1938 с. кылгас кэмҥэ ВЦИК Бүрүсүдьүүмүгэр Саха АССР бэрэстэбиитэлэ. 1939-1952 сс. РСФСР Атыыга-эргиэҥҥэ наркоматыгар сектор начаалынньыгынан, кэлин “Главсевероторг” эргиэҥҥэ салаатыгар үлэлээбитэ. 1953 с. биэнсийэҕэ тахсыбыта. Хас да мэтээл кавалера.

 

Бу Иван Максимов туһунан мин Семен Георгиевич Иванов диэн саха саарынын олоҕун үөрэтэ сылдьан билбитим. Бу дьон биллэхтиилэр, ол эбэтэр бииргэ төрөөбүт Клавдия уонна Екатерина диэн нуучча кыргыттарын ойох ылбыттар эбит. Бачча таарыйбычча, Семен Иванов туһунан эмиэ ахтан аһарар эбээһинэстээхпин.  Семен Георгиевич 1899 с. сэтинньи 7 к. Сунтаар Кириэстээҕин Сэрии Киирбит диэн сиригэр төрөөбүт уонна 1940 с. Магадаан лааҕырыгар өлбүт. Семен 17-18 сааһыттан ыла Иркутскайга кыһыл кавалерист, баартыйа чилиэнэ, Саха сиригэр гражданскай сэрии дьоруойа. Ол курдук, Е.И. Курашов: "... Иванов С.Г.  по-моему заданию добровольно выехал в разведку из д. Чурапча через Сулгачи окольным путем в Амгу с целью разведать, где находится отряд И.Строда... Сумел он достигнуть данной цели, т.е. обнаружить осадное положение отряда Строда, что и посодействовало ускоренному освобождению отряда. За эту разведку ... и за доставку ценных оперативных сведений т. Иванов С.Г. был представлен к награждению орденом Красного Знамени..."

 

Отутус сылларга Семен Георгиевич икки үрдүк үөрэхтээх, “Главсеверморпуть” Дьокуускайдааҕы треһин, £лүөнэтээҕи өрүс пароходствотын солбуйааччы начаалынньыга, ЯЦИК Бүрүсүдьүүмүн чилиэнэ этэ.

 

Иван Максимовпытыгар төнүннэххэ... Гражданскай сэрии сылларыгар кини Дьокуускайга олорбута. Аммосовы, Ойуунускайы, Бараховы, Редниковы кытта алтыһара.

 

Кини биллэҕэ Семен Иванов туһунан ахтыыларын нууччалыы суруйбутун уларыппакка киллэрэбин: "...В 1921 г. то ли осенью или зимой Семен Георгиевич с одним парнем в  полном вооружении, в зимней одежде, верхом на лошадях явились к нам. Посидели, угощались и сообщили, что они уезжают на фронт, навстречу к пепеляевцам на Амгу. Они говорили, что будут воевать в отряде разведчиками. Сеня с фронта вернулся. Смеялись, что он вернулся в шинели генерала Ракитина..." £ссө бу курдук суруйбута баар: "Я хорошо помню Семена Георгиевича в начале 30-х годов, когда он выглядел и являлся интеллигентным, аккуратным, представительным, поздоровевшим человеком, в очках, аккуратно подстриженными черными волосами. Он всегда хорошо одевался, выглядел чистеньким и аккуратным..." Кэлиҥҥи ахтыытыгар: "Я уверен, что Семен Георгиевич – убежденный революционер, коммунист, стал жертвой репрессии без всякой вины, возможно находясь под арестом не смог стерпеть нанесенной обиды и всячески сопротивлялся. В таких делах быть равнодушным и спокойным он не мог по своему характеру. Я с ним встречался в Якутске часто. Он дружил с большевиком Иваном Редниковым и они вдвоем в Якутске часто бывали у нас... В последний раз я видел Семена Георгиевича в 1936 г. на пристани "Осетрово", где он находился как руководитель Ленскречфлота временно по организации перевозки грузов в Якутск”, – диэбит.

 

Максимов хорсун быһыыта

 

1938 с. кулун тутар 3 к. НКВД үлэһиттэрэ Ойуунускайы Иркутскай көстүүнэйиттэн, доҕотторо бары куоракка барбыттарын кэннэ, чып кистэлэҥинэн тутан барбыттара. А.Г. Габышев, Н.О. Фаткулов, С.Н. Аржаков буоланнар киһилэрин бэйэлэрэ көрдүү сатаан баран, Дьокуускайдаабыттар. Ойуунускай сүппүтүн туһунан кинилэр тоҕо тута НКВД уорганнарыгар биллэрбэтэхтэрэ дьикти. Суруйааччы И.Е. Федосеев кинигэтигэр этиллэринэн, бу дьон Дьокуускайдаабыттарын кэннэ Ойуунускайы көрдөөһүн барыта Иван Тимофеевич Максимовка сүктэриллибит. Ол саҕана кини – Иркутскай уобалаһыгар Саха АССР эргиэҥҥэ бэрэстэбиитэлэ. Бу ылбычча, судургу сорук буолбатаҕа. Ойуунускай Саха АССР биир улахан салайааччыта, ССРС ¥рдүкү Сэбиэтин дьокутаата этэ. Максимов хорсун киһи эбит, кини тугу да дугдуҥнуу барбакка, тута суостаах-суодаллаах НКВД уорганнарын хонтуоратыгар тиийбит. Уорганнар “көрүөхпүт, дьаһал ылыахпыт” диэн уҕарыта сатаабыттарын үрдүнэн, Ойуунускайы ирдэһэн үстэ төхтүрүйэн тиийэ сылдьыбыт. Тиһэҕэр тиийэн, эппиэттээх дьуһуурунай: "Эн Ойуунускайы туох ааттаах итинник көрдөөтүҥ, кини эн туоххунуй?!” – диэн ньүөлүтүүлээх уонна “дириҥ ис хоһоонноох” ыйытыгар, Максимов: "Иркутскайга олорор Саха сирин олохтоохторун барыларын көрүстүм, ким да кинини билбэт. Баҕар, Ойуунускай  хаайыллыбыта буолаарай?” – диэн хардары ыйытан чаҕылыннарбыт. НКВД дьуһуурунайа хаайыллыбыт дьон испииһэктэрин сурунаалга көрөн баран, онно Ойуунускай аата суоҕун эппит. Максимов оччоҕуна Дьокуускайга туох диирин ыйыппытыгар, анарааҥҥыта мух-мах барбыт. Оннук хорсун киһи эбит – Иван Тимофеевич Максимов.

