Билиистээх дуу, Элэһин дуу?

 

Билиистээх сэриитэ балайда К.К. Байкалов ахтыытыгар сырдатыллыбыт. Кини суруйбут: “... Наконец встречный бой с объединенными силами Пепеляева и Артемьева. 2 марта в 32-35 верстах северо-восточнее от Амги, не доезжая до Сасыл Сысыы верст 12-15, в местности Билистях. Это встречный бой описывался приблизительно так... Тотчас же “со всех сторон” пепеляевцы открыли убийственный ружейно-пулеметный огонь, а потом их цепи пошли в наступление даже с тыла (значит не встречный бой, настоящий “мешок” засады!)...Дальше также сбивчиво, противоречиво и разноречиво описывается ход боя: маневры(?), стрельба из орудий картечью в упор (как в суворовские времена) и прочие явные несуразности... окончание боя было изложено так, что после того, как несколько бешеных атак пепеляевцев было отражено “залпами наших винтовок” (вздор – какие уж там залпы), пулеметным лаем (?) и картечью (сомнительно) с огромными для противника потерями “Дед” отстреливаясь начал поспешно отходить... О количестве убитых и раненых со своей стороны “Дед” ограничился каучуковым определением “значительны”, а со стороны “огромны”. “Дед” не мог не знать тогда о более, или менее точных цифрах убитых и раненых, а поэтому я сразу заподозрил его, что назвать их он не решился – они позорны и могут повлечь за собой неприятные последствия... Я ответил “Деду” письмом и указал, что вариант “встречного боя”, который ему навязал Пепеляев, для моего ума непостижим и что  другие данные и обстоятельства, его же донесения говорят о чем-то совсем другом – о засаде на которую напоролась в котловине, да еще с полным окружением. Спросил, почему он ничего не написал, где были его авангард, и команда конных разведчиков, как они ухитрились прозевать крупную засаду Пепеляева и Артемьева? Потребовал назвать точную цифру количества убитых и раненых с обеих сторон. Высказал тревогу: “Не навяжет ли Пепеляев снова ему встречный бой  в новой “котловине”, такая тактика в преследовании особенно выгодно и уместна со стороны преследуемого... Точные данные так и остались невыясненными. Уверен, что “Дед” потерял значительно больше ста человек...(примечание автора – К.К.Байкалова)”.

 

Билиистээх кыргыһыыта диэн чуолкай аатынан 2016 с. тахсыбыт суруйааччы, устуорук Леонид Юзефович Пепеляев дружинатын 1922-23 сс. Саха сиригэр похуотун туһунан дириҥник үөрэтэн баран 2016 с. “Зимняя дорога” диэн саҥа таһаарбыт кинигэтигэр ахтыллыбат. Ааптар Пепеляев суруктарын, диниэбинньигин, дружина докумуоннарын, кини эписиэрдэрин суруктарын, Стродтаах Байкалов ахтыыларын, Пепеляевтаах сууттаммыт дьыалаларын, Саха сирин архыыбын докумуоннарын уо.д.а барытын чөмөхтөөн олорон, үрүҥнэр Сэбиэскэй былааһы утары тиһэх эрэллэрэ көмүллүүтүн дириҥник илдьиритэн суруйбут. Кинигэтин кини устуоруйаҕа киирбит ол кэм икки чулуу эдэр дьоно, ааптар суруйарынан, 32-лээх генерал, кырдьыгы көрдөөччү уонна бэйиэт Пепеляев уонна кыһыл хамандыыр, анархыыс, кэлин суруйааччы буолбут 29-таах Строд илин былдьаһыыларын сырдатар  документальнай арамаан быһыытынан суруйбут.

 

Ол эрээри манна Билиистээх оннугар Элэһин диэн аат ахтыллар.  Пепеляев олунньу 26 күнүгэр “после 37 верстного марша с двух часов ночи до шести вечера я встретился с конницей Курашова в местности Элесин” диэн суруйбут. Пепеляев 1923 с. олунньу 14 күнүгэр Саһыл Сыһыыга төгүрүллүбүт Строд этэрээтин үлтүрүтэн баран, Дьокуускай диэки кимэн киирэр былааннааҕа. Ити олордоҕуна, эрэспиэскэтэ “Байкалов этэрээтэ Аммаҕа чугаһаан, ону таһынан Чурапчыттан тахсыбыт Курашов этэрээтэ иннигэр туох да мэһэйэ суох эмиэ бу диэки айаннаан иһэллэр” диэн биллэрэр. Кыһыллар икки улахан күүстэрэ холбостохторуна, кини аҕыйах ахсааннаах, мөлтөх сэбилэниилээх дружинатын үлтү сынньалларын билэрэ. Ол иһин биир-биир сынньаары Саһыл Сыһыыга турар этэрээтин сүрүн күүһүн илдьэ бэйэтэ олунньу 26 түүнүгэр Курашову утары барбыт. Строду маната дружинатыттан Вишневскэй генерал 30 киһилээх бөлөҕүн уонна Артемьев этэрээтин хаалларан барбыт.

 

Ол аата ити докумуоннарга олоҕурдахха, Билиистээх-Элэһин сиригэр Пепеляев генерал бэйэтэ уонна кыһыл хамандыыр Курашов күөн көрсүбүт быһаарыылаах кыргыһыылара буолан тахсар. Арай бу кыргыһыы хаһан буолбута бутуурдаах. Кыһыл өттүгэр кулун тутар 2 күнүгэр, үрүҥ өттө олунньу 26 күнүгэр буолбута диэн суруйаллар. Икки өттүттэн, хас биирдии хамсаныыларын сурукка тиһэр үөрэҕи ааспыт дьон, уопуттаах байыаннайдар. Онон хайалара да сыыһыа суоҕун курдук да, дааталара бутуллуута баар. 

