Бу саҥа үйэҕэ үктэнэн баран ойуун уонна ойууннааһын туһунан маассабай бэчээккэ элбэхтик ахтыллар буолла. Биһиэхэ, саха аймахха, ойууннааһын туһунан өбүгэлэрбит саҕаттан кэпсэнэр. Кинилэр көннөрү киһи өйдөөбөтүн өйдөөбүттэрэ, сатаабатын сатаабыттара, аптара-хомуһуннара номох буолан кэлиҥҥи сорох дьон эмчит, көрбүөччү, билгэһит буолан идэтэ арылларыгар көмөлөһөр.

Ойуун былыр-былыргыттан аҕа, ийэ ууһунан удьуордаан үөскүүр эбит. Номоххо этиллэринэн, хас биирдии улахан аҕа ууһа буолбуту-буолуохтааҕы өтө көрөр ойууннаах буолар. Оттон улахан ойуун хомуһуна көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэр.

 

Ойууннааһын туһунан киэҥник Саха омук улуу учуонайа Г.В. Ксенофонтов “Шаманизм” (1928-1929 сс.) диэн үлэтигэр сырдаппыта. Онно Арҕаа Хаҥалас, ол иһигэр биһиги Мытаахпыт, ойууннарын туһунан балачча суруллар.

 

Мытаахтан төрүттээх норуодунай бэйиэт Семен Данилов сүдү ойуун төрүттэригэр сүгүрүйэрин туһунан “Удьуор” (1985 с.) хоһоонугар эппитэ:

 

Дьаанай ойуун,

Моҥкурдаах

Сүдү да ааттар эбит

Ол өбүгэлэрбин уодьуордаан

Ойумсуйуох баар эбит...

Мин өбүгэм Моҥкурдаах

Сиинэ сиэмэх иччитин

Сотуун сукка буруйдаан

Күрэхтэһэн эспитин –

Кэпсиир нүһэр номоҕу

Мин долгуйа истэбин.

 

Бу хоһоон ис номоҕун тэнитэн уонна эмиэ Мытаах улуу ойууна Дьанаай туһунан эбэн сэһэргээтэххэ, маннык.

 

Дьаанай туһунан Г.Ксенофонтов “Шаманизм” кинигэтигэр элбэхтик суруллубут. Оттон “Удьуор” хоһоон түмүгэр Дьаанай уонна Моҥкурдаах Мытаах биир аҕатын ууһун төрүттэрэ, улуу ойууннар диэн быһаарыы суруктаах.

 

Уопсайынан, В.И. Алексеев архыып докумуоннарыгар олоҕуран суруйбут “Горнайдар” кинигэтигэр уонна Н.П. Варламов “Подворная книга наслегов Западно-Кангаласского улуса” диэн улуус төрүччүтүн ырытар үлэтигэр Дьаанай аҕатын ууһун туһунан чуолкайдык ахтыллар.

 

Г.Ксенофонтов номоххо суруйбутунан, Дьаанай ойуун бэйэтин дьонун-сэргэтин көмүскээн уоспа ыарыы иччитин кытта охсуһан кыайан, иннин ылан, Мытаахтан үүрэр. Ол туһунан учуонай маннык суруйбут: “Күн бүгүнүгэр диэри Дьаанай ууһа этэҥҥэ олорор. Төһө даҕаны ыалларыгар биирдэ эмэ таарыйдар, уоспа кинилэри тыыппат, тумнар. Дьаанай диэн билигин Стручковтар аҕаларын ууһун аата. Кинилэр төрүттэригэр 44 ойуун баара”.

 

Көс иһинэн-таһынан сиргэ олохсуйбут Мытаах нэһилиэгин Дьаанай аҕатын ууһугар ини-бии Даниловтар төрүттэрэ киирсэр. Кинилэр айылҕаттан айдарыылаах буоланнар, төрүттэрин-уустарын сэһэннэрин иҥэриммит буолуохтаахтар.

 

Эмиэ ойууннааһыҥҥа сыһыаннаах кэпсээни Софрон Данилов “Санаам туймуулара” кинигэтигэр “Араҥас” диэн бастаан суруйбутун киһи долгуйбакка эрэ аахпат айымньыта. Бу суруйууга Софрон Данилов Бор алааска бииргэ улааппыт, бииргэ үөрэммит доҕоро, кэлин учуутал буолбут Дьэппириэм Филиппов туһунан кэпсэнэр. Кэпсээһин сүрүн төрүөтэ, киһини толкуйдатар өттө – Дьэппириэм учуутал айбыт аҕата Дьаакып Филиппов-Дьааҥса Эбэ алааһын арҕаа өттүгэр былыргы араҥастан түһэн хаалбыт ойуун төбөтүн уҥуоҕун үлтү сынньыыта буолар. Онно холкуостаахтар алааска бүтэй тута сырыттахтарына, Дьааҥса ол төбө уҥуоҕа сытарыгар түбэһэ түһэн, ис иһиттэн кыдьыгыран туран сүгэнэн үлтү сынньыыта ойууланан суруллар.

 

Мин кыра сылдьан Дьааҥсаны көрөн билэрим. Кэпсэнэрин курдук, улахан уҥуохтаах, сахаҕа сэдэх бөдөҥ киһи кырдьан эрэрэ. Кини ол эбэтээҕи быһылаанын туһунан олохтоохтор бары билэр быһыылаахтара. Бэл, биһиги оскуола, детдом оҕолоро кытта истэн, толло, оргууй кэпсэтэрбит. Кинилэр уонтан тахсата оҕоломмуттарыттан барылара өлбүттэрин эмиэ билэрбит.

 

Дьиҥинэн, Софрон Данилов “Араҥас” суруйуутун толору, сирийэн аахтахха, билиҥҥи олох араас уларыйыыларын билбит дьоҥҥо, биһиэхэ, араас санаалар киирэллэр.

 

Дьааҥсалаах кэлин обургу кыыһы биэс оҕолоох Павловтартан ылан ииттибиттэрэ. Ол – Мытаахха соҕотох Дьоруой Ийэ Елизавета Петровна Павлова этэ. Билигин кини оҕолоро Мытаах сис ыаллара.

 

Түмүктээн эттэххэ, Мытаахха сылдьан Дьаанай аҕатын ууһугар 44 ойуун баарын билбит учуонай Г.В. Ксенофонтов чуолкай суруйуутунан салгыы үлэлэһиэххэ наада. Маныаха эдэр кыраайы үөрэтээччилэр ылсаргытыгар ыҥырабын.

 

 

Алексей САВВИН, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Горнай, Мытаах. - http://www.kyym.ru - сайттан.