киилэ эти, 8-тыы киилэ арыыны көрдөөннөр бүтүннүү холкуоска хомуйан ылбыттара. Ол эрээри бэлэм суоҕуттан, 1943 сыл тохсунньу 1 күнүгэр кэлэн, холкуоска холбоммут сүөһүтээҕэр элбэх сүөһү туһата суох хоргуйан өлбүтэ. Кэтэххэ биирдии эрэ сүөһү хаалбытын, нолуоктарыгар төлөөн, эбэтэр ыксаан сиэн кэбиһэн 1942 сыл саҥатыгар холкуостаахтар аҥаардара сүөһүтэ суох хаалбыттара. Инньэ гынан сут саҕаланыытыгар туга да суох буолан биэрбиттэрэ. Оччолорго тыа сиригэр карточка диэн суоҕа. Куораттарга эрэ баара. Ону көрөн олорон, Совнарком председателин солбуйааччы илья Егорович Винокуров чахчы эр санаалаах киһи буолан, РСФСР Совнаркомугар туруорсар. Кырдьык, иэдээн буолбут диэн өйдөөннөр, Совнаркомнар Союз бырабыыталыстыбатыгар туруорсаллар. Илья Егорович суругун обкомҥа ыыппыттара буоллар, кинини дьүүллээн хаайыыга ыытан кэбиһиэхтэр этэ. Онон Иркутскай- тан лимит бурдук ылларар. Аны ол саҕага суол суох. А.Н.косыгин бэйэтэ £лүөнэ баһыгар төрөөбүт киһи буолан, кини сүбэтинэн аан бастаан «зимник» диэн кыһыҥҥы суол астаран, аҕалан холкуостаахтарга түҥэппиттэрэ. Онон өрүһүйбүттэрэ. Онтон 1943 сыл сайын өҥ дьыл кэлэн арыый да буолаллар. Ол кэмҥэ Винокуров курдук киһи көстүбэтэҕэ буоллар, хоргуйуу өссө ынырык буолуо этэ. Оччоҕо сахаттан төһө киһи ордуон ким да билбэт. Аны, ити сутуҥ содула элбэх. Хоргуйуунан эрэ муҥурдаммат. Кэтэх сүөһүгүн сиэтэххинэ, хаайыыга бараҕын, сылгы стратегическай суолталаах көлөнөн ааттанара, фроҥҥа ылыллыан сөптөөҕө. Ону сиэтэххинэ, эмиэ көҥүлүн быстар. Холкуос бэрэссэдээтэллэрэ, биригэдьиирдэрэ дьон хоргуйбутун көрөн, аһынан аһы кыратык туттан дьон бөҕө хаайыыга барбыта. Холобур, Таатта оройуонуттан бэрэссэдээтэллэр аҥаардара хаайыыга барбыттара. Бөдөҥ холкуостар бары хоргуйбуттара. Бүччүм, ыраах олорор холкуостар кистээн ас түҥэттэн дьоннорун быыһаабыттара. Систиэмэҥ оннук этэ: «Сэрии бара турар. Эһиги манна талбыккытынан тутта олороҕут. Судаарыстыбаҕа иэски- тин төлүөххүтүн баҕарбаккыт, ол аата немец кыайыан баҕараҕыт», - диэн буолар. Онон хоргуйууну таһынан 53 тыһыынча киһи хаай- ыыга барбыта. Үксэ сүөһүлэрин сиэн уонна хоргуйбут дьоҥҥо көмөлөһөн», - диэн билиитинкөрүүтүн кытта үллэстибит. ийэм кэпсээниттэн Ийэм кэпсээниттэн оннооҕор бааһынаттан кутуйах хасааһын булан тутуллубут киһи хаайыыга барыан сөптөөҕүн туһунан билэрим. Баһылай Харысхал «Сир Ийэ билбэтин» диэн киинэтигэр тыылга тыа сирин дьо- нун кытаанах олоҕо ырылыччы көстөр. Ити киинэҕэ тус бэйэҥ сүөһүгүн сиэтэххинэ, кытта эппи- эккэ тардылларыҥ көстөр. Сэрии сылларыгар интернакка олорор ийэм доҕотторо аччыктааннар иһэн өлөллөрүн туһунан ахтан ааһара. Эмиэ Борис Павлов