Саха сирэ өрөбөлүүссүйэ иннинэ уобалас дэнэрэ, ону күбүрүнээтэр салайара. Саха уобалаһын күбүрүнээтэрэ Илин Сибиир генерал-күбүрүнээтэригэр бас бэринэрэ.
XIX үйэҕэ Саха уобалаһыгар икки эрэ киһилии быһыылаах-майгылаах күбүрүнээтэр кэлэн барбыта:
1) Николай Иванович Мягков кэмигэр сахаларга Степной Дуума тэриллэ сылдьыбыта. Кини чугас көмөлөһөөччүтэ – «Ахтыылар» диэн сахалыы суруллубут бастакы автобиографическай айымньы ааптара Афанасий Уваровскай. Уобалас дьаһалтатын чунуобунньуктара Мягкову “сахаларга көмө-ньыма буолар” диэн батарбатахтара, үҥсэн-хобулаан уураттарбыттара.
2) Владимир Николаевич Скрыпицын (кини 1892-1903 сс. үлэлээбитэ) 11 сыл устата олус элбэх үчүгэйи, кэскиллээҕи оҥорбута:
- Өлүөнэ эбэҕэ борокуот сырыытын бэрээдэктээбитэ;
- бэлитсыылынайдарга оскуола аһан саха оҕолоро үөрэнэллэрин көҥүллээбитэ;
- Дьокуускай куоракка публичнай бибилэтиэкэни, кыраайы үөрэтэр түмэли арыйары көҥүллээбитэ;
- тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбата тэриллэрин өйөөбүтэ;
- саха дьоно ыраахтааҕы коронациятыгар, 1896 с. Аллараа Новгородтааҕы, 1900 с. Парижтааҕы дьаарбаҥкаларга сылдьан саха диэн омук баарын, кини духуобунай уонна матырыйаалынай култууратын киин Арассыыйа уонна Дьобуруопа омуктарыгар көрдөрөллөрүн ситиспитэ;
- 894-1896 сс. Сибиряковскай билим-чинчийэр эспэдииссийэ Саха сирин уонна сахалар олохторун-дьаһахтарын үөрэтэрин өйөөбүтэ, эспэдииссийэҕэ саха биллэр-көстөр 4 интэлигиэнэ кыттарын көҥүллээбитэ;
- бэлитсыылынайдар олохторун чэпчэппитэ;
- саха саҥа атаҕар турбут национальнай интэлигиэнсийэтин бэйэтин үлэтигэр сыһыарбыта уонна түмсэллэрин бопсубатаҕа;
- «Уопсастыбаннай мунньах дьиэтэ” диэни Дьокуускайга туттаран үлэҕэ киллэрбитэ. Онно ардыгар сахалыы испэктээктэри, сахалыы ааҕыылары, муусука киэһэлэрин оҥороллоро;
- Кыһыл Кириэс амбылатыарыйа лечебницатын (билиҥҥинэн – поликлиниканы) үлэҕэ киллэрбитэ уонна гражданскай балыыһа балаһыанньатын усулуобуйатын тупсарбыта;
- Дьокуускай куораты тэлэгирээп лииньийэтигэр киллэрэри ситиспитэ;
- «Своевременная благотворительная помощь нуждающимся» диэн олус наадалаах олохтоох тэрилтэни арыйбыта.
***
Владимир Николаевич мантан атын элбэх былааннааҕа. Кини былаанынан салгыы И.И. Крафт күбүрүнээтэр үлэлээбитэ.
В.Н. Скрыпицын биир саамай үтүө, сүрүн баҕата, хомойуох иһин, олоххо киирбэтэҕэ. Ол – Саха сирин улуустарыгар ходуһа сирин кылаас систиэмэтинэн туһанары ууратан, дууһа баһынан тэҥҥэ үллэлэри ситиһэ сатааһын этэ. Онон сэбиэскэй кэмҥэ “ходуһа сири дууһа баһынан үллэриини аан маҥнай бассабыыктар туруорсубуттара уонна саҕалаабыттара” диэн үөрэтэллэрэ сыыһа буолан тахсар. Итини, дьиҥэр, Сэбиэскэй былаас олохтонуо 30-ча сыл иннинэ ыраахтааҕы үрдүк сололоох чунуобунньуга В.Н. Скрыпицын саҕалаабыта.
В.Н. Скрыпицын ходуһа сирин тэҥник үллэрэр туһунан оҥорбут реформа-бырайыагын Илин Сибиир генерал-күбүрүнээтэрэ А.Д. Горемыкин өйөөбөтөҕөр “доруобуйам туруга мөлтөөтө, онон үлэбиттэн тохтотуҥ” диэн көрдөһөн, уурайбыта. Кини оччолорго 55 эрэ саастааҕа.