 

Вишневскэй генерал кинигэтиттэн

 

Билиистээх кыргыһыыта Харбиҥҥа тыыннаах куотан тиийбит Пепеляев эписиэрэ генерал Вишневскай “Аргонавты белой мечты” диэн 1933 с. Харбиҥҥа таһаарбыт кинигэтигэр ахтыллыбат. Кини Пепеляев дружината үлтүрүтүллэр тиһэх күннэрин туһунан маннык суруйар: “25 февраля.  Получены сведения о движении отряда красных из Чурапчи (200 человек пеших и 60 конных при 2х пушках).

 

Наши части (1 батальон, 2 батальон и 4 кав[алерийский] див[изион]) в 2 часа утра выступили в направлении на Арылах навстречу противнику.

 

... Главные силы под командой командующего Дружиной сделали засаду под д[еревней] Лисиной на чурапчинскую группу (Курашова до 300 человек при 2х орудиях). Позиция была выбрана идеальная. Конная часть до 60 человек вошла в деревню с криками и бранью (красные без ругани обойтись не могут), расседлали коней, начали разжигать костры. Весь остальной отряд и обоз был на расстоянии 15 минут хода, но... Подполковнику Сурову, который в это время с 4 батальоном должен был находиться в 3х верстах в д[еревни] Арилах и сидеть тихо, – вздумалось выслать вперёд разведку и красные обнаружили засаду. Произошёл короткий бой, взято 9 пленных, убито более 20, но главные силы противника участия в бою не принимали и обоз, повернув, ушёл назад.

 

Ликвидировать чурапчинскую группу не удалось за отсутствием патронов. Потери с обоих сторон огромны. 3 марта на рассвете Бютидяхская группа красных до 600 чел[овек] при 2х орудиях повела наступление на Амгу против наших 150 человек гарнизона. В 9 часов утра Амга пала.

 

В итоге. При полном сочувствии простого народа, якутская интеллигенция пошла против нас, мобилизовав несколько сот якутов и различными воззваниями и обращениями совращая якутов партизан, состоящих в рядах Сибирской Дружины. Затем огромные потери, понесенные Дружиной в течении февраля месяца, численный перевес противника, главным образом перевес в технических средствах противника, упорство красноармейцев – наша идеология им совершенно чужда – все эти причины заставили Дружину оставить – Амгинский и Алданский районы и отойти в Нелькан.

 

Итак борьба с коммунизмом в Якутской области прекратилась”.

 

Вишневскай дружина докумуоннарын таһынан бэйэтэ дневник суруйбут. Онон кинини сыыһа суруйбута буолуо диэн этэр табыллыбат.

 

Л.Юзефович кинигэтигэр сурулларынан, Пепеляев икки үрдүк хайа кыбычыын сиригэр (“элесинская котловина” диэн ааттыыр эбит – ВС.) киллэрэн икки өттүттэн атаакалаан ныһыйар былааннаах эбит. Ити Вишневскэй этэринэн, олох “идеальнай” сир эбит. Ол эрээри, кини “биһигини похуоттуу туруохпутуттан туох эрэ мэһэйдиир күүс баара (нас преледовал какой-то злой рок)” диир.

 

Пепеляев дьоно Курашовтуун кыргыһыыга 4 көс кэриҥнээх сири хааман, дэлби сылайан кэлэн түүннэри кыргыспыттар. Ый уота хаарга дьону үчүгэйдик сырдатар кэмигэр хаста да атаакалаабыттар. Кыһыллар бүлүмүөт, икки “макленка” буускаларын уотунан төттөрү охсо сыппыттар. Хаста да сыарҕалар кэннилэригэр сытар кыһылларга тиийэ сыспыттар. Биирдэ буускаларга сүүрбэччэ хардыы тиийбэккэ (бэйэлэрэ суруйалларынан, ботуруоннара бүтэн) төннүбүттэр. Халлаан сырдыыта икки өстөөхтүүлэр үлтү сылайан, күүстэрэ эстэн, хайалара да салгыы сэриилэһэр кыаҕа суох буолан, утарыта күрдьүөттэһэн турбуттар. Онтон иккиэн икки аҥыы дьиэлээх сылаас сиргэ төннүбүттэр. Икки хонон баран Пепеляевтаах Курашов олунньу 28 күнүгэр эмиэ харсан кыргыспыттар. Ол эрээри эмиэ хайалара да хоппокко хаалбыт. Юзефович кыһыллар да, үрүҥнэр да өттүлэрин докумуоннарын үөрэтэн баран, “бу икки өттүттэн саамай элбэх хаан тохтуулаах кыргыһыы этэ” диир. Ол иһин буоллаҕа, чуолкайынан хас саллаата өлбүтүн эппэккэ, командующайыгар Байкаловка дакылаатыгар Курашов “значительны” диэн уопсай тылынан саба быраҕан дакылааттаатаҕа. “Курашов, үһүс кыргыһыы буолбута буоллар, хотторуо этэ” диэн Юзефович суруйар. Ону баара, дьолугар, Пепеляев Вишневскайтан Байкалов Амманы сэриилээн ылла диэн суругу тутар. Ол кэннэ дружинатыгар чугуйар бирикээс биэрэр.

 

Манна эмиэ биир интэриэһинэй, урут биллибэт чахчы тахсан кэлэр. Пепеляевтаах Курашов икки сиргэ олунньу 26-гар уонна олунньу 28-гар улаханнык сэриилэспит буолан тахсаллар.

 

Бу кыргыһыыга Пепеляев буусканы былдьаабыта буоллар, Гражданскай сэрии устуоруйата хайдах салаллыа биллибэт этэ. ¥рүҥнэр “Саһыл Сыһыыга буускалаахпыт буоллар, аҕыйах ытыынан үлтүрүтэн, Строду кыайан баран, Дьокуускай диэки бара туруо этибит” диэн кыһыйаллара саҥаларын тамаҕыттан иһиллэр. Аны туран, Пепеляев похуотугар буускалаах кэлбитэ буоллар, уопуттаах сэрииһиттэр улахан иэдээни оҥоруохтара хааллаҕа.