 

1938 с. алтынньы саҥатыгар Москубаҕа автономнай өрөспүүбүлүкэлэр бэрэстэбиитэлистибэлэрин тохтотор туһунан сурах кэлбитигэр, алтынньы 8 күнүгэр Максимов бэйэтэ бирикээс таһааран, бэрэстэбиитэлистибэ малын-салын Садово-Спасскай уулусса 16 %-дээх уопсай дьиэтигэр олорор биир дойдулаахтарыгар атыылыырын туһунан Саха АССР Совнаркомугар биллэрбит.

 

Иван Тимофеевич аҥаардас үлэтинэн эрэ муҥурдаммакка, дойдутун олоҕор эмиэ улаханнык долгуйара, саха бастыҥ дьонун кытта ыкса алтыһара.

 

1919 с. сахалартан бастакы тыл үөрэхтээҕэ Семен Андреевич Новгородов, өрүс суола аһылларын кэтэһэн, Иркутскайга ый аҥаарын кэриҥэ хаайтарарыгар, Красноармейскай уулусса 4-с ¹-гэр Максимовка олорбут. Кинилэр иллэҥ кэмнэрин бииргэ атаараллара, сарсыарда уонна киэһэ дьиэлэригэр, оттон күнүс кафеҕа эбэтэр остолобуойга аһыыллар эбит.

 

Иван Тимофеевич бэйэтин ахтыытыгар Семен Новгородов ордук чугастык биллиилээх профессор Б.Э. Петрини кытары билсэрин суруйбут. Бернгард Эдуардович 1913-1916 сс. Иркутскайга Мурин (Ангара салаата) үрэх хочотугар археология хаһыыларын оҥоро сылдьан, тимири уһаарар, руна суруктаах-бичиктээх, сүөһү иитиитинэн дьарыктаммыт былыргы норуот култууратын булбута. Ону “Курумча уустарын култуурата” диэн ааттаабыттара. Сылыктааһын быһыытынан, бу дьону сахалар төрүттэрэ дииллэр.

 

Иван Тимофеевич өссө биир дьикти киһини кытта суруйсубута биллэр. Михаил Зиновьевич Винокуров диэн Дьокуускайга төрөөбүт, сахалыы ыраастык саҥарар нуучча үөрэхтээҕэ 1919 с. Эмиэрикэҕэ көспүтэ. Кини ол барарыгар Саха сиригэр сыһыаннаах устуоруйа матырыйаалларын хомуйан илдьибит. “Кэнэҕэски өттүгэр туһалаах буолуо” диэн толкуйдуур мындыр киһи эбитэ буолуо. Бу Винокуров өр кэмҥэ АХШ Кэнгириэһин бибилэтиэкэтигэр архыыпка үлэлээбит. Ол тухары Саха сиригэр сыһыаннаах устуоруйа матырыйаалларын, суолталаах докумуоннары хомуйарын, систиэмэлиирин тохтоппотох. Бу Винокуров архыыба – дьиҥнээх кылаат. 2008 с. драматург, прозаик Баһылай Харысхал ол архыыбы баран көрөн-истэн кэлбитэ, үлэлиэн баҕалаахтары ыҥырбыта.     

 

Иван Тимофеевич айылҕаттан дьоҕурдаах киһи эбит. Тоталитаризм саамай үгэннээн турар кэмигэр Москубаҕа Саха өрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэлистибэтин ылбычча киһи салайбата өйдөнөр. Холобур, кини иннинэ манна үлэлээбит М.К. Аммосов, Х.П. Шараборин, бырааттыы Донскойдар бары “норуот өстөөҕө” аатыран репрессияламмыттара.

 

Москубаҕа “атыы-эргиэн, хааччыйар тэрилтэлэр Саха сиригэр болдьоҕун иннинэ таһаҕаһы тиэрдэллэрэ улахан ороскуоттаах, бигэргэммит лимиттэргэ, пуондаларга эппиэттээбэт, онон мантан аккаастанар наада” диэн боппуруос турбутугар, Максимов, атыыга-эргиэҥҥэ өр кэмнээх уопутугар олоҕуран, хоту дойду аһара ырааҕын, тырааныспарын тиһигэ сайдыыта суоҕун барытын дакаастаһан, итэҕэтэн, олохсуйбут хааччыллыы тиһигин көмүскээбитэ. Ол тиһик күн бүгүнүгэр диэри үлэлии турарыгар Иван Тимофеевич Максимовка махтаныах кэриҥнээхпит.

 

И.Т. Максимов Москубаҕа олорон 1979 с. сэтинньи 24 к. өлбүтэ.

 

Калистрат КИРИЛЛИН. http://www.kyym.ru - сайттан. "Кыым" №49 15.12.2016