1912 с. инородецтар сийиэстэрэ – саха норуотун устуоруйатыгар бэлиэ түгэн. Сийиэс урукку истиилинэн атырдьах ыйын 25 – бала5ан ыйын 1 күннэригэр – билиҥҥи истиилинэн бала5ан ыйын 6-13 кк. буолбута. Саха дьоно бу да иннинэ 1902, 1904, 1905 уонна 1908 сс. түмсэн, мунньах-сийиэс ыыта сылдьыбыттара. Манна өссө 1899 с. Тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбатын уонна 1906 с. “Сахалар сойуустарын” тэрийиигэ түмсэ сылдьыбыттарын эбэн кэбиһиэ5иҥ.
Ол гынан баран бу, 1912 с. сийиэс, саха норуотун оло5ор уһулуччу миэстэ5э турарын өйдүөхтээхпит.
2014 с. “Илин” сурунаал 1, 2 №-гэр ол сийиэс 1912 с. анал боросууранан тахсыбыт боротокуоллара бэчээттэммиттэрэ. Боротокуолларын олус үчүгэйдик, кичэллээхтик суруйбуттар. Бэл, тыл эппит дьон киһи хара5ар илэ көстөн кэлэргэ дылылар.
Сийиэһи В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, А.Д. Широких, Д.И. Слепцов, В.Н. Ксенофонтов уо.д.а. – барыта 14 киһи кө5үлээн тэрийбиттэр. Кинилэр 1913 с. бэлиэтэниэхтээх Романовтар династияларын 300 сыллаах үбүлүөйүгэр сирэйдээн, күбүрүнээтэр И.И. Крафтан көҥүллэтэн, оччотоо5у саха уопсастыбатын биллэр-көстөр, аптарытыаттаах дьонун ыҥырбыттар.
Официальнай бэбиэскэ5э маҥнай 2 боппуруос турбут: 1) Саха сириттэн Санкт-Петербурга барыахтаах депутацияны тэрийии; 2) Аччыктааһынтан иэскэ-күүскэ киириини төлөрүтүү.
Сийиэс нэдиэлэ устата куорат Дууматын дьиэтигэр үлэлээбитэ. В.В. Никифоров кэлин былаас үлэһиттэрэ баайсан ол-бу диэбэттэрин туһугар, мунньа5ы сиһилии боротокуоллаппыт. Бэрэссэдээтэлинэн В.В. Никифоров, солбуйааччыларынан А.Е. Капитонов (£лүөхүмэ) уонна П.Н. Сокольников (Боотурускай) быыбардаммыттара. Сэкирэтээрдэринэн А.Е. Кулаковскай-£ксөкүлээх £лөксөй (кини бастакы эрэ күн сылдьан баран, иккиһигэр кэлбэтэ5э), П.И. Слепцов-Ньоомньоон Уола уонна Р.И. Оросин буолбуттара.
“Хаҥас” уонна “уҥа” сахалар
Сийиэскэ улуустартан кулубалар, письмоводителлэр, ыстаарысталар, суруксуттар, биллэр мэссэнээттэр, атыыһыттар, учууталлар, саҥа үөрэ5и бүтэрбит эдэр дьон кыттыбыттара. Сийиэс кыттыылаахтарын оччотоо5у уопсастыбаннас “хаҥас” уонна “уҥа сахалар” диэҥҥэ араарбыта. “Хаҥас сахалар” ортолоругар элбэх либэрээл-интэлигиэннэр, өрөбөлүүссүйэлии өйү-санааны ылынан эрэр, үөрэ5и-билиини өрө туппут дьон бааллара.
“Уҥа сахаларга” монархистар, ыраахтаа5ы былааһыгар муҥура суох бэриниилээх патриот умсуйбут русофиллар, либэрээллии-өрөбөлүүссүйэлии санааны абааһы көрөр дьон бааллара. Онон өскөтүн тэрийээччилэрэ мунньа5ы мөлтөхтүк салайбыттара буоллар, бу икки тус-туһунан өйдөөх-санаалаах бөлөхтөр сатаан уопсай тылы булуохтара суо5а этэ. Ол иһин бэрэссэдээтэл В.В. Никифоров хара маҥнайгыттан тыл этээччилэр сиэри-майгыны тутуһалларын, бэйэ-бэйэлэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһалларын ирдээбит, мунньах санаа хоту барбыт.
“Хаҥас сахалар” бэбиэскэ5э эбии сири туһаныы, колонизацияны утарыы, үөрэх тэрилтэлэригэр истипиэндьийэни олохтооһун, кумалааннары көрүү-харайыы боппуруостарын киллэрбиттэрэ. Кинилэр “уҥалартан” ордук көхтөөх, тыллаах-өстөөх, туруорсуулаах этилэр уонна ахсаан өттүнэн баһыйаллара. “Уҥа сахалар” лиидэрдэрэ М.С. Шеломов-Солуомап кулуба актыыбынаһы көрдөрбөтө5ө, сэмэйдик сылдьыбыта.