 

Кыайыыны күнүүлэһии

 

Ол эрээри тоҕо Байкалов ахтыыларыгар Билиистээх кыргыһыытын улахан кыайыынан аахпатаҕай? Л.Юзефович “Байкалов 1948 с. ахтыыларын үйэ чиэппэринэн Пепеляевы үлтүрүтүү кылаабынай дьоруойунан Строд буолан тахсан иһэрин күнүүлээн суруйбут буолуон сөп” диир. Байкалов тыыннааҕар ити сэриигэ кылаабынай командующай оруола намтатыллан иһэрин кытта сөбүлэспэтин киһилии өйдүөххэ сөп.  Хамандыырдар бэйэ-бэйэлэрин кытта аат былдьаһаллара, күнүүлэһэллэрэ өссө эрдэ үөскээбит быһыылаах. Сэрии кэмигэр Курашов да, Строд да кини хамаандатын барытын истэн сэриилэспэтэхтэрэ. Байкалов Пепеляевы үлтүрүтүү кэннэ “муустаах осадаҕа” олорон хотторботох Строд уонна кинини төгүрүктээһинтэн быыһаабыт Курашов (Байкалов атын сиргэ бар диэбитин сөбүлэспэккэ Саһыл Сыһыылаабыт) норуокка ордук аатырбыттарын букатын сөбүлээбэтэх. Ол маннык түгэҥҥэ көстөр. Анархыыс Строд Пепеляевы үлтүрүтүү 3 ыйа ааспытын кэннэ бассабыык баартыйатыгар киирэргэ сайабылыанньа биэрбит. Онно эрэкэмэндээссийэ суруйарыгар Байкалов кини туох баар куһаҕанын хостоон, букатын сиэн түһэрбит. Онон төһө да Саһыл Сыһыы дьоруойа буоллар, Строду баартыйаҕа ылбатахтар, манна туора киһигин диэн көрдөрбүттэр. Онон 1923 сыл сайыныгар Строд Саха сириттэн барбыт.

 

***

 

Пепеляев хотторуутугар саха национальнай интэлигиэнсийэтэ сөҕүмэр улахан оруолламмыта кэм-кэрдии ырааттаҕын аайы хайдах эрэ умнуллан иһэр курдук. Читаҕа 1924 с. тохсунньутугар буолбут суутугар Пепеляев хотторбут сүрүн биричиинэм  “саха интэлигиэнсийэтэ өйөөбөтөҕө уонна таҥнаран биэриитэ” диэбитэ.

 

Якнарревдот

 

Саха норуота, интэлигиэнсийэтэ саҥа төрүттэммит өрөспүүбүлүкэни өрөгөй үөрүүтүнэн көрсүбүтэ. Өрө туруу намырыйан барбыта. Онон Пепеляев сэриитэ саҕаламмытын сөбүлээбэтэхтэрэ. Норуот утарарын көрдөрөөрү, Пепеляевка сахалар саллааттыы барбаттарын туһугар Саха АССР салалтата Бараховтаах оччотооҕу Саха сирин сэбилэниилээх күүстэрин командующайа К.К. Байкаловы кытта, сүрүннээн, урукку өрө турааччылартан  Якнарревдоту тэрийбиттэрэ. Командующайынан Г.Сивцев диэн интэлигиэн буолбута.

 

Устуорук, бэрэпиэссэр Г.Г. Макаров Байкалов ЯкНарревдоту тэрийиигэ улахан болҕомтотун уурбута, киниэхэ төрөппүт оҕотун курдук сыһыаннаһан, көмүскэспитэ диэн суруйар. 1922 с. алтынньытыгар урукку өрө турааччылартан 170 саллааттаах Нарревдот этэрээтэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын быһаарыытынан тэриллибит. Байкалов этэрээти сахалар салгыы өрө турбаттарын хааччыйар “политическай фактор” диэн көмүскэһэ сатаабытын, Иркутскайга баар Илин Сибиирдээҕи байыаннай уокурук командующайа Чайковскай, баартыйа Сибиирдээҕи киин кэмитиэтэ, реввоенсовет сэтинньи 18 күнүгэр “бандьыыттары сэбилээмэ, этэрээти ыс” диэн утарбыттар. Онон ахсынньы 1 күнүгэр Нарревдот байыастарын тарҕаталаабыттар. Ол да буоллар Нарревдоттан Семен Михайлов этэрээтин сэбилээн, итэҕэйэн, Пепеляевы утары Маралаахха ыыппыттар. Кини 1923 с. тохсунньутугар Амма соҕуруу өттүгэр аҕытаассыйаҕа сылдьыбыта чуолкай. Байкалов, Саха сирин салалтата салгыы күүскэ туруорсан, 1923 олунньу 2 күнүгэр 250 киһилээх Нарревдот тэрийэргэ көҥүл ылбыттар. Этэрээт ахсаана итинтэн элбээбэтэх буолуохтаах.

 

Байкалов суруйарынан, Нарревдот этэрээтин наар эрэспиэскэҕэ, тоһуурга, туораттан саба түспэттэрин хааччыйар сэрии оҥосто сылдьыбыт. Дьокуускайтан турбут Байкалов экспедиционнай этэрээтигэр 135 байыастаах Нарревдот киирбит. Бүтэйдээххэ Михайлов этэрээтэ кэлэн холбоһор.

