Байа5антай ыһыа5а аан бастаан Баайа5а5а, онтон Кириэс Халдьаайыга, £ймөкөөн Томторугар буолан баран, быйыл Танда, Тиит Арыы сиригэр-уотугар ыытылынна. Былыргынан – Бастакы уонна Иккис Байа5антай нэһилиэктэригэр.

 

Байа5антай улууһа тэнийэн, улаатан барбыт сиринэн Билир диэн үс үрэх холбоһор сирэ буолар. Бу баай Байа5антай, Бахсыгыр баай олорбут сирдэрэ. Билигин онно икки хос холло5остоох, икки хос үрүттээх, икки сирэйдээх симии оһохтоох, муосталаах, күүлэлээх сүдү бала5ан, мин бу баарбын диэбиттии, багдаллан турар. Бала5ан төһө да 1860 сс. эргин тутулуннар, чөлүгэр түһэриллэн ыалдьыттары, көрүөн-билиэн ба5алаахтары көрсөргө бэлэм турар.

 

Мүрү эбэтиттэн Байа5антай сиригэр айанныырга Дара5а диэн икки өрүс тардыытын араарар үрдүк сис турар. Бу – айан аартыга, ытык сир. Бэл, туора омук дьоно “Шаман Гора” диэн ытыктаан ааттыыллар. Онон киһи бэлэ5э-туһа5а суох ааһыан кэрэйэр дойдута. Итинтэн са5алаан Билиргэ диэри эмиэ Дара5а диэн ааттаах, икки көһү кыайбат усталаах үрэх сыыйыллар. То5о Дара5а диэн ааттаабыттарый?

 

Былыр Майа5атта Бэрт Хара, Дыгын, Лөгөй тойоттор күннээн-күөнэхтээн олордохторуна, бу үрэх хайа эрэ быттыгар Дара бө5ө диэн баатыр олорбут. Дара бө5ө ыйдаҥатаа5ы тиит күлүгүн курдук бэрт улахан, сүдү киһи эбитэ үһү. То5ус убаһа тириититтэн тигиллибит арба5аһа киниэхэ кылгас буолан көстөрө дииллэр. Майа5атта Бэрт Хара анаан-минээн кэлэн ыраахтан, тыа быыһыттан, чуҥнаан, чинчилээн көрөн баран, киһитэ улаханыттан саллан, тутуһан көрбөккө төннүбүтэ үһү.

 

Биирдэ Дара бө5ө баардаах баара өтөн, оҥостон-симэнэн Боотур уус баатыра Кучара5а ыалдьыттаабыт. От кэмэ быһыылаах. Дара бө5ө сабыта үктээн Кучара5а тиийбит да, сабыр5а5ыттан умса баттыы сылдьан, батыйа хапта5айынан таһыйан барбыт. “Бу сир эйиэнэ дуу, миэнэ дуу?” диэн Кучара чугастаа5ы оттуур алаастарын, сирдэрин барытын ыйыппыт. Ыксаабыт Кучара “эйиэнэ, эйиэнэ” диир аатыгар түспүт. “Чэ, оччо5уна хомунан мантан бар” диэн баран, Дара бө5ө төттөрү айаннаабыт.

 

Ону Кучара инитэ талах быыһыгар саһа сытан көрбүт. “То5о көмөлөспөтөххүнүй?” диэбиттэригэр, “сөтүөлүү сылдьар буолан, сыгынньах киирсиэхпит саатан, охсуспата5ым” диэбитэ үһү. Бука, Дара бө5ө көрүҥүттэн куттанан саһа сытта5а.

 

Ити кэмҥэ нуучча хаһаахтара тиийэн кэлбиттэр. Дара бө5ө туһунан истибит дьон буолан, киниэхэ маамык уонна куортук туттаран, бу дойду ыстаарыстата, кинээһэ буола5ын диэн барбыттар. Дара бө5ө кинилэр биэрбит сэптэрин улахаҥҥа уурбатах, туолкалаа5ынан аахпатах, онон үчүгэйдик харайбатах.

 

Хас да сыл буолан баран нуучча хаһаахтара эмиэ кэлэн иһэр сурахтара иһиллибит. Ол са5ана Сэмэһит а5атын ууһун киһитэ Ситии Бүүрүк Такабыл диэн киһи баара Дара бө5ө куортугун уонна маамыгын уоран ылан кистэнэн кэбиспит. Ол кэннэ Дара бө5ө5ө кэлэн “дьэ, нууччалар иһэллэр, били биэрбит сэптэрэ бааллар ини?” диэн туоһуласпыт. Дара бө5ө харбанан, көрдөнөн көрбүтэ – мэлигир.

 

Ыксаабыт Дара5а Ситии Бүүрүк “дьэ табыллыбатаххын, ол уотунан эстэр саалаах дьон ас гыныахтара суо5а, сэптэрин хайаан да ирдиэхтэрэ, эрдэ һыла бу дойдуттан куот, тыыҥҥын тэскилэт” диэн тылыгар киллэрбит. Хайыай, Дара бө5ө сүбэни ылынан, Аллан өрүһүн туораан Дьааҥы хайаларын диэки түспүтэ үһү. Ба5ар, айма5ыр5аан, Саһыл Бытык удьуорун дугда-хахха оҥостоору ол диэки дугуйдаммыта дуу?

 

Нуучча хаһаахтара тиийэн кэлбиттэр. Бастатан туран, ыстаарастаны ыйыппыттарыгар Ситии Бүүрүк Такабыл “мин” диэн тахсан кэлбит. Онтон ыла Ситии Бүүрүк Такабыл сыдьааннара Саабылыскайдар диэн сүрэхтэнэн кинээстээн, кулубалаан өрөбүлүүссүйэ буолуор диэри Билиргэ олорбуттара үһү.

 

Оттон Дара бө5ө Аллан өрүһүн туораан баран, эмиэ хаһаахтартан куота сылдьар Майа5атта Бэрт Хараны көрсүбүт. Икки бэрт бииргэ сылдьан бултаан-алтаан бэркэ сылдьан иһэн, туохтан сылтаабыттара буолла, арахсар күннэрэ тиийэн кэлбит. Ол арахсалларыгар бэйэ-бэйэлэригэр кэриэс хомуруос тыл эппит сирдэрэ Кириэс Халдьаайы аатырбыт. Ити кэннэ Майа5атта арахсан Кэбээйи сирин диэки айаннаабыт. Ол сылдьан тоҥус хоһууттарын кытта иирсэн, тоҥус хоһууттарын илиилэриттэн өлбүтэ үһү. Оттон Дара бө5ө Уус Майда сирин диэки айаннаабыт. Таас хайаларынан бултуу сылдьан хайаттан үлтү түһэн өлбүтэ үһү .

 

Дара бө5ө элбэхтик суруллубатах.

 

Чобуо Чооруос. - http://www.kyym.ru сайттан. "Кыым" №5  09.02.2017