Революция иннинэ Саха сирин туһунан сыылкаҕа олорбут декабрист-поэт Матвей Александров хоһоонугар маннык хоһуйан турар:
Пустынная безгласная страна –
Старинная отчизна полудиких,
О, скоро ль ты от девственного сна
Для светлых дум, для подвигов великих,
Пробудишься – младенец – исполин.
Дряхлеющий под инеем седым,
Ты колыбель уныния и хлада,
Роскошный одр бесцветных тундр и гор,
Усопших орд могильная ограда,
Кипучих вьюг и бурь живой простор,
Ты спящее тревожной жизни море,
Пробудишься ли? Пробудишься и вскоре...
А.Е.Кулаковскай: "...үөрэхтээҕинээҕэр хараҕа суоҕа быдан элбэҕэ" диирэ, онтон П.А.Ойуунускай: "...кумалааннар диэн умнаһыт дьон бааллара, кинилэр нэһилиэнньэ баһыйар аҥарын ылаллара" диэн суруйбута. Суорун Омоллоон: "...у нее даже не было и простого государственного объединения, не говоря о высшей социалистической форме государственности" диэбиттээх. Ол эрээри Ойуунускай маннык этиигэ сөпсөспөт этэ. Кини, нуучча кэлиэн иннинэ сахаларга феодальнай тутуллаах госудаарыстыба холбоһуга баара уонна ону нууччалар күүс өттүнэн ылбыттар диэн этэр.
"Саха бүөдээллэрэ байан, киһилэрэ элбээн истэҕин ахсын мөлтөх ыалларын кырган – сирин, баайын, норуотун ылаллар этэ. Маннык кыргыһыылар маҥнай нуучча кэлиэн аҕай иннинэ буолуталаабыт эбиттэр. Өлүөнэ өрүс улуу хочотугар олохсуйан үөскээбит Дыгын кинээс чугастааҕы ыалларын кырган – ньуучча кэлиитигэр саха мөлтөөн уонна санаалара арахсан түргэнник кыаттарбыт эбит"( П.А.Ойуунускай. Эрэлиигийэ үөскээбитэ. 1930с.)
Дьэ ити үлүгэр түҥкүтэх үйэҕэ бу тутулу булгуруйбат модун санаатынан, сахалыы өһөс майгытынан, туохтан да тоһуттубат илбистээх тылынан, кыра-хара бүттүүн киһи быраабын ылынарын хорсуннук туруулаһан, норуот үйэ тухары ыраламмыт көҥүлүн, сырдыгы, сайдыыны, им балайга муммут хараҕын арыйан, батталлаах олох мууһурбут модьоҕотун тоҕо сүргэйэн, самнары баттаан турбут намыһах өһүөтүн үлтү сынньан урусхаллаан, бэйэтин сирин бэйэтэ бас билэн сүүрбэччэ эрэ сыл иһигэр санаан санаата да тиийбэт кэрэ олоҕун Улуу Өктөөп Өрөбөлүүссүйэтин кытта аҕалсыахтаах Платон Алексеевич Слепцов сэтинньи 11 күнүгэр 1893 сыллаахха Боотурускай улууһугар Дьохсоҕон нэһилиэгэр Ойуун ууһа диэн Сэккээччи аҕатын ууһугар улуу киһи кута уһуллан, модун санаата иитиллэн тахсыахтаах сиэринэн, быста дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Ойуунускай олоҕун-дьаһаҕын сүрдээх хорсуннук ырыппыт саха норуотун суруйааччыта Софрон Петрович Данилов ону маннык суруйан турар: "Маны кэрэһэлиир статистика үгүс сыыппараларын аҕалыахха сөп этэ да, мин биир эрэ сыыппараны аҕалыам. Ойуунускайдаах республиканы салайбыт сылларыгар саха ахсаана 17 тыһыынча киһинэн элбээбитэ. Кинилэр уһуллубуттарын кэнниттэн 1959 сыллаахха диэри саха ахсаана тохтоло суох аҕыйыы турар".
Сэлэпсиэп киэҥ аймах дьиҥэр төрүт бас-көс дьонунан, Таатта сис баайдарынан билэллэллэрэ. Бэйэлэрин улуу төрүттэринэн Таатта сирин иччилээбит Кээрэкээн кинээһи, Дьохсоҕон ойууну ааттыыллара. Бу аҕа ууһугар аар саарга аатырбыт ойууттар-удаҕаттар, олоҥхоһуттар, кэпсээнньиттэр, ырыаһыттар-тойуксуттар уутуйан үөскүүллэрэ. Онон аҕаларын ууһун ойуун идэлээх киһи төрүттээбитин быһыытынан "Ойуун ууһа" диэн ааттаабыттар. Ол эрээри олох уустуктара кыһарыйан кэлин үгүстэрэ дьадайбыттара, идэлэрэ кэхтибитэ.
Хоочугур Силэпсиэптэр олохторунан төрүттэрэ дуоҕа анньан түөрэх кэбиһэн олохсуйбут мааны алааһа "Тохтобул" эбэ хотун. Кыстыктара Таатта үрэх үрдэ Халамнаайы күөлүн атаҕа "Дэлбэрийбит" алааһа. "Кыра оҕо этим, ол эрээри "кураан" диэн тылы бэккэ өйдөөбүтүм. Күһүн Аммаҕа көһүөх иннинэ (Даайа Амматыгар киирэн кыстаан тахсаллара) мин дьонум икки биэни, үс кыра сылгыны өлөрбүттэрэ уонна бу өлөрбүт сылгыларын этин бүтүннүү чугастааҕы ыалларыгар, "дьыл-күн көннөҕүнэ санаарыҥ" диэн баран, түҥэтэн биэрбиттэрэ. Ол уот кураан сыллартан ыла мин ийэм-аҕам өрүттүбэт түһүүлэрин таҥнары түспүттэрэ..." диэн суруйар Платон Алексеевич дьоно хайдах дьадайан барбыттарын туһунан. Уон оҕолоох улахан дьиэ кэргэн аҕата Алексей Петрович Слепцов – Хоочугур Өлөксөй бастакы ойоҕуттан үс уоллааҕа (Трофим, Улахан Никита, Кыра Никита). Инники кэргэнэ эрдэ олохтон туораан, иккиһин Дьүлэй нэһилиэгиттэн Унаарап Уйбаан диэн киһи Евдокия – Дьэбдьиэкэй диэн кыыһын кэргэн ылан сэттэ оҕону төрөтөр (Платон, Василий, Анна, Улахан Маарыйа, Уйбаан, Марыына уонна Кыра Маарыйа). Мин эһэм Былатыан кэнниттэн төрөөбүт Василий – Кууска Баһылай диэн киһи этэ.
"Мин аҕам тыа быстар дьадаҥыта, тойоттор ытарча хабалаларыгар хаптарбыт, сир уонна сүөһү кулута этэ. Кини наһаа тиийиммэт-түгэммэт итиэннэ элбэх иитимньилээх буолан бэл нэһилиэк хорохоото буолар кыаҕа суоҕа"диэн ахтар Былатыан. Ол эрээри оҕолор үөрэххэ-билиигэ тардыһыылара күүһүттэн дьонноро туохтарын барытын тэбээн туран үөрэттэрбиттэр. Кинилэр дьоллоругар 1906 сыллаахха ыаллара М. Я.Сивцев –Лис Маппый (Суорун Омоллоон абаҕата) диэн киһи туттубут дьиэтигэр учуутал уола Матвей Матвеевич Сивцев бастакы "Тааттыныскай" диэн ааттаах түөрт сыллаах начальнай училищены аһар. Ол оскуола тэбэн биэрэн, кэлин Слепцовтар оҕолоро үөрэхтээх дьон буола улааталлар. "Тыа биир кылаастаах оскуолатын уон аҕыспар бүтэрбитим. Икки кэнники дьыллары ыаллары кэрийэн, олоҥхолоон-остуоруйалаан аһаан үөрэммитим". Ити икки кэнники сыл оскуола Чөркөөххө көһөн Дэлбэрийбиттэн биэс килэмиэтирэ ыраатар, онон үөрэх оҕолоругар күннэтэ онно тиэстэллэрэ ыарыыр. Интернакка чугас аатыран ылыллыбат буолан, чахчы ыалы кэрийэн хоноллоро.
"П.А.Ойунский еще в детстве впитал в себя, как впитывают корни растений сок родной земли, тайны художественного творчества своего народа" диэн ахтар Саха Народнай суруйааччыта Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон. "Хайдах да силиһэ-мутуга суох дьиҥ талаан халлаантан түһэн кэлбэт, идэлээхтэн эрэ идэлээх төрүүр" диэн мээнэҕэ норуот эппэт. Этиллибитин курдук Былатыан аҕатын удьуоругар айылҕаттан хомуһуннаах ойууттар хаан тамайан үөскүүллэрэ. Бэтэрээлэрин эрэ билиһинэрдэххэ, бэл кини аҕатын ууһун тэниппит хос хос эһэтэ идэлээх киһи Нойуоха Тураах Ойуун (Ной Уола Тураах Ойуун) диэн аар саарга аатырбыт Кээрэкээн Кинээс Дьохсоҕон Ойуун удьуор утума ойуун киһи төрөөн, Күүтүмньү Сүөдэр диэн уолу төрөппүтүттэн Слепцовтар аймах тэнийбит. Бу Нойуоха Тураах Ойуун ыччаттарыгар биллэринэн хойукка диэри кыдьыктаах дьон төрүүллэрэ. Холобур, сүүһүнэн сылларга аба-хомуһуна дьайа сыппыт Тэйэр Хайа кэтэҕэр көмүс уҥуоҕа ууруллубут ааттаммат Ытык Эдьиийдэрэ Кыһыах Кыыһа диэн удаҕан дьахтар төрөөн ааспыт (Былатыан аҕаһа араҥастаммыт сириттэн Тэйэр хайаттан кэлин да арахпата үһү. Онно олорон элбэх айымньытын суруйбута биллэр). Бүтэһиктэринэн Күүтүмньү үһүс кэргэниттэн төрөөбүт Савва уола Куоһайдыыр Ойуун диэн улуу кырдьаҕас революция иннинэ үөскээн төннүбүт. Маны таһынан бу аймахха олоҥхоһут, ырыаһыт дьон эмиэ элбэхтэрэ. Биһиги билэрбитинэн бүтэһиктэринэн Мандылымыан Силэпсиэп уонна Баһылай Силэпсиэп – Аллака Бааска диэн норуокка биллибит олоҥхоһуттар олорон ааспыттар. Дьэ ити Нойуоха Тураах Ойуун номоххо киирбит уола Күүтүмньү Сүөдэр үстэ ойохтоммутуттан, бастакыларыттан Бүөтүр диэн уол төрөөн үс уолламмыт: Нээстэр - Бас, Өлөксөй-Хоочугур, Сүөдэр-Хара. Ойуунускай аҕата Өлөхсөй - Хоочугур иккис уолунан төрүүр. Бу удьуор төрүччүтүн Силэпсиэптэр чугас аймахтара учуутал идэлээх Чөркөөх кырдьаҕаһа Бас Нээстэр сиэнэ Слепцов Гаврил Дмитриевич оҥорон хаалларбыт. Онон саарбаҕа суох буолар. Онтон Күүтүмньү туһунан норуокка тарҕаммыт номохтору Сэһэн Боло уонна Сардана Ойунскайа кинигэлэриттэн ааҕан билсиэххэ сөп. Ити Нойуоха Тураах (Ной Уола Тураах Ойуун) иннинээҕи өбүгэлэрин Попов, Андросов, Ойунская кинигэлэригэр көрүҥ.