 

1922 с. күһүнүгэр диэри өрө турааччылар биир бастыҥ хамандыырдара буола сылдьыбыт Михайловы үрүҥнэр “биһиги дьоммут диэн тарбахтарыгар баттыы сылдьыбыттарын” Вишневскэй ахтар.  Кинилэр Михайлов Пепеляев кэлиэн эрэ иннинэ өрөспүүбүлүкэни өйөөн Сэбиэскэй былааска бэриммитин, эдэр саха өрөспүүбүлүкэтин көмүскүү, өссө хамандыыр буолан, Пепеляевы утары сэриилэһэ баран эрэрин билбэтэхтэр. Айааҥҥа олорон Вишневскэй суруйбутунан, Михайлов 300 киһилээх, эбии Уус Чаара диэкиттэн 100 киһилээх этэрээт кэлэн холбоспут, бэс ыйыттан атырдьах ыйыгар диэри кыһыллартан 150 бинтиэпкэ, 2 бүлүмүөт, биир “макленка” буусканы былдьаабыт диэн суруйбут.

 

Онон Михайлов этэрээтэ кыһылларга бэриниитэ, Пепеляевы утары барыыта өрө турааччыларга сылдьар сахалары тохтотор улахан бэлитиичэскэй суолталааҕа чахчы. Этэрээккэ элбэх саха интэлигиэнэ баара, үрүҥнэргэ сырыттаҕына, бастыҥ этэрээт диэн ааттанар эбит. Оччотооҕу суруйуулартан көрдөххө, Нарревдот үксэ Михайлов этэрээтиттэн турбут. Барахов суруйарынан, Нарревдот байыастарыттан биир да киһи Пепеляевка баран таҥнарбатах. Ити – Михайлов бэйэтин дьонугар улахан халбаҥнаабат аптарытыаттааҕын туоһулуур.

 

Л.Юзефович кинигэтигэр Нарревдот саха норуота Пепеляев генерал авантюратыгар киирэн биэрэн, сэриигэ кыргылларын тохтоппут  бэлитиичэскэй суолталаммытын өйдөөбөтө көстөр. Кини Михайловы ким кыайбыкка сыстаары сылдьыбыта диэн сыыһа суруйар. Михайлов Саха сирин салалтатын сорудаҕынан Пепеляевы, кинини кытта сылдьар сахалар салайааччыларын, саллааттарын кытта аҕытаассыйалыы сылдьыбытын өйдөөбөккө, киитэрэйдээн, Пепеляевы албынныы сылдьыбыта диэн этэр. Дьокуускайга чугаһаабыта буоллар, төттөрү үрүҥҥэ сыстыа этэ диэх курдук суруйбут. Ол эрээри Юзефович биири, кыра саха  норуота бэйэтин харыстанан Пепеляевка сыстыбатаҕа диэн сөпкө бэлиэтиир.

 

И.Барахов, Михайлов диэн  чопчу ааттаабатар да, Нарревдот Пепеляевка баар саха этэрээттэрин ыһарга, кыһылларга бэринэргэ, нэһилиэнньэни үрүҥнэри утары туруорарга, биһиги сорудахпытынан, улахан туһалаах аҕытаассыйаны ыыппыта диэн, Михайлов оруолун эмиэ бигэргэтэр. Санаан да көрдөххө, өрө турааччылар ортолоругар номох буолан кэпсэнэр хамандыырдара кыһыл диэки буолбута, Пепеляевы утары сэриилэһэ сылдьара улахан моральнай охсууну оҥорбута чахчы.

 

Байкалов биир дьикти түгэни ахтар. 1923 с. кулун тутар 2-тэ үүнэр күнүгэр  Аммаҕа кимэн киирээри бэлэмнэнэ сырыттаҕына, суолтан кимнээх эрэ бырахпыт донуостарын булан аҕалбыттар. Онно “Нарревдоттар билигин эһигини кэннигититтэн саба түһэр гына кэпсэтэ сылдьаллар, ити “суоластары эрэй эрдэтинэ сааларын былдьыахха, эбэтэр туох эмэ буоллаҕына, эн эппиэттиэҥ” диэн “биллибэт үҥсээччи” суоһурҕанан суруйбут. Кыһыллар да ортолоругар эдэр өрөспүүбүлүкэни өйөөн, көмүскүү туруммут урукку өрө турааччылары өлөрдүү абааһы көрөр, түгэн көһүннэ да үҥсэ, атахтыы сатыыр дьон элбэх этэ диэн Барахов да, Байкалов да суруйаллар. Баҕар, ити донуоһу Михайловтааҕы бэйэлэригэр тардыбатах үрүҥнэр соруйан да бырахпыт буолуохтарын эмиэ сөп. Кырдьык, Байкалов өлөр-тиллэр сэриигэ кимэн киирээри турдаҕына, итинник “сэрэтии” улахан уорбалааһыҥҥа тиэрдиэн сөбө. Байкалов сэрэхэдийэн, Нарревдот саатын-сэбин былдьаан ылыан сөбө. Ол эрээри кини Нарревдот бойоҥкуомун (военкомун) ыҥыртарбыт, ити суругу биэрбит уонна “итиннэ кырдьык туох эмэ баар дуо?” диэн ыйыппыт. Байкалов салгыы туох буолбутун суруйар: «Он прочитал, побагровел, и слезы хлынули у него из глаз: “Низость, глупая и гнусная клевета! Я требую оставить меня в заложники и если...” Я не дал ему договорить, протянул руку и сказал твердо: Ни я, ни представитель партии и правительства не верим этому. Давай, сейчас займемся делом, Сейчас же выезжайте навстречу Пепеляеву и сделайте все, чтобы его задержать...» Ити кэпсэппит, таҥнарыыга уорбаланыан сөптөөх, аатын ааттаабатах аптарытыаттаах хамандыыра Михайловтан атын киһи ол кэмҥэ кыһылларга суоҕа. Байкаловы кытта Дьокуускайтан Нарревдот командующайа, Сэбиэскэй былаас итэҕэллээх киһитэ Сивцев барсыбыта. Байкалов донуоһу Сивцевкэ көрдөрбүтүм диэн, куттаммакка этиэн сөбө. Оттон Михайлов аатын ааттаабата өйдөнөр, Байкалов ахтыылара тахсалларын саҕана Михайлов ытыллыбыт бандьыыт, аата ааттаммат норуот өстөөҕө этэ.  

