Арыгы этикиэккэтэ – харчы

 

Өрөбөлүүсүйэ саҕанааҕы ытылҕаннаах кэмнэргэ Арассыыйаҕа ханнык даҕаны харчы суоҕа. Оттон Саха сиригэр ол кыһалҕаны А.Семенов, урбаанньыт, бэрт судургутук быһааран кэбиспит. Кини ыскылаакка сыппыт араас өҥнөөх арыгы этикиэккэлэрин булан ылбыт уонна ону “харчынан анаабыт”. Ол “харчы” туһунан Максим Горькай “Об единице” уочаркатыгар суруйбут:

 

“Из всех бумажных денег, которые пускались в оборот на безграничном пространстве Союза Советов, самые оригинальные деньги выпустил Алексей: он взял разноцветные этикетки для бутылок вина, своей рукой написал на “Мадере” – 1 рубль, на «Кагоре» – 3 рубля, на «Портвейне» – 10 рублей, на «Хересе» – 25 рублей, приложил печать Наркомфина, и якуты, тунгусы очень хорошо принимали эти деньги, как заработную плату и как цену продуктов».

 

Кырдьык, өрөбөлүүссүйэ буолуон иннинэ арыгыны Арассыыйаҕа сороҕор этикиэккэтэ суох бытыылкаҕа куталлара. Этикиэккэтин атыылааһааччыга туспа биэрэллэр эбит – арыгы хаачыстыбатын туоһутун быһыытынан.

 

Интэриэһинэйэ диэн, 1922 сыллаахха, өрөспүүбүлүкэҕэ Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ, бу "арыгылаах" харчы барыта толору төлөммүт, оннун булбут.

 

Горькай архыыбыгар үс оннук этикиэккэ-харчыны булбуттар: 1, 3, 25 солкуобайдаах (номиналлара 7, 8 уонна 216 диэн). Дьэ онон, бу улуу пролетарий суруйааччыта хантан билэр эбитий, бу харчыны “айбыт” киһини?

 

Кяхтаттан төрүттээҕэ

 

Алексей Алексеевич Семенов 1882 с. билиҥҥи Бурятия Кяхтатыгар Тамир диэн сэлиэнньэҕэ элбэх оҕолоох бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Оҕо эрдэҕиттэн ханнык да үлэттэн толлубакка, туора турбакка улааппыт. 15 саастааҕар Троицкославскай түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрбит. Оччолорго Монголия кыраныыссатын таһыгар сытар үөдэн түгэҕэ сиргэ ол улахан үөрэх буоллаҕа. Уол мөрөбүөй судьуйаҕа суруксуттаабыт, ол быыһыгар дьаамсыктыы да сылдьыбыт, онтон учууталлаабыт.

 

1898 сыллаахха «Коковин уонна Басов» атыы-эргиэн дьиэтигэр үлэлии киирэн баран, тоҕо эбитэ буолла, устунан Дьокуускайга кэлэн буҕаалтырдаабыт. Арааһа, онно кыах элбэх диэн буолуо? Дьоҕурдаах, үчүгэй тэрийээччи, кэпсэтэри-ипсэтэри сатыыр буолан, сотору бу фирма Дьокуускайдааҕы филиалыгар управляющай буолбут. Саха сиринээҕи оччотооҕу миллионер атыыһыттарын, кэлэр-барар урбаанньыттарын, эргиэмсиктэрин, биллэр-көстөр дьонун кытта чугастык алтыһар буолбут.

 

Ити үлэлии сылдьан, Алексей Семенов оччотооҕу Дьокуускай култуурунай олоҕор бэйэтин үтүө аатын, суолун-ииһин хаалларбыт.

 

Бирикээсчиттэр кулууптара

 

Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Дьокуускайга киһи култуурунайдык сынньанар сирэ соҕотох Уопсастыбаннай Мунньах эбит (Общественное Благородное собрание). Ол эрээри манна уопсастыба “үрдүкү араҥата” эрэ сылдьара. Куорат баһылыга, уобалас күбүрүнээтэрэ, кинилэр эргимтэлэрэ, ойохторо...

 

“Орто араҥа”, көннөрү сулууспалаах, интэлигиэнсийэ ону кытта сыылынайдар аһыыр-сиир дьиэлэргэ, аныгылыы эттэххэ, кафеларга-эрэстэрээннэргэ эҥин эрэ мустуохтарын сөбө. Дьэ, ол эрээри кэм уларыйан, дьон санаата уһуктан эрэрэ. 1905  сыллаахха Арассыыйаҕа саҕаламмыт уопсастыбаннай күүрээн Саха сиригэр эмиэ биллибитэ. Сыылынайдар да элбэхтэрэ ханнык эмэ оруоллааҕа буолуо.