Ийэтэ Дьэбдьиэкэй уонна эһэтэ Унаар Уйбаан кэрэ кэпсээнньит, остуоруйаһыт дьон этилэр. Эһэтигэр Дьүлэй нэһилиэгэр хоноһолуу сылдьан уолчаан улуу олоҥхоһуттары И.Н.Винакуровы – Табаахырабы, Ньукулай Маалгыны – Көтүөхэ Уолун батыһа сылдьан истэрэ, кинилэргэ уһуллара. Ону таһынан ааттаах ырыаһыттары Ырыа-Ылдьааны, Миинэ Уола Дьөгүөрсэни тэллэх уопса сылдьан үтүктэрэ. Ыаллара үһүс Дьохсоҕон олоҥхоһуттарын С.А.Саввины – Куохайааны, А.Н.Харлампьевы – Кылачыыһабы, аймаҕа Мандылымыан Слепцову, абаҕата ыраас чуор куоластаах Баһылай Слепцову- Аллака Баасканы кэрэ эйгэҕэ сиэтэн дэллэритэн киллэрбит дьонунан ааҕара. Дьэ итинник эйгэҕэ улааппыт оҕо уус-уран көрүүтэ ураты, тыла имэҥнээх-илбистээх, өйө-санаата дириҥ буолара эрдэттэн биллибитэ уонна кэлин поэт, суруйааччы буоларыгар тирэх буолбута.
Былатыан оскуоланы бүтэрэрин кыттар улуус оруодаларын аҕа баһылыктара сүбэлэһэн баран, дьоҕурдаах оҕо үөрэннэҕинэ табыллар диэн, Дьокуускай куоракка үөрэттэрэ ыыталлар. Манна кини абаҕата, Таатта дуулаҕа баайа Нээстэр Платонович Слепцов ыйааһыннаах тыла улахан оруолламмыт. Нээстэр Кулуба Күүтүмньү Сүөдэр иккис ойоҕуттан төрөөбүт Былатыан диэн уолуттан төрөөбүт. Ол абаҕатын аатынан Ойуунускайы Былатыан диэбиттэр. Ити эрээри бэйэтин кэпсээниттэн биллэххэ өһөс уолчаан бардам майгылаах абаҕатыгар Нээстэргэ өстүйэ улааппыт. "Ойунский вырос, не только видя картины социального гнета и антогонизма в якутском улусе, но и испытывая их на горьком опыте своей семьи. Как отмечается в воспоминаниях, Евдокия у Нестора Слепцова доила коров на хасаас, а Алексей косил сено. Нестор Слепцов на эксплуатации бедняков нажил большое состояние. Количество скотов у него достигло 700 голов. Он стал влиятельным "родоначальником", избирался улусным головой. Родственные связи не служили ему помехой в эксплуатации сородичей". (Детство и юность. К.К.Пермяков. Основоположник якутской советской литературы. Якутск. 1974. Стр.44.). Кини кыра эрдэҕиттэн атаҕастабылы, батталы, сэнэбили абааһы көрө улааппыт уонна оччолортон да утарылаһар эбит, ону учуутала Сергей Иванович Прокопьев кэпсээниттэн билэбит: " Однажды зимою мы вместе учащимися запрудили речку Татту плотиной для того, чтобы весенним разливом оросить сенокосные угодья бедняков. Мы добились своего, и летом на заросших густой травой лугах собрали много сено. Эта затея вызвала гнев крупного тойона улуса Нестора Слепцова, который всячески ругался. На следующий год мы снова преградили речку, тогда тойон заставил всех людей снести плотину. Его ревностно поддержал поп Силин. Который нас сильно ругал. Платон, как взрослый, заспорил с попом. "Вы, богачи, только о себе думаете. Зачем нельзя было беднякам пользоваться этой плотиной?!" – говорил он с возмущением. Он не побоялся разгневанного попа, был смелым мальчиком." Итинтэн көстөр Былатыан кыра эрдэҕиттэн туох да бырааба суох дьадаҥы дьону көмүскүүр санаата иитиэхтэнэн үөскээбитэ. Ол эрээри тоҕо эрэ баайгын диэбэккэ абаҕатын уолаттарын убайдарын Михаил Нестерович Слепцову – 2 (Михаил Нестерович Слепцов – 1 бу убайдара. Повстанчествоҕа кыттан Беломор-Каналга хаайыыга сылдьыбыт. Салгыы Перьм куоракка сыылкаҕа олорон өлбүт. Куруук буккуйаллар ол иһин быһаарабын) уонна Константин Нестеровиһы олус таптыыра, ытыктыыра, бандьыыттар илиилэриттэн өлбүтэригэр хайдахтаах курдук аһыйбытай: "Ким манна билбэтэй – Чурапчыга Михаил Нестерович Слепцову муучулаан илиитин-атаҕын тоһутан, бааһырбыт илиитин бааһын кытарбыт тимир чуумпурунан сиэтэ-сиэтэ, муҥнаан өлөрбүттэрин?!! Бу ревком үлэһиттэрэ этилэр".
"Биир сайын баай Балапаат Силэпсиэп ойоҕо – Кыыс Маайа диэн эмээхсин түҥүрүгэр Нээстэр Силэпсиэпкэ кэлэн итирэн, биһиги дьиэбитигэр ииктээн кэбиһэн баран, аҕабын үөхпүтэ: "Баай дьоллоох баайын бараабыт дьиккэр буолбаккын дуо? Эн эмиэ киһигин дуо? Нохоо, Хоочугур, кэл иикпин ыраастаа!" – диэбитэ. Урукку ааспыт олоххо көнө да суобастаах, ыраас да сүрэхтээх киһи, дьылга-күҥҥэ оҕустаран дьадайдаҕына даҕаны – син биир киһи аатыттан тахсара" диэн, аҕата урукута кыахтаах киһи дьадайан аймахтарыгар кытта сэнэбилгэ киирбитин ахтан ааһар Былатыан. Ол эрээри дьон билиҥҥэ дылы билэр, Платон убайын худуоһунньук Петр Ванифатьевич Слепцову ытыктыырын, таптыырын.
Аҕата Хоочугур Өлөксөй хомолтолоохтук өлүүтэ уолчаан баайдарга өстүйүүтүн ордук сэтэрэтэр. "Как-то однажды он поднялся на амбар и снял со скирда сноп для обмолота. Поднявшись вторично, чтобы подобрать рассыпанные колосья, он соскользнул с крыши и разбился. После этого тяжелого удара материальное положение семьи крайне ухудшились". (Детство и юность. К.К.Пермяков. Основоположник якутской советской литературы. Якутск. 1974. Стр.44.).
Ити ыарахан олох уолчааны ылыммыт санааны ыһыктыбат буоларга ыстаал курдук буһарбыт-хатарбыт. Киһи оҕо, эдэр сааһыттан доҕордоспут доҕотторо олоҕуҥ курус да, үөрүүлээх-өрөгөйдөөх да кэмнэригэр аттыгар баар буолаллар. Платон эмиэ ити сааһыгар чугас дьонун булунар: "Үксүн Сокольниковтарга, Күлүлүөскэйдэргэ хонор буоларым (Сокольниковтар оҕолоро – Костя, Миша, Сергей, Софрон – бэрт чугас доҕотторум, кэннэки дьылларга эрэллээх табаарыстарым этилэр." Чахчы, кэлин "Революция Буойунунан" аатырбыт харса-хабыра суох, ардыгар тыйыс даҕаны майгылаах, Кыһыл этэрээт аттаах сэриитин хамандыыра аар-саарга аатырбыт Константин Сокольников Платон Алексеевичка да кыайан муоһалааппат суостаах-суодаллаах идея иннигэр харысхала суох хадьыктаһар, үүнэ-тэһиинэ суох кыргыһааччы буола үүммүтэ. " Улуус-нэһилиэк ревкомнара батталга олорбут үлэһит-хамначчыт кылаас көҥүлү тутарыгар эргэ олоҕу хампы охсор улуу балтата, уоттаах модун чомпо сүллүгэһэ этилэр. Онон соһуйуохха сатаммат – восстаниеҕа холбоспут үрүҥ-хара бука барылара ревкомнары суох гынарга, кинилэр сиэтилэр диэн саа туппуттарыттан, ревком чилиэттэрин, ревком председателлэрин хааннарын тоҕорго санаммыттара. Ревкомҥа анаммыттара дьон кырата-дьадаҥыта, дьон сытыыта-хотуута, дьон үс өргөстөөхтөрө, түөрт кырыылаахтара, дьиҥ кыра-дьадаҥы интэриэһин толорорго-көмүскүүргэ эттэрин сэймэктэтэртэн дьулайбат, хааннарын тохторортон толлубат дьон талыылара. Маннык эрэ дьон революция биэрбит эбээһинэстэрин толоруох тустаах этилэр. Хайа үрүҥ кыраабат этэй – Костя Сокольниковы, хайа бандьыыт бултаспат этэй – Уот Субуруускайы, хайа бастааньыс ньаҕыйбат этэй – Семенов-Дехсиляховы, Петрову, Решетниковы, Колмогоровы, Иванов-Кралины, Бояровы, Пономаревы?!! Үлэһит-хамначчыт революциятын саллааттара ревком үлэһиттэрэ – Хоту Муустаах муора биэрэгиттэн, Бүлүү-Өлүөхүмэ бастарыттан, Дьааҥы-Халыма түгэхтэриттэн Охотскай муора биэрэгэр диэри Саха сирин хааннарынан угуттаабыттара, уҥуохтара урусхалламмыта, эттэрэ сэймэктэммитэ. ....Ол иһин ревком үлэһиттэригэр этиллибитэ – баайдар-тойоттор төбөлөрүн өрө көтөҕөн, чобоорхойор күннээх буоллахтарына – умса баттаан ат гынан мииниҥ, оҕус гынан көлүйүҥ диэн. Ону ревком үлэһиттэрэ толорор этилэр. ... Мантан да көрдөххө, хайдах даҕаны ревком үлэһиттэрин баай-тойот өттө сөбүлүөр сатаммат этэ", диэн ахтар Платон Алексеевич. Онтон аатырбыт Ааллаах Аппанааһый баай уола Сэмэн Күрүлүөскэй (Прудецкай) Баай Балапаат Силэпсиэп кыыһын Христинаны ойох ылан Силэпсиэптэри кытта аймахтаспыт. Күрүлүөскэйдэр кыргыттара убайдарыгар Былатыаҥҥа кынат буолан кини тэрээһиннэригэр куруук кыттыһаллара, үөрэҕи-сырдыгы, театр кэрэ эйгэтин тэрийиигэ, тарҕатыыга саха дьахталларыттан бастакынан ылсыһан үлэлээбиттэрэ.
Былатыан бастакы омуннаах уостубат таптала Фекла Сокольникова эмиэ оҕо саас дойдутуттан силистээҕэ-мутуктааҕа: "... онтон кинилэр балтылара Сүөкүччэ оҕо эрдэхпиттэн сүрэҕим таҥарата этэ... Ону оччотооҕу күннэргэ биллэрэр баар буолуо дуо?!" диэн нарын лирикатын ымыытын сэмэйдик ахтар. Платон Алексеевич Сүөкүччэ кэнниттэн иккитэ кэргэннэммит да Сүөкүччэ курдук күҥҥэ-ыйга холоон ыллаабыт-хоһуйбут дьахтара диэн суоҕа. Баҕар ол кинилэр оҕо эрдэхтэриттэн төрүккү биир санаалаахтарыттан, биир баҕалаахтарыттан эбитэ буолуо.