 

Курашовтаах Пепеляев хаста кыргыспыттарай?

 

¥рүҥнэр, кыһыллар ахтыыларыгар Билиистээх-Элэһин сэриитэ хаһан буолбута чахчы биллибэт, күнэ бутулла сылдьар. Байкалов Иркутскайга кулун тутар 3 күнүгэр ыыппыт иһитиннэриитигэр Билиистээх сэриитин били күлүү гыммыт Курашовын иһитиннэриитигэр олоҕуран, кулун тутар 2-гэр диэн суруйбут. Кини онно итиннэ кулун тутар 3 күнүгэр Стродтан “Пепеляев кулун тутар 2 күнүгэр Курашовка саба түспүт, кыргыһыы тэҥнэһиинэн түмүктэммит” диэн иһитиннэриитигэр эмиэ тирэҕирэр.

 

Саамай дьиктитэ мантан саҕаланар – Строд 1930 с. таһаарбыт “В якутской тайге” диэн кинигэтигэр Пепеляев Курашовтуун Элэһин диэн сиргэ олунньу 26, 28 күннэригэр сэриилэспиттэрэ диэн суруйар. Аҕыс сыл иһигэр Байкаловка ыыппыт иһитиннэриитин умнан кэбиспитэ буолуо диир сатаммат. Строд Элэһиҥҥэ үрүҥнэр олунньу 26-гар үрүҥнэр – 60-ча, 28-ка 30 киһини өлбүтүнэн-бааһырбытынан сүтэрбиттэрэ, Ренкус диэн бүлүмүөтчүк 18 үрүҥү кытта Курашовка куоппуттара, оттон Курашов икки кыргыһыыга 40-ну кыайбат киһитин сүтэрбитэ, өссө үсүһүн Арыылаахха бөҕөргөтүнэн сэриилэһээри сытарын Курашов тумнан албыннаабыта диэн өссө ымпыктаан-чымпыктаан чуолкайдаан суруйар. Пепеляев Элэһин биир сэриитигэр Сибиир үрүҥ уонна от күөҕэ өҥнөөх, ортотунан кыһыл хаймыылаах, Спас Нерукотворнай кириэстээх уонна сирэйэ ойуулаах дружинатын знамятын, былаах тутааччыта өлөн, Курашовка былдьаппыт. Итинтэн сылыктаатахха, чахчы, улахан кыргыһыылар буолбуттар.

 

Оттон Курашов Байкаловка иһитиннэриитигэр кулун тутар 2-гэр Билиистээххэ биирдэ эрэ сэриилэстим диэн суруйар. Пепеляев, Вишневскэй, Строд олунньу 26, 28 күннэригэр иккитэ улахан хаан тохтуулаах кыргыһыылар буолбуттара дииллэр. Оччотугар үстэ кыргыспыттар дуо? Строд икки кыргыһыыга кимнээх төһө сүтүктэммиттэрин ааҕа билэр. Кини Курашовтуун элбэхтэ кэпсэппитэ, чуолкайдаспыта чахчы. Пепеляевтаах Вишневскэй сэриилэспит күннэрин бутуйбаттар. Курашов Байкаловка иһитиннэриитигэр тоҕо олунньуга буолбакка, кулун тутар 2 күнүгэр Билиистээххэ эрэ сэриилэспиппит диирэ өйдөммөт. Байкалов Курашов сүтүгэ чуолкайдаммакка хаалбыта, 100-чэ киһини сүтэрбит буолуохтаах диир. Ол иһин Курашов Чурапчыттан Байкалов “Бүтэйдээххэ кэлээр, холбоһон Пепеляевы бииргэ сэриилиэхпит” диэбит бирикээһин толорбокко, элбэхтэ бандьыыттар бөлөхтөрүн кытта сэриилэһэ-сэриилэһэ Саһыл Сыһыыттан Строду быыһаары барбыппыт диэбитин итэҕэйбэт.  Улааппыта, Артемьев эрэспиэскэһиттэрин уонна Хутояров полковник сахаларын этэрээттэрин кытта көрсүбүтүн “элбэхтэ кыргыспыт” курдук кэпсиир диэн, аһаҕастык сонньуйан (сымыйалыыр диэх курдук) этэр. Билиистээххэ Курашову “Пепеляев хаста да иирбиттии атаакалаабытын” эмиэ итэҕэйбэт. Кини тоҕо эрэ Билиистээххэ Курашов Артемьев тоһуурга сыппыт сахаларын этэрээтин кытта сэриилэспит буолуохтаах диэн бүк эрэллээх сылдьыбыт быһыылаах. Байкалов, уопсайынан, өрө турууга кыттыбыт сахалары атаакалыыртан куттаналлар, мөлтөх сэрииһиттэр диэн аанньа ахтыбат эбит.

 

Регулярнай чаастар хас биирдии киһилэрэ испииһэктэнэр, кыргыһыы ахсын сүтүктэрин ааҕа суруйаллар. Кыһыллар да, үрүҥнэр да учуоттара ол саҕана эҥкилэ суоҕа. Строд Саһыл Сыһыыга  282 байыаһыттан 63 өлбүт, 96 бааһырбыта чуолкайдык суруллар. Байкалов ахтыыларыгар Амманы ыларыгар кимэн киирбит 300 киһиттэн 16-та өлбүт, 19 бааһырбыт. Сорох докумуоҥҥа, холобур, СКСК (ЯЦИК) Бүрүсүдьүүмүн кулун тутар 5 күнүнээҕи мунньаҕар “6 чаас сэриилэһэн Амманы ылыыга 25 киһи өлбүт, 56 бааһырбыт” диэн эбэн суруйаллар. Ити мунньах боротокуолугар С.Михайлов этэрээтин Стродка көмөҕө ыыппыттар диэн сурулларын бэлиэтээн кэбиһиэҕиҥ. Пепеляевтаах Айааҥҥа куотан тиийэн, сүтүктэрин чуолкайдаан аахпыттар. Дружина кэлбит 720 киһититтэн 98 өлбүт, итиннэ эбии бааһырбыттыын, билиэн түбэспиттиин – барыта 376 киһилэрин сүтэрбиттэр. Сахалартан Айааҥҥа Коробейников 172 киһитэ холбоспута бастаан суруллар. Онтон кэлин холбоспут, кыргыһыыларга өлбүт сахалары бэйэбит дьоммут диэн ааҕа сатаабатахтар.