 

Онон ити кэмнэргэ элбэх биир идэлээхтэр сойуустара, түмсүүлэр эҥин тэриллибиттэрэ. Ол долгунугар оҕустаран, Дьокуускайга Бирикээсчиттэр уопсастыбаларын кулууба тэриллибит. Ол эрээри кэлин атын түмсүүлэр ыһыллыбыт, сабыллыбыт буоллахтарына, бу кулууп 1917  сылга диэри син үлэлээн кэлбит. Буолаары буолан, куорат олоҕор добуочча бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыт.

 

Бу кулууп куорат атыы-эргиэн тэрилтэлэригэр үлэлиир актыыбынай дьону түмпүт. Көҕүлээччилэртэн биирдэстэрэ бу Алексей Семенов эбит. Дьоҕурдаах, өйдөөх, киириилээх-тахсыылаах, эрчимнээх киһини тугу эрэ гынар, тэрийэр, туһалыыр санаа үүйэ-хаайа туттаҕа. Кинини кытта  В.Горинович (“Лена” борохуот хапытаанын көмөлөһөөччүтэ, уруккута народоволец), А.Новокрещенов (арыгы собуотун үлэһитэ),  И.Золотарев  уо.д.а. ылсан иилээн-саҕалаан бу кулуубу тэрийбиттэр. Кулуупка киирии сүрүн усулуобуйата – киһи наймылаһан үлэлиир буолуохтаах диэн этэ.

 

Уопсастыба Устаабын ылан көрдөххө, сүрдээх үтүө ис хоһоонноох сыаллаах-соруктаах. Онно үүнэр көлүөнэни иитии, үөрэтии, бириэмэни туһалаахтык, көдьүүстээхтик атаарыы, духуобунай өттүгэр үүнүүгэ-сайдыыга көмөнү оҥоруу” уо.д.а. диэн этиллэр.

 

Оскуолалары, бибилитиэкэлэри, кулууптары аһан үлэлэтии, испэктээктэри туруоруу, кэнсиэртэри, маскарааттары тэрийии, лиэксийэлэри, литэрэтиирэ айымньыларын ааҕыы уо.д.а. ол соругу олоххо киллэриэхтээхтэрэ.

 

Уопсастыбаҕа “сүрүн чилиэннэр”, “куоталаһааччылар” уонна көннөрү “ыалдьыт-чилиэннэр” киирэллэрэ. Чилиэннэри бырабылыанньа талара, уопсай мунньах бигэргэтэрэ. Онтон “ыалдьыттарга” учууталлар, чунуобунньуктар, сыылынайдар киириэхтэрин сөбө.  Сороҕор сыылынайдар туһуттан куорат дьаһалтатын кытта иирсээн буолара.

 

Уопсастыба атыы-эргиэн үлэһиттэрин бырааптарын туруулаһара: өрөбүл күнү туруорсуу, хамнаһы улаатыннарыы, үлэ күнүн бириэмэтин аччатыы уо.д.а. боппуруостар киирэллэрэ.

 

Кэргэнэ Наталья Угловская – “Ходей”

 

Алексей Семенов эрэллээх доҕоро – Наталья Петровна Угловская 1888 сыллаахха Кытайга төрөөбүт, кытайдыы үчүгэйдик билэр эбит. Аҕата 

П.А. Угловскай «Коковин уонна Басов» атыы-эргиэн  фирматыгар сулууспалаан баран Өлүөнэҕэ баар Маача сэлиэнньэтигэр көһөн кэлэн олорбут. Онтон Дьокуускайга кэлбит. Онон Дьокуускай Наташа улааппыт дьиҥнээх дойдута буолбут. Манна кини гимназияны бүтэрбит, үлэлээн саҕалаабыт.