1910 сыллаахха оччолорго Дьокуускай куорат түөрт кылаастаах училищетын учуутала ыаллара Е.М.Егасов Былатыан уолу салгыы үөрэттэрээри куоракка батыһыннаран киллэрэр. Киһитэ эксээмэннэрин ситиһиилээхтик туттаран тута оскуолаҕа киирэр. Маҥнай аймахтарыгар Балапаат Силэпсиэптэргэ дьиэлэнэр уонна онно үйэтин тухары биир санаалааҕа буолбут доҕорун Намтан киирбит эмиэ дьадаҥы ыал оҕотун Максим Кирович Аммосовы аҕалан бииргэ дьукаах буолан олорбуттар: "...аччыктаатахпына Дьаҕаасап учуутал хотунун уруурҕаан, кинилэргэ баран хонон, аһаан кэлэр буоларым" диэн истиҥник ахтар. Мария Нестеровна Слепцова – Егасова Былатыан абаҕатын кыыһа. Былатыан манна үөрэнэригэр улахан оруолу убайа Никита ылбыт: "Убайым Микиитэ үлэҕэ-хамнаска киирэрин кэрэйбэккэ, тэрийэн үөрэттэрбитэ (убайбын кэлин бандьыыттар өлөрбүттэрэ, кини оччоҕо нэһилиэккэ ревком председателэ этэ)..." Никита Былатыаны олус таптыыра уонна кини хайаан да үөрэхтээх киһи буолуоҕун баҕаран уол каникулугар барарыгар-кэлэригэр атынан тиэйэн таһаарара уонна киллэрэрэ, бэйэтэ булан өйүө- тайма тэрийэрэ. "Ыал улахана үөрэннэҕинэ, аччыгыйдар кинини хайаан да батыһаллар" диэн тыллааҕа. Чахчы ол ырата туолбута эрээри, Никита Алексеевич ол дьоллоох кэмҥэ тиийбэтэх.
Куорат оскуолатыгар, дириҥ билиилээх учууталларга үөрэнии Былатыан айылҕаттан бэриллибит талаанын күүскэ сайыннарбыта, атаҕар чиҥник турарыгар төһүү буолбута. Кини билии-көрүү байҕалыгар умсубута, общества киэҥ эйгэтин билсибитэ: "Обучение и воспитание в училище было проникнуто духом господства эксплуататорских классов. Первым предметом был закон божий. С целью воспитания учащихся в духе верноподданичества пышно праздновались такие даты, как 50-летие "освобождения" крестьян, т.е.отмены крепостного права, 300 – летие царствования дома Романовых и другие. Однако все это не могло подавить влияние прогрессивных идей науки и русской демократической культуры на умы и сердца учащихся» диэн суруйар К.К.Пермяков.
Былатыан 18 сааһыгар 1911 сыллаахха оччолорго биллэн эрэр суруйааччы, Н.Д.Неустроевы кытта "Кэскил" диэн литературнай куруһуок тэрийэллэр. Онно маҥнай 30 оҕо сылдьыбыт, кэлин 70 тиийэ ыччат кыттыбыт. Кинилэр илиинэн суруйан бастакы "Юность" сурунаал таһаараллар. "Организаторы писали, что члены кружка собираются для того, чтобы получить "более подробное понятие о всех окружающих предметах", и учиться русскому языку. "Так как мы все плохо владели русским языком, нам нужно при спорах развить свой язык. Особенно нам важен спор, спор литературный и политический".
1912 сыллаахтан куруһуок улааппыт, онтон 1915 сылтан куорат оскуолаларыгар үөрэнэр саха ыччата барыта холбоһор. "1912 сыллаах дьылтан ыла үөрэххэ сылдьар саха ыччатын түмэргэ үлэлэспитим. Ол үлэбит кистэлэҥнээх төрүт соруга – саха норуотун нуучча былааһын батталыттан таһаарыы диэн буолар. Ол онно төһө да биир төрүт соруктаахпыт иһин, баай төрүттээх оҕолору кытта сөбүлэспэккэ, бөлөхпүтүн икки төгүл алдьата сылдьыбытым", диэн ахтар Былатыан. Бу түмсүү саха айар куттаах оҕолоругар улахан туһалаах буолбут. Платон бастакы "Слово о жизни демократов и аристократов" диэн ыстатыйата нуучча тылынан суруллан 1914 сыллаахха бу "Юность" 5 нүөмэригэр тахсар.
Манна даҕаны үөрэнэригэр уолчаан алыс кыһалҕалаахтык үөрэммит. «Вся помощь администрации училища состояла в том, что 17 нуждающихся учеников, получили за первый год учебы 15 рублей в виде единовременного пособия «из сумм кабинета Его Императорского Величества». Царская губернская администрация соизволила уступить мизерную часть той огромной суммы, которую она выжимала из населения Якутии в виде ясака».
Ити сылларга Былатыаннаах Махсыым элбэх ыалга көһө сылдьан олороллор. " Было бы наивно полагать, что молодой Ойунский и его сверстники в одночасье приняли марксискую идеологию. В Якутске тогда находилось около 300 политических ссыльных – представителей почти всех направлений российского общественно-политического движения, освободительной борьбы: большевики, меньшевики, эсеры и т.д. Известно также, что между ними шли ожесточенные идеологические дискуссии и борьба за влияние на массы, прежде всего на молодежь». ("П.А.Ойунский: Взгляд через годы» В.Н.Иванов. П.А.Ойунский: Государственный деятель и мыслитель. Стр.7.). Ити кэмҥэ Платоннаах Максим политссыльнайдары кытта билсэн бараллар. ""Штокман доктор" диэн спектакль туһунан Охнянскай диэн политик, ааттаах хааттыһыт Чуохаанча (Чуохаанча Силэпсиэп Мэҥэ аатырбыт баайа. Кэлин Былатыан кыра инитэ Уйбаан Чуохаанча кыыһын Анна Слепцованы кэргэн ылан аймахтыы буолбуттар) дьиэтигэр, Максим биһикки олорор хоспутугар, тыл эттэ. Дьэ, онно биллибит-иһиттибит политик тылын-өһүн. Ол кэнниттэн биирдэ Губельман диэн политик олорор дьиэтигэр, аҕыйах буолан бараммыт, кыра кэпсэтиини иһиттибит. Мин аан бастаан Государственнай Дума депутатын Петровскайы онно көрбүтүм. Ол кэпсэтиилэригэр чахчы өйдөөбүтүм эрэ диэн баар: "Революция чугаһаата, онон саха эдэр ыччата көҥүл иннигэр мөккүһэр мөккүөргэ бэлэм буол", -диэн ыҥырбыттарын эрэ". Ити курдук саҥа харахтара аһыллан эрэр ыччаттары биллэн турар солун уонна кинилэргэ чугас программалаах большевик баартыйатын чаҕылхай дьоно бэйэлэригэр тардан барбыттар.
Оскуолаҕа түөрт сыл үөрэнэллэрин былаһын тухары Былатыаннаах Махсыым иннэлээх-сап курдук батысыһа сылдьыбыттар, саҥаны, дьиктини тэҥҥэ арыйбыттар, бэл таҥастара суох буолан биир сону уларса сылдьан кэтэн кыстыыллара. 1914 сыллаахха уолаттар оскуолаларын ситиһиилээхтик бүтэрэн тутуспутунан Дьокуускай түөрт кылаастаах училищетын иһинэн икки сыллаах педагогическай курска киирэллэр. Ити сыл алтынньы ыйыгар учуутал семинарийата аһыллан, уолаттар онно экзээмэни ааһан семинарист буолаллар. Онно үөрэнэр сылларыгар Былатыан үөрэнээччилэр биир бас-көс киһилэринэн биллибит. "Среди семинарской массы выделялись выдающийся юноши, яркий Максим и сын таттинского якута Платон Слепцов" диэн ахтыбыт биир учуутала. Кини онно үөрэммит сылларын биэдэмэһэ билиҥҥэ диэри баар. 1915, 1916, 1917 сылларга ылбыт бааллара барыта үчүгэй уонна туйгун эбиттэр. Бу кэмҥэ Бодойбо бириискэлэригэр тахсыбыт оробуочайдар бастаанньалара бары кыһалҕалаахтык олорор Россия үлэһит дьонун санаатын өрө күүрдүбүтэ, революция буолара саарбахтаммат буолбута. Большевик сыылынайдар ону билэн ыччаты бэйэлэригэр тардан бэйэлэрин идеяларын өйдөрүгэр-санааларыгар ыһыктыбат курдук иҥэрэр баҕалара күүһүрэн, ыччат инники күөнүгэр турар оҕолору аһаҕастык батыһа сылдьан илбийэллэр. Ону саха дьахталларын хамсааһынын инники күөнүгэр турбут Вера Дмитриевна Давыдова ахтыытыттан көрүөҕүҥ.
"Биһиги Платон Алексеевич Ойуунускайдыын иккиэн Таатта улууһуттан төрүттээхпит. Ордук үчүгэйдик кини Дьокуускайга, учительскай семинарияҕа, үөрэнэр сылларыгыр билсибиппит. Мин Дьокуускайдааҕы дьахтар гимназиятыгар үөрэнэрим. Биһиги оччолорго уокурук суутун таһыгар Слепцовтар дьиэлэрин флигелигэр олорбуппут.
Платон Алексеевич биһиэхэ сотору-сотору сылдьара. Кини нуучча классиктарын ааҕарын таптыыра. Биһиги ордук Лермонтавынан үлүһүйбүппүтүн өйдүүбүн. Платон "Демоны" олус таптаан ааҕара, улахан баҕайы быһа тардыылары өйүттэн ааҕар буолара. Ол кэмҥэ кини бэйэтэ сахалыы хоһооннору уонна кэпсээннэри суруйан эрэрэ. Кини уопсайынан литератураны аһары таптыыра. Платон эргиччи талааннааҕа. Литератураны таһынан үчүгэйдик уруһуйдуур этэ. Биирдэ кини биһиэхэ Петр I мэтириэтин хара харандааһынан үүт-үкчү уруһуйдаабытын бэлэхтээбитэ. Ол улахан кээмэйдээх мэтириэт өр кэмҥэ биһиги хоспутугар ыйанан турбута. Платон көрдөөх-нардаах, кэпсэнньэҥ-ипсэнньэҥ майгытынан ураты чорбойоро, кини биһигини уруһуйдуурга уһуйбута, мин түүннэри Тамараны уонна Демоны уруһуйдуурбун өйдүүбүн. Ити сылларга кини политическай өйө-санаата олохсуйан эрэрэ. Е.М.Ярославскайы о.д.а. политическай сыылынайдары кытары биир квартираҕа дьукаахтаһан олорбута. Кинилэр кини сайдыытыгар улахан сабыдыалы оҥорбуттара.
1916 сыл кыһына. Дьокуускай музейын олбуорун иһигэр кыракый флигельгэ библиотека баарыгар музей консерваторын эбээһинэһин толорооччу Е.М.Ярославскай ("Миней"
олорбута. Манна большевиктар партийнай мунньахтара ыытыллара итиэннэ революционнай охсуһуу уонна тактика саамай сытыы боппуруостарыгар большевиктар меньшевиктэри уонна эсердэри кытары сытыытык мөккүһэллэрэ. Е.М.Ярославскай мунньахтарга саха үөрэнээччи ыччатын тардыбыта. Үс партия представителлэрэ Дьокуускайга бэйэлэрин солбуйар дьону иитэн хаалларар иһин охсуһаллара, кинилэр бөдөҥ революционнай кииннэртэн тыһыынчанан километр ыраах сытар сиргэ революция дьыалатын салгыахтаахтара. Ол ыччаттар кимнээх диэки буолуохтарай, ханнык суолунан барыахтарай? Сыылынайдар оннук мунньахтарыгар маҥнайгынан Дьокуускайдааҕы учительскай семинария иитиллээччилэрэ Платон Ойуунускай (Слепцов) уонна Максим Аммосов о.д.а. сылдьыбыттара.