ыстатый- атыгар баар Анна Лыткина ахты- ытыттан холобур аҕалабын: «Кэ- бээйиттэн кэлбиппэр дойдубар дьон-сэргэ бараммыт этэ. Мин алта оҕону көмпүтүм. Эрэйдээх- тэри дьиэҕэ кыстаан кэбиспиттэр. Сытыйбыттар. Күрдьэҕинэн баһан таһаарбыппыт». Т ы а с и р и г э р к а р т о ч к а суох буолан уонна сут-кураан бүрүүкээн өлүү-сүтүү ордук таһаарыллыбыта. Ааспыт сыллаахха «Туох буруйдарыгар?» диэн Чурапчы көһүүтүн туһунан ыстатыйа таһааран турабын. Бу ынырык дьаһалтан 2000 киһи хоргуйан, тоҥон, араас муҥу-сору көрөн өлбүттэр, төрөөбүт Чурапчыларын буоругар эргиллибэтэхтэр. Бастакы Президеммит, оччотооҕуга Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ми- хаил Ефимович Николаев: «Чурапчы алдьархайа — бүтүн Саха норуотун трагедията», - диэбитэ. оҕо дьиэтэ абыраабыта Дьонноро-сэргэлэрэ өлөн, фроҥҥа бараннар үгүс оҕо тулаайах хаалбыта. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланаатын кытта Саха АССР Наркомпроһа 1513 кырачааны оҕо дьиэтигэр олох- тообута. 1942 сыл тохсунньу- тугар «Об устройстве детей, оставшихся без родителей» диэн ССРС-ка Ыйаах тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэбитигэр тулаайах оҕолору олохторун булларарга 19 хамыыһыйа тэриллэн үлэлээбитэ. Сэрии сылларын усталара 2 тыһ. тахса оҕону дьиэ кэргэттэргэ ииттэрэ биэрбиттэрэ. Судаарыстыба маннык оҕоҕо сылга 1500 солк. төлүүрэ. 1944 сыллаахха патронатнай дьиэ кэргэттэргэ сылга 3 мөл. солк. курдук үп көрүллүбүтэ. Сэрии иннинэ судаарыстыба хааччыйар интернаттара тус хоту сирдэргэ эрэ бааллара. 1942 сылтан саҕалаан интернаттар өрөспүүбүлүкэ соҕуруу уонна киин оройуоннарыгар тэриллэн киирэн барбыттара. Ордук элбэх маннык тэрилтэ Сунтаарга баара. Оҕо дьиэлэрэ аһыллыбыттара. 1942 сыллаахха өрөспүүбүлүкэбитигэр 11 оҕо дьиэтэ баар буолбута. Сэрии бүтүүтүгэр итинник дьиэ ахсаана 33-кэ тиийбитэ. Итинник оҕо дьиэлэрэ үгүс тулаайах үрүҥ тыынын өллөйдөөбүттэрэ. Сэрии кэминээҕи оҕолор тустарынан тиэмэни өрөспүүбүлүкэбитигэр аан бастаан биллиилээх суруналыыс Прокопий караканов таарыйбыта, киэҥ кэпсэтиини таһаарбыта. Соторутааҕыта суруналыыс Дмитрий Пухов «Сэрии сылларыгар детдом баар бу- олан...» диэн 2000 сыллаахха таһаартарбыт кинигэтин сэҥээрэн аахтым. Кини бэйэтэ эмиэ Аҕа дойду сэриитин кэмигэр тулаайах хаалан Мархатааҕы оҕо дьиэтигэр иитиллибит. Онон ылсыбыт тиэмэтин этинэн-хаанынан билэрэ кинигэни ааҕааккын кытта тута биллэр. Оҕо эрдэхтэриттэн кыһалҕаны билэн улааппыт оҕо дьиэлэрин иитиллээччилэрин ортолоругар үгүс биллиилээх дьон: САССР ¥рдүкү Сэбиэ- тин депутата, СГУ ректорынан үлэлээбит иннокентий Попов, «Бочуот Знага», 2 Үлэ Кыһыл Знамята, Ленин уордьаннар кавалердара, Социалистическай