 

Кини Дьокуускайдааҕы типографияны бас билэрэ, Дьахтар гимназиятыгар иис-уус уруогун учуутала этэ. Кэлин, Уһук Илиҥҥэ сэбиэскэй дипломатическай курьер быһыытынан үлэлээн биллибитэ. Эбээннэр интэриэстэрин туруулаһыыга үгүс сыратын биэрбитэ. А.Семеновка эргэ тахсан, кини эрэллээх доҕоро уонна көмөлөһөөччүтэ буолбута. Арассыыйа оччотооҕу биллэр-көстөр, улуу дьонун кытта билсэрэ. Арааһа, худуоһунньук Илья Репин, ырыаһыт Федор Шаляпин, поэттар Александр Блок, Владимир Маяковскай, суруйааччы Виктор Шкловскай курдук улууканнаах дьону кытта тэҥҥэ алтыспыт биир дойдулаахтарбыт суохтара буолуо... Итини таһынан, кинилэр кэргэнинээн иккиэн Сэбиэскэй былаас туругурарын иилээбит-саҕалаабыт бассабыык-салайааччылары – Ф.Э. Дзержинскэйи, С.Орджоникидзены, С.С. Каменевы, А.В. Луначарскайы, М.И. Калинины, М.М. Литвиновы өссө өрөбөлүүссүйэ буолуон инниттэн билэллэрэ.

 

Федор Шаляпин киниэхэ анаан ырыа ыллыыра, онтон суруйааччы Максим Горькай киһи быһыытынан дириҥник ытыктаан, таптаан, кинини Ходей (Хотуой?—НГ) диэн ыҥырара.

 

Горькайдыын доҕордуу этилэр

 

Горькайы кытта хайдах билсибиттэрэй диир буоллахха, 1912 сыл Семеновтар Европа устун айанныы сылдьан, Каприга таарыйбыттар. Онно Горькай олорорун истэн, норуоттан тахсыбыт суруйааччы «баай виллаҕа олорор” диэн кэпсииллэрин истэн итэҕэйбэккэ, илэ көрөөрү чугаһаабыттар. Онно Горькайга нуучча биллиилээх суруйааччылара, хаһыат-кинигэ таһаарааччылара ыалдьыттыы олороллоругар түбэспиттэр. М.Горькай тапталлааҕа, артыыс Мария Федоровна Андреева баар эбит. Хата, хаһаайыттар саҥа көрөр дьоннорун олус үчүгэйдик көрсөн, ыалдьыттыы хонноро хаалларбыттар.

 

Алексей Семенов олус үчүгэйдик кэпсиир-ипсиир буолан, ыраах Саха сирин олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин туһунан кэпсээн, болҕомто киинигэр буола түспүт. Онтон Алексей Максимович Саха сиригэр элбэх сыылынайы билэр буолан, кинилэргэ эҕэрдэ тиэрдэригэр көрдөспүт. Каприга көрсүһүү тухары арааһы бары кэпсэппиттэр. Горькай ити көрсүһүү туһунан сурунан хаалбыта баар: «А.Семенов, беседуя со мной на Капри, сказал «В Европе нужно делать революцию. Только они – очень вялые, климат мешает им. Я думаю – мы их обгоним». Когда мы их «обогнали», А.Семенов был уже наркомфином в Якутии».

 

Горькай доҕотторугар А.Семенов эмиэ үтүө өйдөбүлү хаалларбыт. Поляк Стефан Жеромскай «Поляктарга маннык дьон элбэҕэ буоллар!» – диэбитэ да элбэҕи этэр.

 

Оттон Горькай Алексей Семеновы тута сөбүлээбитэ: «У меня к людям, подобным Семенову, с юности горит, не угасая, чувство глубокого уважения и – зависти. Хорошо они умеют жить. Это потому, что радостно и неутомимо умеют работать». Ити санаатын доҕоругар биир суругар тыктарбыта баар: «В грустные минуты я люблю вспоминать о Вас и рассказываю Вашу жизнь другим» (1925 сыллаахха, Неапольтан суруйбут).

 

А.Семенов биир да омук тылын билбэтэ эрээри, эсперанто көмөтүнэн көҥүл-босхо быһаарсан Европаны кэрийбитэ. Кини куруук доҕорун, учууталын курдук саныыр 

А.М. Горькайы Саха сиригэр ыҥырар эбит. Онуоха биир ахтыы баар. 1929 сыллаахха сайын Горькай Красноваҕа баар даачатыгар доҕотторо мустубуттар. Онно Горькай Хоту дойдуга бара сылдьыы туһунан кэпсээбит. “Вы знаете, страшно хочется поездить по Советскому Союзу, забраться в Сибирь, на Дальний Восток. Поплавать по сибирским рекам, по дальневосточным морям... Вот бы сейчас нагрянуть в Якутию к Семенову! То-то бы обрадовался! Давно уговаривает приехать”. (“Известия” хаһыат эрэдээктэрэ М.Гронскай ахтыытыттан). Хомойуох иһин, ыарытыйан, суруйааччы ити баҕа санаата туолбакка хаалбыта.