Е.М.Ярославскайы кытары билсиһии, Саха сиригэр көскө ыытыллыбыт IV Государственнай дума депутатын Г.И.Петровскайы уонна Покровскайга көскө кэлэн олорор, Дьокуускайга кэлэ-бара турар Г.К.Орджоникидзены кытары көрсүһүүлэр Платон Алексеевич өйө-санаата сайдыытыгар, олоҕор, охсуһуутугар сүҥкэн сабыдыаллаах этилэр".
Семинарияҕа үөрэнэр сылларыгар Платон алыс ыктаран семинария дириэктэригэр көрдөһүү сурук суруйар. Ону ылынан ыйга 15 солкуобай стипендия аныыллар. "1914-1915 сыллаах үөрэх дьылыттан ыла мин киһилии быһыылаахтык олорор буолбутум: учуутал семинариятыгар киирэммин, ый аайы стипендия ылар буолбутум" (П.А.О.)
1917 сыллаахха кулун тутарга Е.М.Ярославскай куруһуогуттан "Юный социал-демократ" диэн ыччат түмсүүтэ үөскээн тахсыбыта. Ол куруһуокка кэлин большевик буолбут саха сүрүн кадрдара иитиллибиттэрэ. Кинилэр революция бастакы сылларыгар партияҕа киирбиттэрэ, Саха сиригэр советскай былаас олохтонорун уонна бөҕөргүүрүн иһин охсуспуттара, онтон салгыы саамай эппиэттээх дуоһунастарга үлэлээбиттэрэ.
Платон семинарияны бүтэрэр 1917 сылын бүтүүтэ, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ саҕаланар. "Оскуоланы бүтэрээт, саҥа олоххо киирдэхпит... Дьоллоох дьон эбиппит", диэн саныы-саныы, оскуолабытыттан таҕыстыбыт". Оччону истибит дьон норуот мунньаҕар тиийбиттэр. Мунньаҕы В.В.Никифоров – Күлүмнүүр салайбыт. Күлүмнүүр революция, үлэһит былаас өрө турбутун итэҕэйбэт курдук, уонна онно сэрэнэн кыттыһар ордук буолуо диэн тыл эппит. Онуоха большевиктар утары этэригэр Максимы таһаарбыттар. Киһилэрэ бастакы холонуута буолан ситэ-хото кыайан эппэтэх. Ол иһин аны Былатыаны өрө күүрдэн: "Чэ, Платон, хайаан да тыл эттэххинэ сөп буолсу. Сатаан этэр киһи эн этэриҥ сөп", диэн кикпиттэр. Былатыан оҕо эрдэҕиттэн дойдутугар даҕаны, куоракка даҕаны ааттаах араатарынан биллэрэ. Кини аймах былыргыттан сатаан тылы сааһылаан дьону түмэ тардар саҥалаах дьон. Ордук бэттэринэн абаҕатын Нээстэр эрдэ дьылҕаламмыт уола Куоста эбитэ үһү. Бэл дьон араатарынан Былатыаны баһыйара дииллэр эбит. Онон айар киһи санаата кэллэҕинэ тугу баҕарар көҥү түһүөх айылаах буоларыныы өрүкүйэн Былатыан кыратык кэтэмэҕэйдээн баран: "Маннык дьикти күннэргэ эппэтэххэ хаһан, ханна тыл этиллиэй?!!" дии санаан трибунаҕа ойон тахсан тыл этэн хабылыннарбыт. Тугу эппитин долгуйбутун уоҕугар бэйэтэ да өйбөөбөтөх. Ол эрээри бэккэ эппит, ытыс тыаһа өрө хабылла түспүт. "Онтон ыла билиҥҥэ диэри үлэһит норуот кыһыл былаахтаах трибунатыгар Максим биһикки тыл этэр дьон буолбуппут. Оччоҕо эдэр ыччаттан тумуһурдаан туран хамначчыт, хара норуот иннигэр этээччи иккиэйэх эрэ этибит", диэн норуот трибунатыгар хайдах тахсыбытын Платон Алексеевич ахтар. Онтон уһуйааччыта Е.Ярославскай: "Платон Слепцов и Максим Аммосов были лучшими ораторами из якутской молодежи, с первых же дней революции определившимся как большевики, что имело громадное влияние на якутскую массу" диэн бэлиэтээбит. Маны таһынан Максим оччолортон чаҕылҕайын, Былатыан олус талааннааҕын эмиэ көрөллөрө: "Стоит внизу еще не давно порабощенная якутская масса и жадно слушают страстные речи молодых якутов-социалистов. Вот яркий Максим Аммосов, даровитый Платон Слепцов, застенчивый Александр Попов и другие".
Саҥа былаас куоракка олус түргэнник кэлбит. Тоҕо диэтэххэ сыылынай революцианердар былааһы уларыта охсон, уу суола аһылларын кытта дойдулуур баҕалаахтара. Былааһы ууран биэрии Бирикээсчиктэр дьиэлэригэр, норуот иннигэр буолбут. Уларытыы да судургу: "Куорат Думатын оннугар үлэһит, саллаат депутаттарын совета, губернатор оннугар уобалас комиссара Григорий Иванович Петровскай, ол таһынан алдьархайы үөскэппит Саха уобаластааҕы комитета талыллыбыттара". (Ахтыы. Аааспыт күннэр-дьыллар.) Ити түмүгэр сыылынайдар эдэр ыччаты араас партияларга хайыта тыыталлар. Платон, Максим, Степан Васильев, Исидор Иванов (Барахов), Степан Аржаков, Иван Редников, Александр Попов, Степан Гоголев, Михаил Ксенофонтов, Дора Жиркова, Муся Потапова, Александр Кугаевскай, Эдуард Проневич, Клаша Середкина, Таля Атласова социал-демократ партиятыгар киирбиттэр. Роман Оросин, Гаврил Ксенафонтов уонна да атын баайдар оҕолоро эсердэргэ холбоспуттар, кэлин федералистар баартыйаларын баһылыктара буолбуттар.
"Мин хараҕым 1917 сыллаах кулун тутар ыйдааҕы революция күннэриттэн ыла аһыллан барбыта. Большевик социал-демократтар программаларын ылыммытым. Бу программа мин төрүт санааларбар бука барыларыгар эргиччи сүрэҕим сөбүлүүр гына эппиэттиир этэ... Оо, дьэ үөрдүм да этэ!... Даа-даа!!! Дьадайан-быстан киһи аатыттан тахсыбыт куһаҕан Хоочугур уола, баламат-дохсун санаалаах Былатыан уол, дьэ аналлаах суолун булунна, төрүт соруктарын биллэ. Мин суолум – рабочай кылаас диктатурата! Капиталистическай олоҕу туругурпут чааһынай бас билиини, кылаас кылааһы, киһи киһини баттаан, сүүрдээн сиирин суох гыныы – бу мин төрүт соруктарым!", диэн Былатыан халбаҥнаабат биир санаанан суолун булунан, көмүскээччи оруолун ылынарга бэйэтэ бэйэтигэр андаҕар бэриммит. Чахчы кини атыттар курдук биир суолтан атынҥа ыстаҥалыы сылдьыбат, ыарахантан чаҕыйан атын сирдэринэн сырыыланан саспатах, сутуругун сыттык анныгар кистээн суулаабатах, аһаҕастык уонна кырдьыктаахтык дьон иннигэр тахсан кытыам уоту кытта эт бэйэтинэн киирсибит сытала суох хорсун, сүдү кырдьыксыт, чиҥ булгуруйбат бөҕө тыллаах, таҥнарар диэни билбэтэх дьиҥнээх норуот геройа буола үүнэр. Ол иһин кинини норуота дьиҥнээхтии аһаҕастык таптаабыта.
Олунньу ый саҥатыттан кулун тутарга дылы Саха хара үлэһиттэрин союһа оҥоһуллубут. Бэрэсэдээтэлинэн Кыржановскай диэн саха киһитэ талыллыбыт. Салалтатын сүрүннээччилэринэн Платон Слепцов уонна Максим Аммосов талыллыбыттар. Бу холбоһуктан кинилэр иккиэн Саха уобаластааҕы обществатын кэмитиэтигэр киирбиттэр уонна үһүөн үс уокурук депутаттарын мунньаҕар депутатынан талыллыбыттар. Оччолорго Былатыан 23 сааһын эрэ туолан сылдьара. Кулун тутар 26 күнүгэр уокурук мунньаҕа аһыллыбыт. Манна аан маҥнай сахаҕа аналлаах сүрүн боппуруос улахан болҕомтоҕо да тардыллыбатар этиллибит. М.К.Аммосов: "Саха норуота бэйэтин бэйэтэ бас билинэн дьаһанан олороругар самоопределения диэн быраап көрдүөх тустаах", диэн этиитэ. Ол эрээри автономия боппуруоһа көтөҕүллүөр диэри ити этии оннуттан хамсаабатах. Биллэн турар интеллигенция ортотугар саха норуота хайдах дьылҕаланыахтааҕын туһунан элбэх араас кэпсэтиилэр бэйэлэрин истэригэр тахсыталыыр эбиттэр эрээри, ол кэмҥэ сөп түбэһэр табыгастаах хайысха бииргэ түмүллэн оҥоһуллубакка, тус туспа баартыйалар, тус-туспа бөлөхтөр бэйэлэрэ сатыылларынан туруора сатаабыттар. Билигин көрдөххө бары араас хайысханан, араас ньыманан омук бэйэтин бас билиниитин ситиһэ сатаабыттар. Ол эрээри кэм кэлэ илигэ, онон кураанахха ытыллыбыт буулдьа курдук халлааны эрэ сатарытан ааһара. Ити өйдөһүү суоҕуттан кэлин элбэх хабырыйсыы тахсыбыт. Дьиҥэр интеллигенция иһигэр балачча саастаах уопуттаах салайар дьон бааллара эрээри, тоҕо эрэ ыччаты кыайан түммэтэхтэр, хата төттөрүтүн алыс бардамсыйан, урукуларынан охсон сэнээн бэйэлэриттэн тэйитэн утары туруорбуттар.
Иккиһинэн бу уокурук мунньаҕар бэбиэскэҕэ киирбит икки сүрүн боппуруос – сир уонна үлэһит боппуруоһа "суол алдьанан эрэр" диэн дьүүллэһиллибэккэ хаалбыт. Сир эрэ боппуруоһун быһаарса кэлбит үгүс делигаттар "сир быһаарыллыбата, сайын кэллэ онон хоргуйуу тахсар буолла..." диэн этэ сатаабыттарын үрдүнэн ууруу ууран кэбиспиттэр. Онон ол сыл баайдартан былдьаммыт аатырбыт сирдэр иччитэ суох тугу да биэрбэккэ кыстыылларыгар тиийбиттэр. Биллэн турар сиринэн ииттэн олорор дьоҥҥо бу хайдахтаах охсуу буолуой? Кэлин Ярославскай ахтыытынан, Ленин, ону быһаарбакка хоргутуу таһаарбыттарын улаханнык сэмэлээбит эбит. Арай хоргуйууну бэйэтин куртаҕынан билэр киһи Былатыан икки төгүл этии киллэрэ сатаабытын улахаҥҥа уурбатахтар, кулгаахтарын таһынан аһарбыттар. Онон ыксаан үлэһит холбоһугун өрө туруоран, мунньах буола турар саалатыгар тоҕо сууллан киирэн айдааны тардыбыттар. Онно үгүстэр куоппуттар, хаалбыттара аатыгар эрэ ылыммыта буолбуттар да, ол ылыныы олоххо киирбэтэх. Ити мунньах кэнниттэн баартыйалар хайдыһыылара дириҥээн барбыт. Тугу да дуоннааҕы гыммакка кураанах куолунан дьарыктаныы улааппытын көрө сылдьыбыт Былатыан "Холбоһуҥ!" диэн уоттаах-төлөннөөх ыстатыйаны суруйбут уонна революция ырыатын "Марсельезаны" тылбаастаабыт. Онто тута дьон халыҥ араҥатыгар тарҕанан ылланан барбыт.