Үлэ Геройа Василий кладкин, РСФСР үтүөлээх артыыската, Саха АССР народнай артыыската, балерина Евдокия Степанова, РСФСР искусствотын үтүөлээх деятелэ иннокентий Потапов, суруйааччы, суруналыыс Николай Харитонов-Чуор, «Бочуот Знага» уордьан кавалера, РСФСР үтүөлээх зоотехнига Николай Пермяков, филологическай наука кандидата Николай Гаврильев, Саха £рөспүүбүлүкэтин үтүөлээх экономиһа Семен Ар- гунов, биллиилээх худуоһунньук Афанасий Мунхалов, Саха £рөспүүбүлүкэтин физическэй культуратын үтүөлээх үлэһитэ Леонид кычкин уо.д.а. бааллар. Бу дьон хас биирдиилэрин ахтыылара бэйэтэ туспа история. Социалистическай ¥лэ Геройа Василий Кладкин киһи дууһатын кылын таарыйар ахтыытыттан кыракый кэрчиги бэчээттиэхпин баҕарабын. «Сотору-сотору дьоммут өлөллөр. Эбэм өллө, ийэм өллө. Дьукаахтарбыт эмиэ өллүлэр, сорохтор аара суолга охтоллор. Ким да кэлиэ суох, бу оҕолору өрүһүйдэхпинэ, мин эрэ өрүһүйүөх курдукпун. Аһаабатахпыт 4-5 хонно. Туран уолаттарбын уоскуттум, «мин килиэп аҕала бардым» диэн эрэллээх баҕайытык эттим, тах- сан бардым. Күөлбүн уончата сынньанан нэһиилэ туораатым. Оскуолаҕа быһа директор хоһугар киирдим. Киһим: «Тоҕо биэс күнү быһа борогууллуу сылдьаҕыт — үөрэммэккит!?» - диэн мөҕө тоһуйда. Оҕо эрдэхпиттэн ула- ханнык кэлэҕэйдиибин, айахпын атан кэпсии сатыыбын да, тылым өҕүллүбэт, мөҕүллэммин уонна тардыалатарбыттан абаран, атахпынан муостаны тиҥилэхтии- тиҥилэхтии, хаһыытыы-хаһыытыы марылаччы ытаатым. Кылаастар- тан учууталлар сырсан кэллилэр. Нэһиилэ уоскуттулар быһыылаах, ытыы-ытыы син кэпсээтим . Аһаттылар, чэй иһэттилэр. Тугу эрэ сүбэлэстилэр. Биир бухаан- ка килиэби туохха эрэ суулаан биэрдилэр. «Уолаттаргын кыра- кыратык аһатаар, оһоҕосторо бааллыа», - диэтилэр. «Сарсын кэлээриҥ, патронакка ылыахпыт» диэн буолла. Дьэ, ол курдук, бырааппын Мишаны уонна кини саастыыта дьукаах уолу хоргуйан, тоҥон өлүүттэн быыһаан тура- бын», - диэн Кэбээйигэ көскө сылдьыбытын туһунан суруйбут. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар ити курдук аҕыйах ахсааннаах саха норуота улахан охсууну ылбыта. Ити уодаһыннаах сэрии буолбатаҕа буоллар, ахсааммыт мөлүйүөҥҥэ тиийэрэ эрэбил. Ил Түмэн уочараттаах ХХI пленарнай мунньаҕар депутаттар «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр төрөппүттэриттэн биирдэстэрин сүтэрбит граж- даннарга социальнай өйөбүл туһунан» диэн сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Манна сорох категория дьон хабыллыбыта. Дойдуга сатыылаабыт кризис бүтэр уһуга көстөн, сэрии тулаайахтарыгар барыларыгар көмөлөһөр кэм үүнүө. 

 

Людмила НОГОВИЦЫНА "Ил Түмэн" хаһыат №17 Ыам ыйын 5 күнэ 2017 сыл.