«Таптыыр табаарыстарыам! Үөлээннээх үтүө доҕотторуом! Этиэххитин эттигит, ыйытыаххытын ыйыттыгыт. Мин даҕаны өйүм ситэринэн, күүһүм кыайарынан кэпсээн көрүөм буоллаҕа.
1937 сыллаах дьылга, аны сүүрбэ сылынан, норуоппут бука барыта кэппэрээссийэҕэ холбоһуоҕа, оччоҕо биир даҕаны чааһынай атыыһыты, баһаар кульдьаҕаларын, куорат торҕон бөрөлөрүн, торгуомсук аартаах дьону уотунан даа көрдөөн, сиппииринэн даа сиппийэн көрүөхпүт, булуохпут суоҕа.
1967 сыллаах дьылга, бу Саха сиригэр буор сыбахтаах, муус түннүктээх балаҕан дьиэни биири даҕаны көрүөхпүт суоҕа, күндээр таас түннүктээх, кырааскалаах муосталаах ньуучча дьиэтэ туругуруоҕа. Үллэр доруосалаах, көтөҕүүлээх ас аһаныаҕа.
Бэс үөрэ, үтэһэлээх лэппээски төрүт сүтүөхтэрэ, нэһилиэк аайы оскуола аһыллыаҕа, оҕотун үөрэттэрбэт киһи буруйдаах-аньыылаах курдук көрүллүөҕэ, эр, дьахтар диэн төрүт аахсыллыбат буолуоҕа. Дьахтар сайдан, үөрэнэн, эр киһини гытта хайа даа үлэни барытын кыайар, сатыыр буолуоҕа. Дьахтары сыньньар, мөҥөр умнуллуоҕа, сүтүөҕэ. Биир эмэ оннук эр киһи баар буоллаҕына — иирбит ыт курдук туора көрүллүөҕэ, аата хараарыаҕа, сирэйэ киртийиэҕэ, онтон атын буолуор сытаммат.
Сытаан суруйбат, сытаан аахпат киһи аны биэс уон сылынан баар буолуор сытаммат. Хайа далай акаары, хайа кыйам мэмээл аны биэс уон сыл иһигэр аахпат, суруйбат буолуоҕай?!
Аны биэс уон сылынан хайа даа ыарыы төрүт суох буолуоҕа, сэллик киһини киһи көрүө суоҕа, харах ыарыылаах киһини киһи булуо суоҕа.
1967 сыллаах дьылга дылы, улуус-улуус аайы, нэһилиэк-нэһилиэк аайы төлөпүөнүнэн кэпсэтэр буолуохпут, араадьыйа баар буолуоҕа. Хонуунан автомобилынан сыльдьыахпыт, салгынҥа көтөр аалынан сыльдьыһар буолуохпут.
Уон хонукка оҕуһунан, атынан сыльдьар сырыыбытын уон чааһынан сыльдьар буолуохпут, дьэргэлгэн курдук көтүөхпүт, холорук курдук атыллыахпыт.
Аны биэс уон сыл иһигэр аҕа ууһун аайы артыалынан үлэлиир буолуохтара. Артыал диэн, хомууна диэн, холбоһуулаах хаһаайыстыбалар диэн элбиэхтэрэ, үксүөхтэрэ. Онон аҕа ууһун аайы артыалынан үлэлиир араас массыына элбиэҕэ: от охсор, от муньньар, бурдук ыһар, бурдук быһар, сир солуур, сир хоруйар — араас массыыналар кэлиэхтэрэ. Онон, улуус иһинэн, дууһа баһынан сири түҥэттии уурайыаҕа, аҕа ууһунан кэлим сирдэри лөскүм-лөскүм бас билэр буолуохтара.
«Дьэ, табаарыстар! Аны биэс уон сылынан олох улахханнык уларыйыаҕа, киэҥ тэримтэ, биир былаан атаҕар турара бэлэмнэниэҕэ. Улуус Ситэриилээх Кэмитиэттэрэ, нэһилиэк сэбиэттэрэ уонна уокуруктар Ситэриилээх Кэмитиэттэрэ суох буолуохтара, Дьокуускай куоракка суос-соҕотох биир киин үрдүк сэбиэт диэн эрэ баар буолуоҕа, атын сууттар бука барылара суох буолуохтара. Үрдүк киин сэбиэт аҕа ууһун сэбиэттэрин гытта араадьыйанан, төлөпүөнүнэн, тэлэгирээбинэн кэпсэтэр буолуоҕа. Билииҥи курдук суругунан кэпсэтэр, буостанан таскайдаһар төрүт уурайыаҕа.
Онон, уоннуу сыл буола-буола, улуу муньньахтар диэн ынырыллар буолуохтара. Ол муньньахтарга тоҕустуу сыллаах олох сайдар былаанын көрөн ылар буолуохтара. Олох ол курдук уларыйыаҕа, ол курдук үрдээн-үүнэн иһиэҕэ.