Ити 1917 сыл сайыныгар бары революционнай санаалаах сыылынайдар, кыайыыны-хотууну үрдүнэн-аннынан Саха Сиригэр олохтообута буолаат, саҥа былаастарын атаҕар туруорбакка эрэ бастакы борохуоттарынан дойдуларын суолун быспыттар. Кинилэр сүрүн соруктара ол буолара биллэр буоллаҕа дии, маннык тымыы, аччык, сайдыыта суох дойдуга бохсуллан олоруу амырыын дьыала буоллаҕа. Ол эрээри төһөтүн да иһин бэйэ идеятыгар дьиҥ бэриниилээх дьон бука буурҕаны саҕалаан баран ханнык суолунан ытыллан барарын салайан биэрбэккэ быраҕан баран баран хаалыы, таҥнарыыга тэҥнээх эбитэ буолуо. Бука ол иһин элбэх өрө туруулар, хаан тохтуулара буоллахтара.
Онтон Платоннаах Максим олус эдэрдэрэ, онон бастатан туран суол аһыллыбычча үөрэххэ таласпыттара. Ити 1917 сыл сайыныгар семинария бастыҥ үөрэнээччитин Былатыаны Москваҕа Шанявскай аатынан университетка үөрэххэ ыыталлар. Дойдуга ытыллыы-бутуллуу тахса турар буолан уонна биир үксүн үп-харчы тиийбэтиттэн Былатыан атырдьах ыйыгар Томскай куоракка тиийэн онтон салгыы айанныыр кыаҕа суох буолан Томскайдааҕы учуутал институтугар история салаатыгар экзээмэннэрин барытын чаҕылхайдык туттаран киирэр. Дьон бары ахталларынан Былатыан историяҕа уонна литератураҕа уһулуччу дьоҕурдааҕа, билиилээҕэ. Кини үөрэнэ-үөрэнэ олохтоох бассабыыктары кытта билсэн революция дьыалаларыгар кыттыһан Өктөөп социалистическэй революциятын манна көрсөр.
1918 сыллаахха кулун тутар ыйга Шамшин диэн большевик мэктиэлээһининэн Платон Слепцов бассабыык баартыйатыгар киирбит. Саас Томскай губернияҕа Советскай былаас дьэ дьиҥнээхтик олохтоммут. Платон губерния Совдебыгар инструктарынан талыллыбыт. Онон советы быыбардата сэлиэнньэлэргэ сылдьан үлэлиир. Ыам ыйыгар Судженскай уонна Анженскай диэн таас чоҕу хостуур сирдэргэ тиийэн холбоһуктаах мунньах тэрийэн өссө улахан байыаннай параат тэрийэн үйэлэригэр өрө көрбөтөх оробуочайдары былаахтаан тойдоон киин уулуссанан хаамтарбыт.
Онтон кэлбитэ Томскайдааҕы "Знамя революции" хаһыакка "Якутская право-эсеровская авантюра" диэн ыстатыйа бэчээттэммит эбит. Онно олунньуга революцияны утары "Обласной Совет" диэн тэриллэн Дьокуускайга "Үлэһит сэбиэтин дьокутааттарын" уонна чилиэннэрин үгүстэрин туппуттарын туһунан суруллубут. Уонна Центросибирь ону хам баттыырга этэрээт хомунарын туһунан этиллибит. Ону ааҕаат Былатыан дойдутугар ыыталларыгар көрдөспүт. Дьоно ылынан Иркутскайга ыыппыттар. Тиийбитигэр эппиттэр, саха сиригэр былааһы биэрбэккэ олороллор онон этэрээт ыытан эрэбит, эһиги 5 киһилээх хамыһыйаны кытта инники бараарыҥ диэн. Тута Платон Алексеевиһы Центросибирь итэҕэллээх киһитинэн аннаабыттар.
"Комиссия Саха сиригэр былааһы сэриитэ суох, эйэнэн кэпсэтэн ыларга былааннаммытын ыйар ураты суолталаах" диэн суруйар профессор Авксентий Мординов. Ол кэпсэтиигэ уобалас бырабылыанньатыгар маннык модьуйууну туруорар гына Витимҥэ кэлэн баран быһаарыммыттар: Үлэһит депутаттарын хаайыыттан таһааран баран, былааһы куорат иһигэр үлэһит сэбиэтигэр биэрэргэ. Үрүҥ милициятын, үрүҥ дружина этэрээттэрин дьиэлэригэр ыыталаан, сааны-сэби куорат советыгар туттарарга. Уобалас бырабылыанньатын сабан, земствоны ууратан Саха уобалаһыгар Советскай былаас туруох тустаах (П.А.О. талыллыбыт айымньылар. Якутскай, 1975с,.2 том, 243стр).
Өрүһүнэн бэт эрэйинэн айаннаан тиийэн бэс ыйын бастакы күннэригэр кыратык ытыалаһан Дьокуускайы босхолууллар. Элбэх киһини туталлар. Былатыан Силэпсиэп хаайыллыбыт дьон дьыалатын көрөр хамыһыйаҕа талыллыбыт. Киһилэрэ туппут дьоннорун барыларын икки-үс хоноот босхолотон кэбиһэр. Манна тыын былдьаһыктаах дьыала тахса сыспыт. "Тит Иванов диэн киһини таһаарбыппытын икки-үс саллаат төттөрү тутан киллэрэн, мин үрдүбэр түстүлэр, - бэстилиэттэрин сулбу тарда-тарда: "Эн саха буолаҥҥын, сахалар диэки буолаҕын. Саа туппут бандьыыты таһаарбыккын", -диэн. "Саанан куттуоххут суоҕа, саа миэхэ да баар", -диэн баран, улахан баҕайы Смит-вессон баарын – талкы саҕа баҕайыны – харбаат, ойон турдум. "Соҕотох мин эрэ көрөн таһаартыыбын дуо? Комиссия олорор дии, көрбөккүт дуо? " диэн айдаан таһаарбыт. Онтон уоскуйан тарҕаспыттар.
Ити курдук Платон Алексеевич кыаҕа баарына үтүмэннээх киһини хас эмэ саагабар тухары босхолоппут сүдү өҥөлөөх. Киниэхэ саха эрэ буолла да, буруйа-аньыыта барыта сотуллара. Бастаанньа тахса турарыгар ити кэмҥэ киин сиртэн салайааччы буолан кэлэн олорбут саханы эһэр туһугар кыыллыы майгыламмыт дьону (Лебедев, Козлов, Агеев) курдуктары буруйдуура уонна аһаҕастык этэрэ: "Дьон санаатын таһыырынан, муустаах боппуолдьанан, уоруйах тутуурунан, саа уоһугар туруоруунан кыыллаан үргүтэн кэбистилэр" диэн. Бэл кэлин хаан тохтуулаах хабыр хапсыһыы дьиҥнээх кыттыылаахтарын бэйэтин былдьата сыһа-сыһа манифест таһааттаран саха интеллигенциятын сыылкаттан, түрүмэттэн босхолотторон, саҥа олоҕу тутууга араас үлэлэргэ ылларан үлэлэтэр. Холобур, Петр Иванович Оруоһуну – повстанецтар Чурапчытааҕы управленияларын баһылыга, үрүҥ офицер уонна ол ВЯОНУ чилиэнэ Михаил Петрович Слепцову төһө эмэ 1920-1922 сыллары быһа сэбиэскэй былааһы утары сэриилэспит дьону тутуллубуттарын кэннэ амньистиялатан баран Наркомпрос иһинэн үлэлиир Тылбаас хамыһыйатыгар үөрэх кинигэлэрин бэлэмнээн таһаарарга анаттарар. Ол эрээри ол өҥөтүн оччолорго да сорох быыһаммыт дьонноро санаабатахтар эбит. Бэл М.К.Аммосов секретарыгар тиийэ үүннэрбит киһитэ М.П.Слепцов – Отоороп ( 1927 сыллаахха олох кыттыгаһа суох эрээри "Ксенофонтов дьыалатыгар" балыллан эмиэ П.И.Оруоһуннуун Соловки хаайыытыгар олорон кэлбит), кэлин Ойуунускай реабилитацияламмытын истэн баран: "Мин оччоттон дьиктиргиирим, "норуот өстөөҕө" аатырбытын. Мин харахпыттан үүтү ыкпатах киһи. Кинилиин Томскайга сыылкаҕа сылдьыаҕыттан ыла эрийсэрим. ... Ойуунускай ыарахан тыыннаах, улаатымсыйа туттар киһи этэ. Оччотооҕуга үөрэхтээхтэр бары да улаатымсыйа туттар дьон этибит",( Нөрүөн нөргүй буолуохтун. Багдарыын Сүлбэ. 1995с. 212стр.) диэбит. Дьиҥэр Е.Д.Андросов суруйарынан бу Михаил Петрович Слепцов Ойуунускай ийэтинэн аймаҕа. Баҕар онон буолуо, Михаил убайыгар Былатыаҥҥа хом санаата атыттардааҕар улахан эбитэ буолуо. Онтон киһитэ кинини куруук хайгыыр эрэ, бэл: "Отоороп дьиҥнээх суруйааччы" диир эбит да, аннараата хадьар майгылааҕыттан биир да айымньыта күн сирин көрбөтөх. Бу Отоороп буола турар балыһыанньаны олус чаҕылхайдык сыаналыыр киһи, холобур эппит: "Эһиги кыайдыгыт, биһиги кыайтардыбыт. Армияҕыт-сааҕыт кыайбатаҕа – политикаҕыт күүһэ биһигини сиэтэ", диэн бассабыыктар кыайбыттарын быһаарбыт. Биллэн турар Платон Алексеевич кэлин ити көмүскэстээх санааларыгар "националист", "дьоппуон үспүйүөнэ", "норуот өстөөҕө" аатыран бэйэтэ толук буолбута. Кини хара маҥнайгыттан биир бигэ тыллааҕа: "Саха үөрэхтээҕэ бэйэтэ даҕаны аҕыйах, онтон биһиги норуоппут үөрэхтэнэригэр кинилэр олус наадалар, онон дьоммутун хайа да түгэҥҥэ харыстыах тустаахпыт" диэн. Ити тыл биир санаалаах доҕотторугар тиийэн, бутуллубут дьоннорун биирдиитигэр тиийэ көмүскэһэн хаалаллара эрээри, оччолорго сэрии буолан уонна баламат санаалаах кэлии дьон оҕуруктаах, харыстабыла суох сыһыаннарыттан балачча киһи былдьаммыт.