Сийиэс кэмигэр 1913 с. олунньутугар Санкт-Петербурга барыахтаах депутация таарыйа министиэристибэлэргэ сылдьан туруорсуохтаах хадатаайыстыбаларын уонна докладной суруктарын бэлэмниир хамыыһыйа олус үчүгэйдик үлэлээбитэ. Хамыыһыйа5а А.П. Рязанскай, П.И. Слепцов, А.Е. Капитонов үлэлээбиттэрин түмүгэр, 10 хадатаайыстыба уонна докладной сурук бэлэм буолбута.
Сийиэс ортотун са5ана, эбиэттэн киэһэ, күбүрүнээтэр И.И. Крафт, вице-күбүрүнээтэр А.П. Нарышкин, сүбэһит Н.М. Берёзкин кэлэн барбыттара. Крафт тыл эппитэ: “Улуустарга сыыһа сурах тар5аммытын иһиттим: сахалары сирдэрин-уоттарын былдьаан, көһөрүллэн кэлбит дьоҥҥо биэрэллэр үһү диэн. Ол сымыйа – колонизация буолбатах. Инньэ диэн дьоҥҥутугар этиҥ”, – диэн.
Вице-күбүрүнээтэр А.П. Нарышкин сийиэскэ “уҥа сахалар” уота-күөһэ суохтарын көрөн сөбүлээбэтэ5э. Оттон Дьокуускай уокурук ыспыраанньыга Н.Л. Ходолевич: “Мин үлэм-эбээһинэһим буолан, манна баар буолуохтаахпын”, – диэн, сийиэс устатын тухары тугу да саҥарбакка биир сиргэ олорбута.
Депутация
Сийиэс үбүлүөйгэ барар депутация5а түөрт киһини талбыта: П.Н. Сокольниковы, Д.И. Слепцову, А.Е. Капитоновы, оттон сэкирэтээринэн уонна сүбэһитинэн – В.В. Никифоровы. И.С. Говоров депутация5а Санкт-Петербурга олорор бэйэтин 33 саастаах уолун киллэрэргэ этэ сылдьыбытын ылымматахтар.
Итини вице-күбүрүнээтэр А.П. Нарышкин сөбүлээбэккэ, Санкт-Петербург хаһыаттарыгар сурук суруйан ыыппыт: “... на съезде царили настроение “левых якутов”... “Правые якуты” терялись в массе “левых”... Стипендии были назначены для светских школ, а не на церковно-приходские школы якутской епархии... Для принесения поздравлений лично их Императоским Величествам избраны от якутов В.В. Никифоров, 49 лет, сидел в тюрьме 6 месяцев за принадлежность к антиправительственному “Якутскому союзу”, окончил 5 классов гимназии, лидер “левых якутов”; врач Якутского округа П.Н. Сокольников, 50 лет, якут, окончил медицинский факультет Московского университета, кадет; якут 3-го Мельжахсинкого наслега Мегинского улуса Якутского округа Д.И. Слепцов, улусный писарь, принадлежит к антиправительственному “Якутскому союзу”, “левый якут”; якут Олекминского округа А.Е. Капитонов... Не могу не выразить своего сожаления в том, что якуты, будучи православными, послали своих депутатов к Царю от “левых якутов...” Дьэ, бу, дьиҥнээх монархист, великодержавнай шовинист тылын-өһүн истиҥ!
Сийиэс кыттыылаахтара депутация5а маҥнай Н.О. Кривошапкин-Кырбаһааҥкын атыыһыты уонна В.Н. Ксенофонтовы (бырааттыы Ксенофонтовтар а5аларын) киллэрбиттэрин иккиэн махтанан баран, “сааһырдыбыт, кыайан сылдьыахпыт суо5а” диэн батыммыттар. Оччолорго Кырбаһааҥкын сааһа 88-һа эбит. Кини мунньахха хас да үчүгэй этиини киллэрбит уонна ботуччу сиэртибэ биэрбит.
А.Е. Капитонов олус үтүө, тыла-өһө В.В. Никифоровтан, А.Д. Широкихтан, П.И. Слепцовтан итэ5эһэ суох, дьоһуннаах киһи эбит. Мөрөбүөй судьуйа. Хомойуох иһин, дьыл5ата 1918-1919 сс. кэннилэриттэн хайдах буолбута биллибэт.
А.Е. Капитонов депутация5а киирэн баран 1913 с. үбүлүөйгэ барбата5а. Биричиинэтэ – биллибэт.
Сир боппуруоһа
Сийиэскэ сири туһаныыны (землеустройство), кумалааннары көрүүнү-харайыыны, дьиэни-уоту туттууну, үөрэнээччилэргэ уонна устудьуоннарга истипиэндьийэлэри олохтооһуну киэҥник дьүүллэспиттэр, сөптөөх дьаһаллары ылбыттар.