 

Бу холобур байыаннайдар ханнык да уустук түгэҥҥэ хас биирдии хардыыларын, сүтүктэрин сурукка тиһэ сылдьыбыттарын туоһулуур. Ол эрээри Пепеляев сэриитин саамай хаан тохтуулааҕынан ааҕыллар Билиистээх-Элэһин кыргыһыытыгар кэлэн хаһан, хаста сэриилэспиттэрэ, кимнээх кыттыбыттара, төһө киһини сүтэрбиттэрэ ханна да чуолкайдык суруллубат. Амманы Пепеляев ылбыта, Байкалов кэлэн төттөрү сэриилээбитэ, Саһыл Сыһыыга хайдах сэриилэспиттэрэ үчүгэйдик икки өттүттэн суруллар. Оннук чахчылар Билиистээх-Элэһин туһунан суохтар, эбэтэр биллибэттэр.

 

Л.Юзефович кинигэтигэр сахалар Пепеляев авантюратын үлтүрүтүүгэ, саҥа төрүттэнэр өрөспүүбүлүкэлэрин туруулаһыыга оруоллара сырдатыллыбатын кэриэтэ.

 

 

С.Михайлов – Пепеляевы үлтүрүтүү “үрүҥ бээтинэтэ”

 

Ааптар документальнай арамаанын суруйарыгар, ааҕааччы болҕомтотун тардаары, Пепеляевтаах Строд харсыыларын, дьылҕаларын көрдөрөр сүрүн соруктаах үлэлээтэҕэ. Оннук буолан, кинигэттэн ааҕааччыга сахалар тустарынан соччо үчүгэйэ суох, Пепеляевы таҥнарбыт, ким кыайбыкка сыстыахпыт диэн “икки сыарҕаҕа” олорсо сылдьыбыт киитэрэй омук курдук өйдөбүл хаалар. Аны туран, кыһылга сылдьыбыт сахалар хайдах сэриилэспиттэрин Строд да, Байкалов да сырдаппаттар. Дьиҥэр, Пепеляевы кыайыыга сахалар кырата суох кылааттаахтар. Аммаҕа кимэн киирбит ЧОН этэрээтигэр И.Алексеев хамандыырдаах сахалар роталара баара. Сахалартан И.Алексеев, Г.Егоров Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыттара. Ол саҕана уһулуччу дьоруойдуу быһыыны оҥорбут дьон эрэ наҕараадаланаллара.

 

Оттон Пепеляевы кыайыы биир дьоруойа С.Михайлов бойобуой үтүөтэ биллибэккэ, аата-суола ситэ тиллибэккэ сылдьар. Пепеляевы үлтүрүтүүгэ ураты үтүөлэрин иһин СКСК Бүрүсүдьүүмүн ыйааҕынан Саха АССР бойобуой уордьанын солбуйар үрдүк суолталаах, ааттара суруллубут анал үрүҥ көмүс бэлиэнэн биэс киһи: К.Байкалов, И.Строд, Е.Курашов, Г.Сивцев уонна С.Михайлов наҕараадаламмыттара. Ааспыт нүөмэргэ бэчээттэммит үһүө буолан түспүт хаартыскаларыгар Михайлов ол наҕараадатын кэтэн олорор. Ити улахан наҕарааданы элбэх хаан тохтуулаах кыргыһыыларга кыайыылаах тахсыбыт, хастыы эмэ сүүс кыһыл армеецтаах этэрээттэри салайбыт Кыһыл Аармыйа хамандыырдарын кытта тэҥнэһэр туох хорсун быһыыларын иһин икки саха ылбыттарай? Г.Сивцев  СКСК сорудаҕынан улахан бэлитиичэскэй суолталаммыт Сэбиэскэй былааска бэриммит урукку өрө турааччылар этэрээттэриттэн Якнарревдоты сатабыллаахтык тэрийбитин иһин ылбыт. Якнарревдот экспедиционнай этэрээтин хамандыыра С.Михайлов Якнарревдоту тэрийиигэ, нэһилиэнньэни сэбиэскэй диэки тардыыга үтүөлэрин, пепеляевтааҕы утары уопсай хайысхалаах сорудахтары толоруутун уонна кыттыһыытын иһин диэн суруллар.

 

Билиҥҥи курдук бастаан улаҕалаах өй инники тиллэр кэмигэр “сэриилэспэтэх сахаларга бэлиитикэлээн, квота быһыытынан, Якнарревдот этэрээтин тэрийдилэр диэн биэрбиттэрэ буолуо” диэн үөннүрэн, тиэрэ эргитэн, дьоммутун баһааҕырдан таһаардахтарына көҥүл. Ол эрээри ити наҕараада бэриллэр кэмигэр командующай Байкалов, Строд, Курашов уо.д.а. улахан сабыдыаллаах байыаннай хамандыырдар сэриилэспэтэх дьоҥҥо, ордук Михайловка, сылы кыайбат кэм анараа өттүгэр өрө турууга сылдьыбыт, үрүҥнэр биир биллэр хамандыырдарыгар наҕараада бэриллиитин сөбүлэспэккэ, утарыахтарын сөбө, оннук кыахтаахтара даҕаны. Утарбатахтар, кинилэри кытта тэҥнээх наҕарааданы ыларыгар сөбүлэспиттэр. Ол аата С.Михайлов Пепеляевы үлтүрүтүүгэ кинилэртэн итэҕэһэ суох үтүөлээҕин билинэллэр эбит.