1918 сыл сайыныгар Сибиргэ уонна Дальнай Востокка чехославактар корпустара уонна Антанта империалистарын саалаах-сэптээх халабырдьыттара революцияны утары өрө туран Лена өрүс үөһээ өттүгэр үрүҥ этэрээттэр көстөллөр. От ыйын бүтүүтүгэр Гордеев диэн баһылыктаах этэрээт саха сиригэр киирэр. Витимҥэ, Мухтуйаҕа уонна Өлүөхүмэҕэ Сэбиэскэй былааһы сууллараллар. Дьокуускайга Сэбиэскэй былааһы утарааччылар төбөлөрүн көтөҕөллөр. Эсердэр уонна меньшевиктэр быһа бэринэргэ диэн тыл киллэрэллэр. Атырдьах ыйын 5 түүнүгэр 200 советскэй партийнай үлэһиттэри уонна кыһыл армия байыастарын туталлар. Үгүстэрин онно ытыталаан кэбиспиттэр. Атырдьах ыйын 22 күнүгэр Гордеев аармыйата Дьокуускайы ылар. Балаҕан ыйыгар Сэбиэскэй былааһы олохтуур революционнай хамсааһын салайааччылара уопсайа 300 - кэ киһи тутуллан улахан аҥардара Саха сирин тас өттүгэр сыылкаҕа ыытыллаллар. Кинилэр ортолоругар Платон Алексеевич эмиэ өрүс нөҥүө сылдьан тутуллан Томскай губернияҕа ыытыллар. Бэрт эрэйинэн Казанка диэн татаардар дэриэбинэлэригэр учууталынан үлэҕэ киирэр. Максим Кирович Казанкаттан чугас Ново-Кускоскай диэн дэриэбинэҕэ анаммыт. Ол эрээри үс нэдиэлэ үлэлээт Россияҕа күрээбит. Бастакы сырыыта табыллыбакка төннөн кэлэн баран иккиһигэр мед-брат буолбута буолан дьэ күрээн Москваҕа тиийэр. Онно Е.Ярославскайы көрсөн салгыы революционнай дьыалаларга кыттыһан барар. Барарыгар Былатыаҥҥа анаан: "Уоттаах тылгын чаҕытыма, модун санааҕын төлөрүтүмэ" диэн сурук суруйан хаалларбыт. Кини доҕорун ураты талаанын билэрэ уонна ол күүһүгэр муҥура суох эрэнэрэ. Чахчы Былатыан Казанкаҕа да сүгүн олорботох. Сэтинньи ый 18 күнүгэр Россия "Муҥур тойонунан" монархист Колчак биллэриллибит. Кини омуктарынан үбүлэммит күүстээхтик аармыйата Сибиргэ өтөн киирбит. Саха уокуругар салайааччынан эсер Соловьеву анаабыт. Ону истэ сылдьыбыт Былатыан олорор сиригэр кистэлэҥ агитация ыытар, дьону түмэн утары үлэлиир. Өссө буоластааҕы кистэлэҥ ревком тэринэр. "Киэҥ Сибири илин итии муора эҥийэтиттэн Урал хайаҕа диэри үлэһит-бааһынай хааныгар имэҥирбит үрүҥнэр-харалар, бандьыыттар-баайдар, японнар-англичаннар, чехтэр-французтар, американецтар-итальянецтэр, казактар-атамааннар, офицердар-генераллар кутаа уотунан, хааннаах атахтарынан тоҕо хаампыттара"диэн ахтар Платон Алексеевич. "55 тыһынча чехословактар Сибирь үлэһитин-бааһынайын хара хаанынан утахтаммыттара. Кыһыл ойоҕо диэн ааттаммыт дьахтары, хат да буоллун, күүһүлүү-күүһүлүү үҥүүгэ үөлэн иһинээҕи оҕотун ибили булкуйан, большевикка ойох буолан большевигы элбэтимэ диэн нахаастыыллара. Оҕонньор-эмээхсин буоллун тимир чуумпурунан ибили таһыйаллара. Чехтэр курдук дьиикэй, кытаанах бандьыыттары нуучча историята билэ илигэ. Улуу муора (Тихий океан) бэтэрээ биэрэгиттэн Байкалга диэри 120 тыһыынча япон омук саллааттара хааннаах үҥүүнэн, кутаа уотунан нуучча омук сирин тоҕо хаамаллара. Андриянов диэн монархист киһи ааҕыытынан Сибиргэ Колчак сэриитин таһынан 300 тыһынча омук армията баара үһү ол күннэргэ. Нуучча да үрүҥ офицердара японтан-чехтэн хаалсыбат этилэр. Мин олорор дэриэбинэм таһыгар үс дэриэбинэни уоттаабыттара." Манна Суров диэн штабс-капитан этэрээтэ Казанкаттан 18 киһини, чугас дэриэбинэлэртэн эмиэ хомуйан суута-сокуона суох саа уоһугар туруорбут. Дьиҥэр кинилэр саһа сылдьан баран дьоммутун тыытыахтара диэн тахсан биэрбиттэр эбит. Ону Былатыан: "Тоҕо кэллигит, бара охсуҥ, аһыныахтара суоҕа" диэн сэрэппит да дьоно ылыммакка кини хараҕын ортотугар дьүүллэмиттэр. Ол Суров Саха сиригэр кэлэн эмиэ дьону кэйгэллии сылдьан Аммаҕа тутуллан Томскайга ыытыллыбыт уонна онно ытыллыбыт.
Биллэн турар Казанка учууталын, сыылынай Слепцову тумнубатахтар. Бэйэтэ этэринэн ити кэмҥэ кини иһийэн олорбут. Ыам ыйыгар 1919 сыллаахха үрүҥ эписиэрдэр ыар ыалдьыт буолан олорбут дьиэтигэр кэлбиттэр. "...ытыллыбыт киһи ийэтэ эмээхсин аймана-айамана киирэн "Алексеевич, эйиигин ыҥыраллар", диэбитигэр түннүгүнэн көрбүтэ саалаах гранаталаах дьон дьиэни уоттаары тураллар эбит. Ону утары ойон тахсан уулусса нөҥүө Суровка бэйэтигэр тиийэн: "Тоҕо ыҥыттардыҥ?" диэбитин аннараата "алҕас буолуо", диэбит. Онуоха төттөрү баран истэҕинэ офицердар сүүрэн кэлэн кырбаабытынан барбыттар. "Эн большевик Слепцовкун буолбат дуо?!" диэн төттөрү Суровка аҕалан эппиттэрин киһилэрэ: "Ээ, кырдьык даҕаны... Слепцов большевигы сурунан сылдьабын. Штабка илдьиҥ!" диэн, аны онно түҥ-таҥ анньан иппиттэр. Тута туох да суута-сокуона суох ытарга ууран, онно тэлиэгэлээх акка икки киһини кытта тиэйэн ыта илпиттэр. "Муҥ саатар, ытыахтарын иннинэ үөҕэн баран өлүөм диэн, ол үөхсэр тылбын була сатаа. Максим баара буоллар, эмиэ өлүөх этэ, саатар кини хаалан үлэлээ ини", диэн саныы испит. Ново-Кусковскай дэриэбинэ аттыгар хатыҥ ойуур саҕатыгар ытардыы туруорбуттар. Онно егерскэй этэрээт уолаттара ким ытарын былдьаһа турдахтарына биир офицер кэлэн: "Казанка учуутала Слепцов баар дуо, бэрт түргэнник штабка илдьиҥ!" диэбит. Аннараалара өһүргэнэ-өһүргэнэ илпиттэр. Суров ыҥыран ылан: "Дьэ кэпсээ, тугу Анжерскайга-Судженскайга дакылааттаабыккын", диэбит. Киһитэ: "Ээ, кэпсээмнэ, кэпсиэм. Маннык күннэргэ урут этиллибит тыллары өйдөммөт буолуллуо дуо?! Мин үөрэтэр этим историяны, онно икки революция буолбутун туһунан, икки былаас мөккүөрүн. История көрүүтүнэн – историяны үөрэтэр киһи хайдах маннык улахан революциялары – олунньу да сэтинньи да революцияларын таһынан көрбөтөх курдук ааһыа дии санаабаппын... Уонна кырдык байыаннай парад оҥоһуллубута", диэбит. Аннараата: "Слепцову булуҥ маҥнайгы испииһэккэ" – диэбит. Хата кини дьолугар үтүө санаалаах комендант түбэспит, көрөн баран "суох булбатыбыт" диэбит. Иккис "хара" испиэһэккэ эмиэ булбатах. Онон хаайарга уурбуттар. Киһитэ таһааран иһэн: "Ничего, куттаныма!" диэн уоскуппут. Сотору ол комендана ыҥыран таһааран босхолоон кэбиспит. Ити курдук Ойуунускай тылынан өстөөхтөрүн да өстөрүн өһүлэр дьикти күүстээҕэ үһү. Ол да иһин буолуо, билигин даҕаны сир аайы "Ойуунускай тыл эппит тырыбыыната" диэн норуот "Илбистээх Тыл" бааматынньыга оҥостон харыстаан хаалларбыт тырыбыыналара турдахтара. Ол сирдэргэ тиийдэххинэ, саха дьоно барахсаттар киэн тутта: "биһиэхэ Ойуунускай тырыбыыната баар ээ.." диэн кэпсии тоһуйуохтара. Ойуунускай кэлэрин норуот туохтааҕар да күүтэрэ уонна эрдэттэн тэринэн, тылын-өһүн дуоһуйа истээри анаан тырыбыыналары туталлара. Платон Алексеевич намыһах уҥуохтаах, хатыҥыр, омос көрдөххө ыарыһах да соҕус курдук кубаҕай хааннаах киһи эбитэ үһү. Ол эрээри тыл этэн бардаҕына сүдү бухатыыр курдук буолан хаалара. Оннук имэҥнээх-хомуһуннаах тыллааҕа, сатархай куоластааҕа. Мин билэрбинэн биир оннук тырыбыына төрөөбүт түөлбэтигэр Тохтобул алааһыгар турбута. Бу алаас дэхси, киэҥ нэлэмэн ньуурдаах. Ойуунускай ыһыахха тыл этэ иһэрин истэн, икки миэтирэ холобурдаах үрдүк түөрт атахха турар, эркиннэрэ сиэдэрэй күрүөлээх бөҕө-таҕа тырыбыына туппуттар. Тоҕо диэтэххэ Ойуунускайы истэ соҕурууттан-хотуттан хас эмэ күннээх-түүн сатыы, атынан айаннаан тыһыынчанан киһи тоҕуоруспут. Онтон алаас киэҥ, онон дьон бары көрөллөрүн курдук итиччэ үрдүк гына туппуттар. Оччолорго саҥаны улаатыннарар техника суоҕа, онон араатар эт куолаһынан этэр. Дьэ мин билигин сатаан санаабаппын, бу үлүгэр улуу сыһыыны толору мустубут дьоҥҥо иһитиннэрэр гына саҥарар, хайдахтаах куолас буоллаҕай диэн, уонна ол аата Платон Алексеевич Тыл этии уустук искусстватын толору баһылаабыт киһи буоллаҕа диир түмүккэ кэлэбин. Дэлэҕэ улуу бөлүһүөк, араатар Платон аатын сүкпэтэх буоллаҕа. Ойуунускай тылын истибит дьон, үйэ тухары номоххо киирэллэрэ, "кини Ойуунускай тылын истибит үһү ээ..." диэн, уонна ол киһи кэпсээнин истээри аны ол дьоллооҕу бултаһаллара. Биһиги кини ити искусстватын сыаналыырбытыгар арай, үөрэнээччитин Суорун Омоллоон тыл этэрин холобурдуу көрүөхпүтүн сөп эбитэ буолуо. Хомойуох иһин Ойуунускай ити биир ураты саҕалааһына умнууга хааллаҕа.
1919 сыл бүтүүтэ Колчак армията Омскайга үлтүрүтүллэн бэйэтэ Иркутскайга ытыллыбыт. Кэлин кини армиятын генерала Пепеляев 1923-24 сылларга Саха сиригэр Советскай былааһы сууллараары ыытылла сылдьыбыт. Ол эрээри түргэнник сууллубут. 1920 сыллаахха Сибирь ревкомун ыйааҕынан Максим Аммосов Дьокуускайга председатель буолан кэлбит. Ол ананан баран иһэн Сибиргэ сыылкаҕа олорор доҕотторун барыларын ыҥыртаан илдьэ барар. Бу кэмҥэ Платон Алексеевич Казанкаҕа учууталлыы олорон таһаарыылаахтык айар үлэнэн дьарыктаммыт. Манна "Кыһыл Ойуун" олоҥхо-номоҕун суруйар. "Бассабыык" пьесатын саҕалыыр. Кыһыы-аба түмүллүбүтүттэн доҕоругар Максим Аммосовка анаабыт бастыҥ хоһооно "Син биир буолбаат!" суруллар. Айар үлэтин үгэнигэр умайа олордоҕуна, туттарар кэриэтэ Иркутскайга илдьэ барбыттар. Онно тиийэн бэрт элбэх мунньахтары, тэрээһинэри оҥорбуттар уонна дьэ айаннаабыттар.