 

Ленини көрбүттэрэ

 

Европаҕа ити айаннарыгар сылдьан Семеновтар салгыы Парижка барбыттар. Пасха бырааһынньыгар нуучча таҥаратын дьиэтигэр киирэ сылдьыбыттар. Онно уолларын илдьэ сылдьар М.Горькайдыын, Е.Пешковалыын уонна кэлин биһиги судаарыстыбабыт биллиилээх диэйэтэллэрэ буолбут дьоннуун уун утары көрсүһэ түспүттэр. Е.Пешкова дьиэтигэр ыҥыртаабыт.

 

Ыалдьыттаан тахсан иһэн, биир үрдүгэ суох уҥуохтаах киһини утары көрсүбүттэр. Ол киһи кинилэргэ уруккуттан билэр киһи курдук мичээрдээн баран “Алексей Максимович баар дуо?” – диэн ыйыппытын “баар” дэспиттэр.

 

Кэлин, элбэх сыл ааспытын кэннэ, Владимир Ильич Ленин хаартыскатын бастаан көрөн баран “ханна эрэ көрбүт киһибит” диэн таайа сатаабыттар. Онтон дьэ өйдөөбүттэр: били Парижка Пешкова кыбартыыратын кирилиэһигэр утары көрсүбүт киһибит эбит диэн.

 

Олоххо уох

 

Киһи санаабытын олоххо киллэрэр буоллаҕына, дьоллоох. Алексей Семенов туораттан олоҕу кэтээн көрөөччү буолбакка, дьыаланы ылсан, олоххо киллэрэн иһэринэн уратылааҕа. Киин, Сибиирдээҕи уонна олохтоох бэчээккэ таһаартарбыт ыстатыйаларыттан, бэлиэтээһиннэриттэн, уочаркаларыттан, сэмиэккэлэриттэн олоххо уохтааҕа көстө сылдьарга дылы. Кини “биһиэхэ маннык буолуон наада, биһиги маннык гыныахпытын сөп”, — диэн, кураанах куолуну буолбакка, дьиҥ оҥоһуллары этэрэ. Ону хайдах ситиһэри кини эмиэ билэрэ. Ол иһин дьону угуйара.

 

Ол курдук, Дьокуускай куораты уунан хааччыйыы, Уус Куукка тиийэр тимир суолу тутуу наадата, Иркутскай-Дьокуускай икки ардыларыгар салгынынан суолу арыйыы, ¥өһээ Дьааҥыга ламууттар кыһалҕалара, ¥өһээ Халыма кыһалҕата, Өлүөнэ флотун саҥардыы, Алдан өрүс биэрэгинэн дьону олохсутуу, бириискэлэри хааччыйыы, Саха сиригэр көлөнөн сылдьар суолу тутуу уо.д.а. – бу боппуруостар барыта кини интэриэһин, туруорсуутун иһинэн этилэр.

 

Хаһыат таһаарааччы

 

А.А. Семенов маны таһынан Дьокуускайга бастакы бэчээттэммит хаһыаты таһаартарарга ураты болҕомтотун уурбут киһи. 1907 сыллаахха «Якутский край» («Саха олоҕо», “Якутская жизнь” (1908 с.), «Якутская мысль» хаһыаттары таһаара сылдьыбыта. Бу хаһыаттар бары былаастан ыстарааптанан, нүөмэрдэрэ конфискацияланан, сабыллыбыттара. Онтон А.А. Семеновка хаһыат таһаарар быраабы биэрэри боппуттара. 1912 сыллаахха «Якутская окраина» диэн хаһыаты таһаарбыта, онто үс сылынан сабыллыбыта.

 

Алексей Семенов Саха сиригэр Губсовнарком бүрүсүдьүүмүн чилиэнинэн анаммыта. 1922 сыллаахха кини Саха сирин үбүн бастакы наркома уонна хос үлэ быһыытынан Госплан бэрэссэдээтэлэ буолбута. Эрэпириэссийэҕэ түбэһэн, 1938 сыллаахха 56 сааһыгар өлбүтэ. Кэргэнэ эмиэ ити сыл эрэпириэссийэлэнэн өлбүтэ.

 

Бэлэмнээтэ Н.Герасимова. http://www.kyym.ru - сайттан.  "Кыым" №48 08.12.2016