1894-1896 сс. Сибиряков эспэдииссийэтигэр В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, Е.Д. Николаев-II, Н.С. Слепцов уонна И.Г. Соловьев сахалартан билим эйгэтигэр аан бастаан тэҥнээх дьон курдук ыҥырыллан, саха интэлигиэнсийэтин ааттаппыттара кэрэхсэбиллээх. Эдэркээн Баанньа Солобуйуоп 1890 с. аҕата ДьарааЇһын Солобуйуоптуун, чугас аймаҕа Борокуоппай Лиэпчикэптиин уо.д.а. саха омук бас-көс дьонунуун Иркутскай генерал-күбүрүнээтэрэ А.Д. Горемыкинныын көєрсүбүттэрин туоһулуур хаартыска Е.М. Ярославскай аатынан түмэлигэр хараллан турар.

 

Норуотугар номох буолан кэпсэнэр С.М. Михайлов туһунан кинини сирэй билэр, биир дойдулааҕым ытык кырдьаҕас М.Е. Марков-Кучугунуор Мэхээлэтэ маннык кэпсээбитэ: “Биһиги, I Дьөппєн нэһилиэгин дьоно, чыамайыкылардыын ыаллыы олорор буоламмыт, аймахтаспыт, бодоруспут аҕай дьоммут. Сэмэнчик Мэхээлийэп икки кыһын сүөһү уостаан биһиэхэ кыстаабыта. Кэлиэх иннинэ кэлбит, барыах иннинэ барбыт, элэстэммит сытыыканнаах уол. Миигиттэн 7-8 сыл аҕа этэ. Тєөгүрүк тулаайах. Ийэтэ I Дьөппөн Күскээн аҕатын ууЇһун Скрябиннар, Буруус £лөксөй улахан кыыһа Марыына уоллаах кыыс оҕолору хаалларан эрдэ өлбүт. Аҕата Мэхээски – чыамайыкылар төрүт-уус дьоно Мэхээлийэптэр уоллара кэргэнин кэнниттэн уһаабатах. Сэмэнчик уол Мэхээлийэптэргэ-Кээйэлэргэ кыра сааһыттан таһаҕас таһЇыытыгар, түүлээх эргиэнигэр Ньылханынан, Охуоскайынан сылдьыспыт.

 

¥рүҥ-кыһыл сэриитэ саҕаламмытыгар Чыамайыкыга чыкаа киһитэ тахсан олохтоохтору сор хааннарын сордообутун тулуйбакка, дьакыйарга холоммуттар эрээри, дубук туттан куоттарбыттар. Ыксаан, Сэмэнчиктэн: “Иэдээн буолла, куораттан кыһыллар тахсан имири эһэр буоллулар, эккирэтэн, холонон көр”, – диэн көрдөспүттэрин быһа гыммакка, чэкииһи тыынын салгыыр. Убайдара Кээйэлэр: “Бэрдимсийэҥҥин, киһи тыыныгар турдуҥ, өскө-сааска киллэрдиҥ”, – диэн олус міҕөллөр. Сэмэнчик бастаанньаҕа кыттыһан, I Дьөппөҥҥө этэрээт тэринэн Хаптаҕайдааҕы үрүҥ этэрээтиниин бииргэлэЇһэллэр. Сэрии аата сэрии, икки өттүттэн хаан тохтор.

 

Гражданскай сэрии устуоруйатыгар киирбит 18 киһини саабыланан кэрдэн өлөрүү – кыһыл террор, Арҕаа Хаҥаластан киирбит кыһыллары икки төєгүл тоһуйан кыдыйыы, аманаакка (билиэҥҥэ) ылыы Дьөппөн сиригэр буолбуттара. Н.Каландаришвилины илин хаҥаластар тахсан, тоһЇуйан кыргыбыттара диэн буолар этэ.

 

Гражданскай сэрии бүппүтүн кэннэ Саха АССР салалтата Аммосовтаах, Ойуунускайдаах Сэмэнчиги Алдаҥҥа, Незаметнайга кєөмүскэ ыыталлар. “Труд” диэн ыстараанньа (старатель) артыалын саха дьонун мунньан тэрий диэн сорудах биэрэллэр. Сэмэнчик, улахан үөрэҕэ суох эрээри, нууччалыы үчүгэйдик билэр, саҥарар этэ. Илин диэки таһаҕаска, түүлээххэ сылдьан үөєрэммит.