Бэс ыйын 4 күнүгэр Платон Алексеевич Партия ЦК Сиббюротун уонна Сибревкомун бөлөҕүн кытта дьэ ахтылҕаннаах дойдутугар Саха сиригэр кэлэр. Кинилэр кэлбиттэрэ, Дьокуускайга былаас Иркутскайдары урутаан хайы сах ылыллан олорор эбит. 14 үрүҥ былаас чөмчөкөлөрүн, кини бэркэ билэр дьонун эсер Соловьеву, Юшманабы, Сыроватскайы уонна да атыттары өрүһүспүт курдук Ньукуола таҥаратын дьиэтин кэннигэр ытыталаан кэбиспиттэр. Бука Платон Алексеевич баттаһа кэлбитэ буоллар ити дьыала атыннык салаллыа хааллаҕа. Кэлин итинтэн сылтаан саагабар бөҕөтө тахсыбыт. Ол иһин кини ахтыыларыгар норуот хамсааһына тахсар биричиинэтэ биир үксүн ити сыыһалартан тахсыбыта диэн суруйар. Ордук анархист Геллерт диэн киһи Дьокуускайга командуюущай буолан олорон бүтүн уобалас суутун миэхэ байыаннай штабкын диэн бэйэтэ билэринэн дьүүл таһаартаан хаан бөҕөтүн тоҕон улахан айдааны таһаарбыт.
Аны ити айдааннартан сылтаан Якутскай уобалас быраабын аччатан Иркутскайга холбоон оройуон оҥорбуттар. Ити биир биричиинэтинэн мин көрүүбүнэн, Бодойбоҕо көмүс хостооһуна тэтимнээх үлэҕэ киириитэ. Онно аһынан-үөлүнэн, таҥаһынан-сабынан хааччыйыыны Саха оройуона оҥоруохтааҕа. Онон Иркутскай быһа дьаһалынан үлэлиир табыгастаах буолар. Итини таһынан үлэһиттэри Саха сириттэн булуҥ диэн улахан дьаһал үөһээттэн тигинээн кэлбит. Биллэн турар туспа уобалаһы ыгардааҕар-түүрэрдээҕэр бэйэ бас билэр оройуонун сахсыйар быдан табыгастааҕа. Көмүс бириискэлэригэр үлэлиир дьон хомуура улахан айдаанынан ааспыт. Кэлин Ойуунускай Бодойбоҕо үлэһиттэри хомуйууну улахан алҕаһынан аахпыта. Билигин Бодойбо историятын көрдөххө ити сылларга көмүскэ дьон маассабай өлүүтэ саҕаланан өрө туруу бөҕөтө буолар. Бириискэлэр үлэлэрэ завастовкалартан сылтаан тохтууллар. Ол иһин аннараалары уурата-уурата саҥаттан саҥа дьону көлөһүннүүллэр. Онтон үлэһит илии муҥура суох үүнэ турбат, ол иһин баһын билинэ илик Саха Сирин дьонун булар быдан барыстааҕа. Хайа уонна дойду көмүскэ наадыйара улаатан испит, атын оҥороро, атыылыыра суох. Уонна 1912 сыллааҕы Россияны аймаабыт, революция кыыма Бодойботтон саҕаламмыта эбээт, онон эмиэ дьаахханаллара. Онон хайа да өттүнэн Саха сирэ Иркутскайга бас бэринэрэ барыстаах курдуга.
1920 сыл Былатыан Ойуунускайга элбэх күүтүллүбэтэх дьикти түгэннэрин аҕалбыт. Бастатан туран дойдутугар тиийээт ыра оҥостубут ымыытын учуутал идэлээх Фекла Сокольникованы кэргэн ылбыт. Сүөкүччэ барахсан саха дьахтарыгар олус кэрэ сэбэрэлээх, бөдөҥ-садаҥ, долгулдьуйар уһун суһуохтаах, дириҥ дьирбиилээх арылхай, сымнаҕас харахтаах, хара саарба курдук хойуу хаастардаах, толору эттээх-сииннээх дьиҥнээх саха "Джакондата" этэ. Кини Саха театральнай сексиятын бастакы артыыскаларыттан биир бастыҥнара. Охсуһуу-өлөрсүү, хаайыы, үлэ бүппэт үгүс түбүгүттэн Былатыаны уоскутуох, сынньатыах сымнаҕас ырайын Сүөкүччэ барахсаны кытта үс эрэ сыл дьоллоохтук олорбуттар.
Субуруйар долгун
Суһуоххун тараанан,
Күлүмнүү-мичиҥнии
Күүтэн олороргун
Курбуулаах арылык
Кустукка холуйдум.
(Доҕорбор Сүөкүччэҕэ.1922с.)
Онтон салгыы доҕоро тиһэх күннэрэ чугаһаабытын бэлиэтиирдии:
Кэмнэрдээх аналбыт
Кэхтиилээх кирбиитэ
Кэлэрин көрөммүн,
Иккистээн эргийбэт
Илэ кэрэ сааскар
Хоһуйан ыллаатым, диэн курустук хоһуйар. Чахчы Сүөкүччэ барахсан сэллигинэн ыалдьан күнэ харааран эрэрин билэ билэ Былатыан доҕоругар аҕыйах кэрэ сыллары бэлэхтээри кэргэн ыллаҕа. Ол "Тырымныыр чыычааҕын" 1923 сыллаахха Москваҕа эмтэтэ илдьэн истэҕинэ, вагоҥҥа бэйэтин илиитигэр тыына быстыбыт. Хайыай, улуу кутурҕаҥҥа да куустардар олоҕун кэрэ аргыһын Красноярскай трассатын суолун кытыытыгар уҥуох туппут. Кинилэр ыал буолан олорбут үс сылларыгар аҕыйахта бииргэ сылдьаахтаабыттар. Түптээх олоҕу билбэтэх Былатыан бу кэмҥэ "Кыһыл ойуунун" суруйан тыл илбиһигэр ылларан сылдьара. Ол үрдүнэн бүппэт элбэх мунньахтар, дакылааттар, кыһыл-үрүҥ хабырыйсыыта, гражданскай сэрии туран улуустарынан сылдьан былааһы олохтооһун, бүтүн үөрэҕэ суох нэһилиэнньэҕэ "ликвидация неграмотности" диэн ыҥырыы таһааран оскуолалары, культура тэрилтэлэрин арыйталааһын, дойду политическэй-экономическэй балаһыанньатын быһаарар суолталаах аграрнай - сир боппуруоһа дьэ олоххо киирэн тэҥ паайынан сири үллэрии саҕаланар. Онон тыа хаһаайыстыбатын үлэтэ, бурдук үллэрии, үлэ тэриллэрин түҥэтии, харчы-ссууда түҥэтии өрө анньан кэбиһэр. Ону таһынан "Кыһыл Ойууна" сытыы кириитикэ уотугар түбэһэн кыйахалыыллара, түмүгэр олох да уорбаланан, буруйданан эмиэ Омкайга дьүүллэнэ ыытыллар.
Холбостохторун сайын Аммаҕа ревкомнары суулларан барыларын хаайан кэбиспиттэр. Ону истээт Платон Алексеевич тута дьонун быыһыырга түһэр. Хайдах эрэ барыларын босхолотон былааска күүстэринэн олорбут дьону Артемьевы уонна Н Божидоновы уураттаран төттөрү былааһы ылларбыт. Онон балаһыанньаны миэстэтигэр быһаарса Аммаҕа айанныыр. Онно тиийбитэ дьоно күрээн хаалбыттар. Ревкомнарын төттөрү олордон баран көрбүтэ, дьоно таҥастара да суох буолан биэрбит. Итинник хас да улуус ревкомнара "таҥастааҥ" диэн көрдөһүү киллэрбиттэрин өйөөн, итии таҥаһы баайдартан тутары көҥүллээбит. Онтон киирбитэ "Оруоһун заговора" буолла диэн, интеллигенция араҥатын, сүнньүнэн сахалары тутан олороллор эбит. Бу иннинэ 1919 сыллаахха буолбут быһыыны ахтар тоҕоостоох, тоҕо диэтэххэ билигин сорох чинчийээччилэр бу боппуруоһунан сирэйдээн Аммосовтаах Ойуунускайы хоруорда сатыыр үгэстэннилэр.
Роман Иванович Оруоһун оччотооҕу кырдьаҕас интеллигенция лидерын В.В.Никифоров чугас доҕоро, Былатыан истиҥник ытыктыыр, хараанныыр биир дойдулааҕа буолар. Оруоһун чахчы бэйэтин кэмин биир чаҕылхай ыччата этэ. Кини өссө 1917с. ыам ыйыттан В.В.Никифоровы, Г.В.Ксенофонтовы, А.Д.Широкиҕы, К.О.Гавриловы кытта «Көҥүл холбоһук» диэн баартыйа чилиэнинэн талыллар. Саҥа тэриллибит Саха национальнай кэмитиэтин, федералистар Трудовой союзтарын, уонна «Саха аймах» общества чилиэннэрэ. Бу иннинэ ЯКОБ чилиэнэ. ЯКОБ ыһыллыбытын кэннэ исполком чилиэнэ. 1917 с. сэтинньитигэр продовольственный кэмитиэткэ талыллар. Ити икки атыыны-эргиэни сайыннарар тэрилтэлэр ааттарыттан Оруоһун Япония, США фирмаларын кыттар оччолорго олус суолталаммыт эргиэн дьыалаларын кэпсэтиилэрин ыытан түүлээххэ, маман муоһугар Саха сиригэр мануфактураны атастаһан аҕалары ситиһэр. Роман Иванович сахаларга үөрэхтээҕинэн, баайынан аатырбыт төрүт дьон Оруоһуттар оҕолоро. Онон хас эмэ омук тылынан талбыт быһаарсар, сытыы-хотуу сырыылаах киһи.
1918 сыл олунньутугар Р.И.Оруоһун Саха Уобаластааҕы сэбиэтигэр талыллар. Бэс ыйыгар Ойуунускайдыын Өлүөхүмэҕэ Центросибирь хамыһыйатыгар киирэн Сэбиэскэй былааһы олохтуурга элбэх кэпсэтиилэри ыытыһар. 1919 сыллаахха Владивостоктан омуктары кытта мэнэйдэһэн норуокка туһалаах табаары аҕалан дьону хоргуйууттан быыһыыр.
Ити 1919 сыл муус устар ыйыттан Дьокуускай уезднай управа бэрэсэдээтэлинэн талыллан үлэлиир. Бу сыл ахсынньы ыйыгар "колчаковшинаҕа" буруйданан В.В.Никифоров, Г.В.Ксенофонтов, Н.Н.Грибановскай, В.Н.Соловьев уонна атын 94 «колчаковцетар" тутуллан олорбуттар. Бу кэмҥэ Ойуунускай да, Аммосов да Томскайга сыылкаҕа олороллоро. Онон манна кинилэр туох да кыттыгастара суох. Военревштаб тойонунан Гелерд диэн киһи ("Уруккута, былыргыта сомогуонсук, кэннэки анархист, эсер, дьиҥнээҕитэ тыал хоту салалла сылдьааччы – авантюрист" диэн ахтар Ойуунускай). Ревком бэрэсэдээтэлинэн олорбут Х.А.Гладунов. Кэлин кинини Ойуунускай тугу да билиммэт дьон этилэр диэн кириитикэлээн турар. Ол эрээри киэҥ билсиилээх, омуктуу билэр, норуокка ураты ытыктанар Роман Иванович төһө да "колчаковшинаҕа" уорбаланнар, туппатахтар. Биллэн турар Гелердээх омук сиригэр күрүүргэ оҥостоллоро, онтон ону ситимниэхтээх Оруоһун этэ. Ол иһин харахтарын харатын курдук харыстыыллара. Хата, өссө "Сэбиэскэй былааһы миэстэтигэр олохтуур" тэрилтэ чилиэнэ оҥорон кэбиһэллэр. Сотору оннооҕор Саха сиринээҕи земистибэ ревком салаатын бэрэсэдээтэлэ оҥорбуттар.