 

Норуот номоҕор

 

Пепеляевы утары сэриигэ С.Михайлов биир сурукка киирбэтэх, билиниллэ илик дьоруойдуу быһыыта –  Е.Курашов этэрээтэ Билиистээххэ тоһуурга түбэһэн улаханнык кыргыллыаҕын быыһаабыта – норуот кэпсээнигэр хаала сылдьар. Кыраайы үөрэтээччи И.Колосов суруйааччы Илья Баишев ол сэриигэ үрүҥнэр өттүлэригэр сылдьыбыт Мэҥэ Хаҥалас Дьабыылын олохтооҕун кэпсээнин суруйбутун 2009 с. “Чолбоҥҥо” туоһу гынан бэчээттэтэн турар. Ол кэлин холкуос-сопхуос тутуутугар күүһүн харыстаабакка үлэлээбит урукку өрө турааччы киһи: “Курашов этэрээтэ тоһуурга сыттахпытына алаас иһигэр киирэн, иннибитинэн ааһан истэ – адьас ытыска уурбут курдук көстөр буолла. Маҥнайгы күргүөмүнэн ытыыга инники иһээччилэри – олус элбэх киһини уонна көлөнү охтордулар. Ол икки ардыгар кэннибит диэки сахалыы хаһыы-ыһыы, харса суох хамаанда бөҕө буолла. Кимнээх эрэ сахалыы хаһыытыы-хаһыытыы биһиги сыаптаан сытарбытын кэннибититтэн уһаты атынан сүүрдэ сылдьан, илии бүлүмүөтүнэн уонна элбэх саанан ытыалаан, үлтү ныһыйан аастылар! Дьэ, киһи хаартан төбөтүн да өндөппөт үлүгэрэ буолла! Хамсаабыты барытын хаптаччы ытан истилэр! Ол үлүгэрдээх үлтү ныһыйан ааспыттарын кэнниттэн, нэһиилэ сырдыкка-хараҥаҕа киирэ-киирэ, олох аҕыйах тыыннаах ордубут дьон тыаны булан абыранныбыт... сырыыны сылдьыбыт, сытыы-хотуу саллааттар ортолоруттан маннык тыл ыһыгыннылар: “... ити сахалыы хамаандалаан ыһыытаабыт-хаһыытаабыт былырыыҥҥы бэйэлээтэр бэйэбит бастыҥ хамандыырбыт – Чыамайыкы нэһилиэгин ыччата, аатырбыт-сураҕырбыт Сэмэн Мэхээлэйэп илэ бэйэтинэн кэлэн, үлтү ныһыйан ааста. Биһиги кинини саҥатынан, хаһыытынан эндэппэккэ биллибит!... Курашову, дьэ, тоһун биэрэрбитин көрдөрөн туран мэлиттэ! Чэ, хата, тыыннаах ордубуппутугар Айыы Тойон таҥараҕа махтал”, – дэһистилэр уонна бары туран куотуу-тарҕаһыы буолбута”, –диэн кэпсээбит.

 

Бу кэпсээнтэн туох санаа үөскүүрүй? Бастатан туран, ахтыыга кэпсэнэр тоһуур Пепеляев уонна Строд “Элэһиҥҥэ олунньу 26, 28 күннэригэр иккитэ кыргыһыы буолбута” дииллэриттэн биирдэстэрэ буолуон сөп курдук да, күнэ-дьыла сөп түбэспэт. Пепеляев ахтар ый сырдыгар буолбут, хас да төгүл атаакалаах, бууска былдьыы сыспыт кыргыһыытыгар майгыннаабат. Иккиһинэн, тоһуурга сахалар эрэ сыппыттарын курдук кэпсэнэр. Михайлов кырган ааспытын, аллараттан Курашов дьоно ытыалаабыттарын кэннэ тоһуур дьоно куоппуттар, кыргыһыы бүппүт. Нуучча эписиэрдэрэ кыттыбыттара көстүбэт. Курашов этэрээтэ икки бөлөҕүнэн айаннаабыта биллэр. Ол аата Артемьев дьоно Курашову ытыалаабыт биир тоһуурдарын ыспыт да буолуон сөп курдук.

 

Михайлов Билиистээххэ Курашовка көмөҕө тиийиэн сөбүн Байкалов Михайловы кулун тутар 2 күнүгэр Амматтан Пепеляевы маната ыыппыта бигэргэтэр. Строд  ахтыытыгар “Нарревдот этэрээтин Байкалов Чурапчы диэки 2,5 көстөөх сиргэ Пепеляев сүрүн күүстэрин маната ыыппыта” диэн этэр. Онон донуос суруктан  кыһыйа-абара сылдьар Михайлов кулун тутар 2 күнүгэр Амматтан түргэнник айаннаан, Билиистээххэ тиийэн, үрүҥнэргэ кэннилэриттэн саба түһэн, Курашовтааҕы биир тоһууртан быыһаабыт буолуон сөп. Михайлов ити дьоруойдуу быһыытын саха норуодунай суруйааччыта Е.Неймохов 2006 с. тахсыбыт “Быһах биитинэн” диэн документальнай арамааныгар киллэрбит. Ол эрээри арамааҥҥа атыннык кэпсэнэр. Пепеляев дружинниктарыгар бүлүмүөтэ суох саба түһэллэр, бинтиэпкэнэн ытыалаан элбэх дьоннорун өлөрөллөр, Курашовтааҕы сэрэтэллэр. Е.П. Неймохов Михайлов Курашову быыһаабыт үтүөтүн туһунан эрдэ атын дьонтон истибит диэххэ сөп.