Владимир Николаевич кэргэнэ Елизавета Васильевна Скрыпицына эмиэ олус прогрессивнай өйдөөх-санаалаах дьахтар этэ. Кини аата 1898 с. тохсунньу 3 күнүгэр Дьокуускайга босхо читальня-бибилэтиэкэни (кэлин Национальнай бибилэтиэкэ) арыйары туруорсар көрдөһүү сурукка бастакынан киирбитэ, бибилэтиэкэ бастакы мэссэнээттэриттэн биирдэстэрэ этэ.
Владимир Николаевич Саха сириттэн барыан иннинэ Дьокуускай куорат Дуумата киниэхэ “Дьокуускай куорат бочуоттаах олохтооҕо” ааты иҥэрбитэ.
***
В.Н. Скрыпицын Дьокуускайга аан маҥнай 1892 сыллаахха атырдьах ыйын 29 күнүгэр кэлбитэ.
Кини В.З. Колонко күбүрүнээтэри (“Сахаларга үөрэх-билии наадата суох – кинилэри үөрэтимэҥ!” – диэбит күбүрүнээтэр) солбуйбута. Владимир Николаевич Саха сириттэн букатыннаахтык 1903 c. балаҕан ыйыгар бүтэһик борохуотунан барбыта.
***
Скрыпицыны В.Н. Булатов диэн (“Сахалар сойуустарын”, кини лиидэрдэрин утары охсуспут, хаайбыт, сууттаппыт күбүрүнээтэр) күбүрүнээтэр солбуйбута.
***
Владимир Николаевич Скрыпицын 1848 с. Москуба күбүөрүнэтигэр дворян ыалга төрөөбүтэ. Москубатааҕы бастакы Кадет куорпуһун уонна үһүс Александровскай байыаннай училищены үөрэнэн бүтэрбитэ. Сулууспатын 1866 с. Кавказка 16-с гренадерскай пуолкаҕа прапорщик чыыннаах саҕалаабыта. Нөҥүө сылыгар гражданныы сулууспаҕа көспүтэ.
Финансиһынан, столоначальник солбуйааччытынан хас да сыл үлэлээбитэ.
1871-1879 сс. Иркутскайдааҕы Хонтуруоллуур палаата управляющайа этэ. Онтон 1892 -1903 сс. Саха уобалаһын күбүрүнээтэринэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.
Владимир Николаевич араспаанньатын Скрыпицын диэн суруйары ирдиирэ. «Скрипицын» диэтэхтэринэ, өһүргэнэрэ диэн суруйаллар эбит.
***
Кэргэннии Скрыпицыннар Дьокуускайга 11 сыл устата Улахан уулуссаҕа турар Плотникова-Тельных диэн атыыһыт дьахтар бас билэр дьиэтигэр олорбуттар. (Урукку “Туймаада” маҕаһыынтан Ленин бэрэспиэгин туорааһыҥҥа, бэрэспиэк уҥуор уун-утары).
Владимир Николаевич £ктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн омук дойдутугар куоппута уонна 80-нун ааһан баран, 1928 сыл кэнниттэн, ол дойдутугар олорон өлбүтэ.
***
Биһиги, сахалар, өрөбөлүүссүйэ иннинэ үгүс үтүөнү оҥорбут биир ытыктыахтаах киһибит дьылҕатын билбэппит олус хомолтолоох. Баччааҥҥа диэри биир да улахан устуорук-чинчийээччи кини туһугар наадыйбатаҕа, дьэ, сүрдээх! Эгэ, уулусса, болуоссат, тэрилтэ аатын биэриэхпит, пааматынньык туруоруохпут дуо?!
2012 с. Хаҥалас Төхтүрүгэр саас А.Д. Широких 130 сааһыгар аналлаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэтигэр учууталбыт, устуоруйа билим дуоктара В.Н. Иванов: “Иван Михайлович Романов биһиги Е.Е. Алексеевтыын, иккиэн эдэр дьон, үөрэхпитин бүтэрэн кэлбиппитигэр: «Уолаттар! Эһиги В.Н. Скрыпицын диэн олус либэрээллии өйдөөх-санаалаах күбүрүнээтэр кэлиҥҥи дьылҕатын үөрэтиэх этигит.
И.И. Крафт кини ситэрбэтэҕин ситэрэн, үлэлээн аатырбыта. Бу Скрыпицыны умнууга хаалларымаҥ! Оччолорго ыраахтааҕы улахан чунуобунньуктарыгар сыһыан олус куһаҕан этэ. Ол иһин ким да ылсыбатаҕа сыыһа эбит», – диэбитэ.
***
Владимир Николаевич Скрыпицын төрөөбүтэ аны биир сылынан 170 сылын туолуохтаах (1848-2018 сс.). Ону көрсө өрөспүүбүлүкэбит, Дьокуускай куораппыт салалтата уонна учуонай аймаҕа туох эрэ чахчы суолталааҕы оҥороругар баҕарабын.
Ылдьаа КУОЛАҺАП, Майа, Мэҥэ Хаҥалас. http://www.kyym.ru - сайттан. "Кыым" №10 17.03.2017