Сири туһаныыга аналлаах боппуруоһу бэбиэскэ5э В.В. Никифоров киллэрбит. П.Н. Сокольников: “Со5урууттан дьону көһөрөн а5аллахтарына, сахалар үтүө сирдэрин былдьаппаттарын инниттэн, мэччирэҥи, ходуһаны-бааһынаны кэҥэтэн биэрэри туруорсуо5уҥ”, – диэбит. И.С. Говоров онно нуорма олохтууру туруорсубут. Ону бары сөбүлээбиттэр.
П.Н. Сокольников нуорма5а 30 дэһээтинэ (дэһээтинэ – 1 гааттан ордук сир) сөп диэбит. П.И. Слепцов уонна С.А. Новгородов 30 дэһээтинэни туруорсубуттар. Онтон В.В. Никифоров: “Улуустар бэйэлэрин көрүүлэринэн үрдэтиллибит нуорманы киллэрдиннэр”, – диэбитин сөбүлээн, хадатаайыстыба киллэрбиттэр.
Истипиэндьийэ
¥өрэх тэрилтэлэригэр истипиэндьийэни анааһын мөккүөрдээхтик барбыта эрээри, тиһэ5эр син быһаарыллыбыт: 1) үрдүк үөрэхтэргэ (со5уруу) сылга биирдиитэ 300 солк. – 3 истипиэндьийэ анаммыт; 2) реальнай училище5а сылга 1-тэ 120 солк. – 6 ист.; 3) биэлсэрдэр училищеларыгар сылга 1-тэ 72 солк. 50 харч. – 3 ист.; 4) 2 сыллаах учууталлар куурустарыгар (кэлин кини баазатыгар учууталлар сэминээрийэлэрэ олохтоммута) сылга 1-тэ 77 солк. 50 харч. – 3 ист.; 5) дьахтар гимназиятыгар сылга 1-тэ 120 солк. – 2 ист.; 6) духуобунай сэминээрийэ5э сылга 1-тэ 90 солк. – 1 ист. Итини таһынан 4 кылаастаах куорат училищеларыгар сылга биирдиитэ 75 солкуобайдаах истипиэндьийэлэр анаммыттар: Дьокуускайга – 3, Бүлүүгэ – 1, £лүөхүмэ5э – 1, Верхоянскайга – 1.
Бу барыта оччотоо5у кэм холобуругар сүҥкэн көмө этэ.
А.П. Рязанскай: “Истипиэндьийэни духуобунай сэминээрийэ, училище уонна академия үөрэнээччилэригэр биэримиэххэ. Кинилэри бүтэрбит саха о5олоро уопсастыба5а туох да5аны туһаны оҥорботтор!” – диэбитин ылыммакка, 1 истипиэндьийэни анаабыттарын вице-күбүрүнээтэр А.П. Нарышкин а5ыйах диэн астымматах.
Сийиэс кыттыылаахтара истипиэндьийэни дьүкээгир, эбээн, эбэҥки ыччаттара эмиэ ылар бырааптаахтарын мэктиэлээбиттэрэ.
***
1912 с. сийиэс үлэтигэр саамай көхтөөхтүк П.И. Слепцов, И.С. Говоров, А.Е. Капитонов, Н.О. Кривошапкин, П.Н. Сокольников, А.П. Рязанскай, С.А. Новгородов, Р.И. Оросин кыттыбыттар, элбэх суолталаан этиини киллэрбиттэрэ.
Кинилэр тыллара-өстөрө ылыннарыылаа5а уонна улахан ыйааһыннаа5а сийиэс боротокуолларыгар ылырыччы көстөр.
А.Е. Капитонов диэн дьоһун тыллаах-өстөөх киһи наадалаах боппуруостары сөптөөх сүрүҥҥэ салайан биэрэн иһэр эбит. И.С. Говоров улахан, суолталаах боппуруостары көтүппэккэ кыттыбыт. Кини төһө да саала5а дьон ортотугар олордор, В.В. Никифоровы кытта тэҥҥэ эппит-тыыммыт курдук суруллубут, этиилэрэ үчүгэйдэр.
“Уҥа сахалар” лиидэрдэрэ М.С. Шеломов биир да боппуруоһу көтөхпөтөх, атыттары өйүүр уонна холбоһор эрэ эбит. Оттон олус элбэх көдьүүстээх этиини сийиэс сэкирэтээрэ П.И. Слепцов-Ньоомньоон киллэрбит. Эдэрдэртэн сийиэс сэкирэтээрэ Р.И. Оросин Дьокуускайга учууталлар сэминээрийэлэрэ аһылларын туруорсубут. Онуоха бэрэссэдээтэл В.В. Никифоров: “Ити боппуруос быһаарыллаары сылдьар, учууталлар сэминээрийэлэрэ аһыллыа5а”, – диэбит. Кырдьык, икки сыл буолан баран, 1914 с., Дьокуускайга учууталлар сэминээрийэлэрэ аһыллыбыта. В.В. Никифоров сийиэс бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин олус үчүгэйдик толорбута.
1912 с. сахалар сийиэстэрэ олус үчүгэйдик үлэлээн, норуоппут ааспыт устуоруйатыгар киирэн дьоһуннаах миэстэни ылыан-ылбыт диибит.