1977 сыллаах дьылга, үлэһит норуот аатынан саха үрдүк улуу муньньаҕа улуу уураах ылыаҕа.
Үс сыл иһигэр бары аҕа уустара туох баар үлэлэрин холбоһон үлэлиир буоллуннар диэн, иккис үһүс дьылыгар туох баар аҕа уустара барылара норуот аһыыр дыбарыастарын тутан бүтэриэх тустаахтар диэн ууруоҕа. Үһүс үһүс дьылыгар бары аҕа уустарын дьонноро бука барылара биир былаанынан, биир бэрээдэгинэн норуот аһыыр дыбарыастарыгар бииргэ аһыах тустаахтар диэн ууруоҕа. Онон, туох баар бары хомууналар, артыаллар, сэбиэскэй хаһаайыстыбалар, хайа аҕа ууһун сиригэр үөскээбиттэрэй даа — ол аҕа ууһугар бэриллиэхтэрэ.
1987 сыллаах дьылга, улуу муньньах ууруу ууруоҕа — аҕа ууһун аайы тимир-бетон дыбарыастары туттарарга — норуот холбоһон олороругар. Онтон үс сыл буолан баран киһи түһээн көрбөтөх, истэн сэрэйбэтэх таас дыбарыастары оҥотторорго ууруу ууруоҕа. Ол дыбарыас сэбэ-сэбиргэлэ үрүҥ, кыһыл көмүстэн оҥоһуллуоҕа. Бу күндээрбит таас дыбарыастарга төрүүр дьахтар, төрүөбүт дьахтар сытар-олорор буолуохтара. Бу дыбарыастарга үөрэх этиитинэн, эмчит ыйыытынан төрүөбүтүнэн оҕо иитиллэр, көрүллэр буолуоҕа.
Онон, табаарыстар! Улуу былаан сэттэ уон сылын туолуутугар сэссийэлиисим олоҕо олохсуйан бүтүөҕэ, онтон антах хомуньуусум олоҕор, икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх аан маҥнайгы үөрүүлээх үрдүк олоҕор тиийиэхпит.
Хомууна аайы, биитэр аҕа ууһун аайы дэри-дэлэгэй көтөр аал баар буолуоҕа, автомобиль элбиэҕэ, араас массыына барыта баар буолуоҕа. Дьоллоох олох, ырыалаах саргы, кэпсэллээх кэскил диэн дьэ онно кэлиэхтэрэ. Хомууна аайы ооньньуур сирдэр оноһуллуохтара: муусука, тыйаатыр, киинэ, араас көр-нар онно буолуоҕа.
Табаарыстаар! Бу ааҕыллыбыт, ыйыллыбыт улуу тэримтэлэри хайа биһиги күүспүт кыайан оҥорумаарай диэн эттэххэ — ол маннык буолар. Сэрии-кыргыһыы аармыйата уурайан, үлэ аармыйата диэн оҥоһуллуоҕа. Онон дьон уон аҕыстарын туолаат, бу аармыйаҕа ыҥырыллар буолуохтара. Онон, бу аармыйа күүһүнэн сылтан сыл аайы үлэ үлэлэнэн, бүтэн иһиэҕэ. Элбэх норуоттаах, чорбох күүстээх омуктартан, үлэ аармыйатыттан этэрээттэр кэлэннэр, киһитэ аҕыйах сирдэргэ үлэлиэхтэрэ даҕаны, аармыйаҕа сыльдьар кэмнэрэ аастаҕына, манна олохсуйуохтара даҕаны. Ким сөбүлүүрүнэн-таптыырынан сыльдьыаҕа, олоруоҕа...
Оҕо буоллаҕына ийэтигэр-аҕатыгар сэттэ сааһыгар диэри олоруоҕа. Онтон антах маҥнайгы оскуолаҕа киириэҕэ, өрүүр, сыньньанар эрэ күннэригэр кэлэ сыльдьыаҕа. Оҕо уон аҕыһыттан антах норуот илиитигэр киирэн, маҥнай үлэ аармыйатыгар киириэҕэ, ол кэнниттэн икки-үс сылга үрдүк үөрэххэ үөрэниэҕэ. Дьэ ол кэнниттэн кими сөбүлээбитин, таптаабытын ойох ылыаҕа биитэр сөбүлээбитигэр, таптаабытыгар эргэ тахсыаҕа.
Дьэ, табаарыстар! Бу маннык үрдүк үтүө олоххо дириҥ өйдөөхтөр, модун санаалаахтар, үтүө ырыаһыттар, улуу кэпсээньньиттэр төрүөн-үөскээн ааһыахтара. Киһи күүһэ туохтан да ордук улаатыаҕа, тугу барытын кыайыаҕа.