 

Байкалов кинигэтигэр Пепеляевы үлтүрүтүүгэ Нарревдот кырата суох өҥөлөөҕө ахтыллар. Строд дириҥник ырытан суруйбатар да, Нарревдоту элбэхтэ ахтар.  Михайлов ити сэриигэ этэрээтин хас да бөлөххө араара сылдьан, көдьүүстээхтик сэриилэспит, Пепеляевы үлтүрүтүүгэ кырата суох кылаатын киллэрбит. Ол иһин наҕараадаланарын улахан хамандыырдартан ким да утарбатах буолуохтаах.

 

Байкалов кинигэтигэр Нарревдот күүһүгэр эрэнэрэ көстөр.  Кулун тутар 2 күнүгэр Байкалов сорудаҕынан биир бөлөх Амма анныгар Булуҥ диэн сири ылан бөҕөргөтүнэ сыттаҕына, Вишневскэй генерал – 100 нуучча дружинниктаах, Артемьев 70 саллааттаах Саһыл Сыһыыттан Аммаҕа көмөҕө кэлэн иһэн иҥнибит. Мантан кыһыллар Амманы ылбыттарын билэн, төннүбүттэр. Ол иннинэ сүбэлэспиттэр: нууччалар салгыы барбаппыт диэбиттэр. Артемьев сахалара атаакалыахха диэн хаайа сатаабыттар. Итини Байкалов “куттастар, подлецтар, тиит кэтэҕэр саһа эрэ сытан ытары сатыыр эрээри, хантан бөҕөргөтүүлээх Аммаҕа тиийэ сатаан тииспиттэрэ буолла... Вишневскэй аны сэриилэһэн туһа суоҕун өйдөөтөҕө дии” диэн кэмэнтээрийдээн суруйар. Өрө турууга кыттыбыт сахалар сэриилэһэр дьоҕурдарын намыһахтык сыаналыырын итиннэ аһаҕастык суруйбут. Оттон кыһылга сылдьааччылары оннук кэмэнтээрийдээбэт. Ахтыытыгар ЧОНҥа баар саха ротатын оннугар элбэхтик Нарревдоту ахтар.

 

Ол эрээри Л.Юзефович Байкалов бу этиитин быһа тутан уонна Пепеляев ахтыытыгар тирэҕирэн, сахалар сатаан сэриилэспэт, хоргус дьон буолан, ыҥыран баран  Пепеляевка көмөлөспөккөлөр, хотторбута диэх курдук өйдөбүлү биэрэр. Оттон кырдьыгынан эттэххэ, Пепеляев сахаларга үтүөнү аҕала кэлбэтэҕэ, хаан тохтуутуттан, харах уутуттан атыны тугу да аҕалбатаҕа. Оттон сахалар Пепеляевы утары саа-саадах тутан өрөспүүбүлүкэлэрин, судаарыстыбаннастарын көмүскээбиттэрэ. Итини атын омук устуоруктара өйдөөбөт буолуохтарын сөп. Ол иһин Л.Юзефович Михайлов үрүҥнэргэ сыстыбыт сахалар ортолоругар Пепеляевы утары ыыппыт аҕытаассыйатын оруолун өйдөөбөт, “ким кыайбыкка холбоһоору” сылдьыбыта диэн сымыйа, баһааҕырдар түмүк оҥорор. 

 

Быйыл саха норуотун судаарыстыбаннаһа Гражданскай сэрии уотугар буһан-хатан тахсыбыта 95 сылын туолар. Бэрэпиэссэр Г.Г. Макаров “К.К. Байкалов – гражданскай сэрии геройа” кинигэтигэр Байкалов 1924 с. олунньу 3 күнүнээҕи “Советская Сибирь” хаһыакка Саха сиригэр граджанскай сэрии кэмигэр 1200, ол иһигэр Пепеляевы кытта сэриигэ 500 кыһыл армеец өлбүтэ диэн суруйбут чахчытын аҕалар. Итинтэн көрдөххө, Саха сиригэр улахан хаан тохтуулаах кырыктаах кыргыһыылар ааспыттар. Кыһыл аармыйа регулярнай чаастарыгар, сүрүннээн, нууччалар сылдьыбыттара, учуоттарыгар сыыстарбатах буолуохтаахтар. Оттон бу сэриигэ кыһыл да, үрүҥ да өттүттэн төһө саха кыттыбыта, төһөтө буулдьа аһылыга буолбута биллибэт. Улахан омуктар күөттээбит гражданскай сэриилэригэр  аҕыйах ахсааннаах саха норуотуттан кырата хас да тыһыынча киһибит былаҕайга былдьаммытын сэрэйэбит эрэ. Былыргыны тоҕо хасыһабыт диэххэ сөп, ол эрээри устуоруйа олох кырдьыгар үөрэтэр. Өрөспүүбүлүкэ төрүттэниитигэр саха норуотун дьоһун кылаатын устуоруйа кырдьыгынан көрдөрөр хайаан да наада.

 

Билиистээх сэриитигэр сыһыаннаан эттэххэ, Пепеляевы үлтүрүтүүгэ улахан суолталаммыт Билиистээх-Элэһин кыргыһыыларын кырдьыгын чуолкайдыырга салгыы дириҥ чинчийии ирдэнэр. Оттон саамай кылаабынайа, Семен Михайлов Пепеляевы кыайыыга оруола номох таһымыттан тахсыахтаах.  Кини норуотугар оҥорбут үтүөтэ кырдьыгынан сыаналанан, 1923 сыллаахха ылбыт норуотун, өрөспүүбүлүкэтин билиниитэ төннөн, үтүө аата өрөспүүбүлүкэ тулхадыйбат акылаатын оҥорбут бастыҥ дьоммут ортотугар дьоһуннаах миэстэтин булуохтаах.

 

Владимир СТЕПАНОВ. http://www.kyym.ru - сайттан. "Кыым" 1№-2№-3№  2017 сыл.