 

Көмөлөһөөччүтүнэн, кэлэр-барар киһитинэн мин убайбын Марков Николай Степановиһы ылбыта. Бастаанньа кэмиттэн эрэ буолуо дуо, оҕо саастарыттан нэмнэрин билсибит дьон. Сэмэнчик чыамайыкылары утумнаан, акка олус сыстаҕас, ылбычча киһи тэҥнэспэт бэргэн ытааччы, сааһыт эбитэ үһү. Убайым Ньукулай – биир саһаан холобурдаах үрдүк, иҥиир-ситии киһи, Күүстээх Бообус диэн ааттыыллара. Биир кыһын убайым куораттан Алданнаан иһэн, хоно сытан: "Куорат хамыһаардара Сэмэнчиккэ бу уордьан ыыттылар, үрүҥ кєөмүстээх үһү", – диэн көрдөрбүтэ. (Хаартыскаҕа кэтэн олорор бэлиэтэ буолуон сөєп). Салгыы: “Сэмэнчиги ол дойдуга Быһый уол диэн ааттыыллар, сырыыны-айаны тулуйарын сіҕөллөр. Арҕаа мытаахтар Дибдил диэн хаар маҥан дьоруо аты бэлэхтээтилэр. Бүтэй бэлэх дииллэр, ол аата харданы эрэйбэттэр (Арҕаа Мытаах – Горнайга, Илин Мытаах  Хаҥалас II Дьөппөнүгэр бааллар).

 

Бодойбо бириискэлэригэр курдук саха дьонун үс кырыылаахтара үлэни-хамнаһы кыайар эр бэртэрэ мустан Незаметнайга үлэлии сылдьаллар”, – диэн кэпсээбит.

 

Дьэ, онтон 1927 сыл тиийэн кэлэр. Конфедералистар 1927 сыл балаҕан ыйын 16 күнүгэр I Дьөєппөєн тыатыгар Куудаҥы үрэҕэр мустан мунньахтаабыттара устуоруйаҕа сурулла сылдьар. Кинилэр ортолоругар Сэмэнчиктэн ордук бу дойдуну билэр киһи суох. Сэмэнчик дьоннорун, олохтоохтору харыстаан, мунньаҕы чып кистэлэҥинэн ыыттарбыт бадахтаах. Иккис бастаанньаҕа дьөппөннөртөн биир даҕаны киһи сууттамматаҕа. Билигин кэлэн туох кистэлэ кэлиэй, бастакы бастаанньаҕа I Дьөппөн тыатыгар олохтоох Скрябиннар, Архиповтар, Герасимовтар, Марковтар, Ивановтар, Анисимовтар, Степановтар кыттыбыттара эрээри, кэп дьэбэргэ түһүү, кыыллыйыы суох, арай кыһыл террорга үрүҥ террорунан хардарыы баар курдук.

 

С.М. Михайлов таайа, ийэтин сурдьа Илья Алексеевич Скрябин, 1895 сыл төрүөх, Дьаҕылга тэриллибит үрүҥ этэрээтигэр ыстаап начаалынньыгынан сылдьыбыта. Скрябин И.А. 1955 с. кулун тутар 21 күнүгэр Покровскай бөһүөлэгэр олорон суруйбут автобиографиятыгар 1924-1925 сс. Алдан бириискэтигэр "Труд" артыалыгар үлэлээбитим диэбитэ баар. ¥йэтэ уЇһуур быатыгар эбитэ дуу, дьалхааннаах киэҥ сиртэн Алдан бириискэтиттэн кэлэн, I Дьөєппєөҥҥөє олохсуйан элбэх тутууну ыыппыта.

 

ОГПУ-НКВД үлэһиттэрэ С.М. Михайловы “Алдан көмүһүгэр үлэлии сылдьаҥҥыт И.Г. Кирилловтыын, П.В. Ксенофонтов таайыныын илин диэкиттэн сэрии сэбин бастаанньаҕа анаан аҕалбыккыт” диэн, олуйан-моһуйан доппуруостууллар эбит. 

 

Мэхээлэ оҕонньор: “Сэмэнчик барахсан аймах-билэ дьонуттан чыамайыкылартан, дьөппөннөртөн кими даҕаны хобулаан, уган биэрбэтэҕэ, икки бастаанньаҕа иккиэннэригэр тумус киһинэн сылдьыбытыҥ диэн төһөлөөх хара сорун кєөрдєөрбүттэрэ буолуой, куоракка эт баһаарыгар кыайан саҥарбат буолбут киһини соһо сылдьан, дьоҥҥо-сэргэҕэ суос бэринэн НКВДлар көрдөрбүттэрин кистээн кэпсииллэрин өйдүүбүн. Хаарыан киһини сиэн тураллар”, – диэн кэпсээнин түмүктээбитэ.

 

 Ермолай СКРЯБИН,  Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. http://www.kyym.ru - сайттан. "Кыым" №9 10.03.2017