1997 сыллаах дьылга, улуу былаан аҕыс уон сыла туолуутугар Улуу муньньах бары баар үрэхтэри, күөллэри холбоон, ханаал хаһан ходуһа сирдэрин угуттуур-өҥнүүр гына ууруу ууруоҕа. Онон улуу былаан тоҕус уон сылыгар диэри Алдан, Амма, Бүлүү, Өлүөнэ, Халыма, Витим буоланнар бука барылара сүньньүлэрэ көнүөҕэ, түгэхтэрэ хаһыллыаҕа, таас олбох устун сүүрүөхтэрэ.
Кинилэргэ бэт үчүгэй гыраньыыт, мыраамар таастарынан биэрэк, бириистэн оҥоһуллуохтара.
1997 сылтан 2007 сылга дылы сир ньуура, сир уу сүрүн тымырдара аналлаах олохторун булуохтара, кураан суох буолуоҕа.
2010 сыллаах дьылга дылы ардаҕы, хаары салайар, дьылы дьылҕалыыр станциялар оҥоһуллуохтара. Ол станциялартан ардаҕы, хаары ханна суох сирдэригэр салайан, төһө наадатынан көрөннөр түһэрэр буолуохтара.
Оскуола аайы лаборатория диэннэр тэриллиэхтэрэ. Онон, оҕо үөрэнэ-үөрэнэ тугу барытын билэр, оҥорор буолуоҕа. Онон оннук араас лабораториялар, хомууналар баар буолуохтара. Оччоҕо, ким хайтах ыальдьа түһүө даа, онно, ол лабораторияларга тута этин-хаанын араас сиигин-симэһинин көрөннөр, эмтэнэр буолуохтара.
2013 сылга дылы бары кырдьаҕас, аҕамсыйбыт дьону барыларын, эрдэри-ойохтору, араас эмп-ас күүһүнэн эдэрдэригэр түһэриэхтэрэ. Уонна күҥҥэ биирдэ-иккитэ киһи эрэ барыта чэбдик сэргэх буолар, сылаа ааһар, күүс киирэр ууларын, боросуоктарын иһэр-сиир буолуохтара, олор ааттара уопсайа буолуоҕа — «жизнетоксины» диэн.
Алаас-алаас аайы, үрэх-үрэх аайы анах сүөһү, сылгы сүөһү үөрэх этиитинэн дэлэгэй элбэх гына үөскүөхтэрэ. Онон, биһиги сирбититтэн араас омуктарга арыы, эт, сүөгэй, үүт, кымыс, олортон оҥоһуллубут араас эмтээх астар, үрүҥ илгэлэр, өлбөт мэҥэ уулара оҥоһулланнар барар буолуохтара.
Бүтүүбэр тиийэн эттэхпинэ — бу биһиги, урааҥхай саха уу харахпытынан көрөр аан ийэ дойдубут киэбэ-киэлитэ тупсуоҕа, ньуура-сирэйэ көнүөҕэ, ат атаҕа тостор, оҕус ыырааҕа ыллар адаар мас муосталарбыт адьас суох буолуохтара, өрүс-өрүс, үрэх-үрэх аайы саас үйэ туххары турар тимир-бетон тирэхтээх тимир күрбэлэр оҥоһуллуохтара, таас суоллар лаһыгырыахтара.
2013 сылтан 2017 сылга Дьокуускай куорат киэбэ-киэлэтэ тупсуоҕа, быһыыта-таһаата уларыйыаҕа. Тимир-бетон дьиэлэр дьэргэһиэхтэрэ, курустаал таас дыбарыастар күлүмнэһиэхтэрэ. Дьэҥкир таас уулусталарынан килбэһийиэҕэ, араас мастар-оттор үүнүөхтэрэ.
Онон, табаарыстаар!
2017 сыллаах дьылга дылы Улуу былаан сүүс сыла туолуутугар, көҥүл олоҕо олохсуйан, сир үрдүгэр эрэй-буруй диэн, аас-туор, ытыыр-ынчык диэн, сор-муҥ диэн суох буолуоҕа, сүтүөҕэ.
Күн уотун курдук өрө күндээрбит, кустук төлөнүн курдук дьэрилийэ сандаарбыт курустаал таас дыбарыаска муньньустан олорон, саха үлэһит норуотун үрдүк сэбиэтэ, улуу муньньаҕа ууруу ууруоҕа: Саха сиригэр Улуу былаан сүүс сылын туолуутугар, дьоллоох олох, көҥүл саарыстыбата олохсуйда. Аан дойду үлэһит норуоттарын өрөгөй соргута үрдээтин! Көстөр-көстүбэт аан дойдуну дьоллоох илиитинэн салайдын диэн, уруй-айхал этиэҕэ, улуу махталы таһаарыаҕа».
Ойуунускай
1927 с. 28/VII Москва
"Былатыан Ойуунускай". НКИ «Бичик» РС(Я), 12.05.2003
...Ойуунускай 100 сыллаах улуу былаана туолан иһэрэ киһини сөхтөрөр... Курустаал таас дыбарыастар диэн – Олоҥхо куората буолаарай?!.
XXI үйэҕэ олорор саха дьоно
Дьокуускай
2013 с.