1920 сыллаахха дойдуга улахан алдьатыылаах быһыы тахсар. Ол Саха сирэ муус устар 20 күнүттэн Иркутскай "оройуона" буолбут аймалҕана. Мин иннигэр ити биричиинэтин суруйбутум онон хатылаабаппын. Аммосов, Ойуунускай, Андреевич уонна атын салайааччылар боппуруоһу маннык быһаарыы бачча улахан кыраай административнай-хаһаайыстыбаннай, социальнай-политическэй сайдыытыгар улахан алдьатыыны аҕалыа, онон олох сөбө суох диэн тута утарбыттар. Аммосов Сибревкомҥа киэҥ ис хоһоонноох дакылаат суруйан ыыппыт. Онон саатар губерния оҥоруҥ диэн туруорсан барбыттар. Ити кэмҥэ дьон хоргуйан, дьадайан ыарыы бөҕөтө өрө туран ынырык кыһалҕаҕа ыктаран сылбах курдук охтоллор. Норуоту көмүскүөх биир да воинскэй этэрээт суох буолан баһа-атаҕа суох ороспуойдар өрө тураллар.
Бу иннинэ интеллигенция, Саха сиригэр Культурно–экономическая Автономия диэн сахаҕа дьиҥнээх көҥүлү ситиһэр санаалара улаатан сылдьара. Бэл Роман Иванович конституция программатын оҥорон көмүскүүр. Онутукалара холуоһаҕа олорбутуттан Роман Иванович бүтэһиктээхтик ыктаран, аны туора турартан аккаастанар. Сайын Платон Алексеевич дойдутугар саҥа кэлэн Аммаҕа буолбут быһыыны көннөрө сырыттаҕына, онно баар чекистэр бэлиэтээһиннэринэн - "барыта сахалар" мустаннар бэйэтин баһын бэйэтэ билинэр Саха Государстватын туох кыалларынан туруулаһан көрүөҕүҥ диэн сүбэлэспиттэр үһү. Баһылыктара Р.И.Оруоһун буолбут. Ити дьыаланы хайдах атаҕар туруорары сүбэлэтэ диэн Японияҕа киһи ыыталлар. Оруоһун национальнай дружина тэрийэрдии өссө 1919 сыллаахха байыаннай устаабы сахалыы тылбаастыыр. Тоҕо диэтэххэ дружинаҕа барыта сахалары эрэ ылар былааннаахтара. Дьэ ити сырыттахтарына тутаннар ЦК Сиббюротугар уонна Сибревкомҥа телеграмма ыыта охсоллор: «Об раскрытии подпольной организации во главе с бывшим советским работником – вр.и.д. Земотдела ревкома Р.И.Оросиным. Целью организации была национальная независимость, вплоть до образования самостоятельного государства под лозунгом «Якутия для якутов»». Участники заговора – якутская национальная интеллигенция. Что «...Организация чисто японской ориентации. Через порт Аян направлен агент в Японию. С нескрываемой радостью ждут появление японцев со стороны Охотска или Бодойбо через Читу. ... раскрытие заговора выявило явную вражду интеллигенции, в основном членов общества «Саха аймах», что «...настроение масс явно не в нашу пользу». Попросили, «...дать указания. Как поступить с арестованными заговорщиками». Ити кэмҥэ Платон Алексеевич Амматтан кэлэн туох да дуона суоҕу күүркэппиттэрин тута өйдөөбүт уонна тутуллубут 177 киһиттэн 62 киһини тута босхолоппут. Уоннааҕылары өлөттөрбөт эрэ баҕаттан сыылкаҕа утаарбыттар. Ол түмүгэр аны чекалара бэйэтин буруйдаан суукка сурук киллэрбиттэр: "Слепцов-Ойуунускай былааһынан наһаалаабыт, итии таҥаһы ким да көҥүлэ суох хомуттарбыт, дьону сокуон таһыгар эппит эҥин", диэн. Бэрт өргө диэри мөккүөр буолбут ол тухары бу киһи туга да быһаарыллыбакка "үрүҥнэргэ атыыламмыт" аатыран олорбут. Онтон чека дакылаатынан Сибирь ревкомуттан бирикээс кэлбит: Слепцов-Ойуунускайы ревкомтан, партия комитетын бюротуттан, бары эбээһинэһиттэн уһуларга диэн. Дьыалатын кытта бэйэтин дьүүлгэ ыыта охсуҥ диэн дьаһайбыттар. Онон бары бырааба быһыллан Былатыан Омскайга сууттана барбыт.
Ити кэмҥэ Сиббюро бэрэсэдээтэлинэн Е.Ярославскай олорбут уонна Ойуунускай тиийэригэр Москваттан саҥа кэлэн дьыаланы дьэ билсибит. Туох буолбутун истэн баран Партия Сибирдээҕи кэмитиэтин бүрүөтүгэр көрдөрбүт. Бараховынан дакалаат оҥотторбут уонна Ойуунускай дьыалатыгар маннык уурааҕы уурдарбыт: Слепцов-Ойуунускайтан чека обвинениятын устарга, уонна ууруулаах куолаһынан партия Сибирдээҕи үһүс конференциятыгар делегатынан киллэрэргэ уонна Бүтүн Россия онус мунньаҕар сүбэ куолаһынан Москваҕа ыытарга диэн. Өссө Омскайга саҥа тэриллибит Сибнац диэн олохтоох омуктар дьыалаларынан дьарыктанар салааҕа бэрэсэдээтэлинэн аныыр. Онтон кэлбит телеграммаларга хоруйдаан, Саха сирин балаһыанньатын барытын сыаналаан көрөн баран, "Саха аймах" "национализм" биһигэ онон ону сабыаҕыҥ диэн этиилэрин утаран, төттөрү чөлүгэр түһэрэллэригэр дьаһайбыт. Онтон "сахалар дьыалаларынан" ылсан дьарыктанан Иркутскай оройуонуттан уһултаран төттөрү Көҥүл Саха губернията оҥотторору ситиспит. Губчекаҕа И.Б.Альперович диэн киһи бэрэсэдээтэлинэн анаммыт.
Платон Алексеевич этиллибитин курдук Омскайга тутуллан олордоҕуна, Максим Кирович Москваҕа ВЦИК уочараттаах сессиятыгар айаннаабытын кэннэ Дьокуускайга, урукута мотуруос Богдан Чижик баһылыктаах суһал революционнай трибунал тэриллэр. Трибунал тута "Оруоһун саагабарыгар" тутуллубут дьонтон 13 киһини ытан кэбиһэр. Ону истээт Платон Алексеевич дьонун быыһыырга түһүнэр. Ол түмүгэр саагабар баһылыктарын дьыалаларын Иркутскай губчекатын уполномоченнайа бэйэтэ көрөн кимҥэ биэрэрин ситиһэр. Онон дьыала следственнай хамыһыйа бэрэсэдээтэлигэр С.Чудновской диэн А.В.Колчак дьыалатынан дьарыктаммыт киһиэхэ түбэһэр. Атырдьах ыйын 21 күнүгэр Иркутскай губчекатын уполномоченнайа Дьокуускай түрүмэтин комиссаарыгар маннык дьаһал ыытар: «Во исполнение приказа товарища Чудновского предлагаю заключенных Оросина, Прядезникова, Новгородова В.И., Никифорова, Казаченко, Глубокого, Суханова, Андреева, Климовского выдать Захаренко, для сопровождения в Иркгубчека". Бу 145 нүөмэрдээх дьыалаҕа өссө: Яковлев, Давыдов, Гаврилов, Васильев, Слепцов, и Н.Е.Желобцов, киирбиттэр. Үс кэнникилэрин эрдэ Чижиктаах ытан кэбиспиттэр эбит, онтон атыттарын бэрт уһун кэмҥэ хаайыыга угарга уурбуттар, ону көтүрэр кыаллыбатах.
Оруоһуннаах Омскайга тиийэллэрин кытта дьыалаларын Сиббюро ЦК РКП(б) көрөн баран Оруоһунтан уратылары барыларын кыттыгаһа суохтарынан босхолоон кэбиспиттэр. Оруоһуну туспа көрөн баран, алтынньы 25 күнүгэр 1920 сыллаахха эмиэ олоҕо суоҕунан ааҕан босхолообуттар. "«Саха аймах» уопсустуба аатын «Саха омук» диэн уларытан баран хаалларарга диэн буолбут. Онтон бу дьону антах син-биир сүгүн үлэлэппэттэрин билэр буолан Платон Алексеевич бэйэтигэр Сибнацка үлэҕэ ылларар. Р.И.Оруоһуну, Г.В.Ксенофонтовы – бэйэтин отделыгар саха салаатыгар, В.В.Никифоровы – эмиэ онно норуот үөрэхтээһинин салаатыгар, В.И.Новгородовы уонна Прядезниковы – үөрэхтэрин салгыылларыгар диэн буолар. Дьоно үөрэ-көтө сүрдээх таһаарыылаахтык үлэлээн барбыттар. Ити 1921 сылга манна сахаҕа саамай тутаах боппуруостар быһаарыллыбыттар уонна үгүстэрэ олоххо киирбиттэр. 1. Национальнай полиграфия базата тэриллэн, Саха сиригэр сахалыы типография аһыллан бэчээт тэнийэр. 2. Чита. Москва, Санкт-Петрбург куораттарга саха шрибэ кутуллар. 3 РСФСР Государственнай издательствотыгар (оччолорго урукута саха сиригэр сыылкаҕа олорбут Н.Л.Мещереков салайан олорбут) бастакы сахалыы үөрэх кинигэлэрин, христоматияларын таһааттараллар. Ол сыалтан бастакы саха филологын, лингвист С.А.Новгородовы бэйэтигэр тардан, эмиэ прототделыгар киллэттэрэр. 4.Автономия боппуруоһа атаҕар турар.
Онон эрэ Платон Алексеевич уоскуйбатах, биир санаалаах доҕотторун – Г.Ефимовы, И.Н.Бараховы, Р.И.Оруоһуну уонна бүтүн Сибнац сэбиэдиссэйин А.Плиһы кыттыһыннаран Дьокуускайга Якутбюро РКП(б) уонна Дьокуускай ревкомугар Автономия ылылларын харгыстаһа олороҕут диэн дириҥ саралыыр ис хоһоонноох телеграмманы 1921 сыл олунньу ыйыгар ыыппыттар. Чахчы автономия боппуруоһунан дьарыктанары өссө ахсынньы ыйга 1920 сыллаахха ити салалталарга уонна Москваҕа тохсунньу 27 күнүгэр 1921с. С.М.Аржаков Наркомнацка суруйбут суругунан аһыллыбыт "Якутский отдел Наркомнаца" дьарыктаныахтаах эбит. Дьонноро тохсунньу 26 күнүгэр "автономия кэлэрэ эрдэ" диэн утары харда ыыппыттар. Ол иһин губернскай партсовещания: «административно политическая автономия должна быть осуществлена только тогда, когда окрепнет советская власть и будет достаточное количество ответственных партработников» диэн түмүк таһаарбыт. Дьэ, аннараалара өһүргэнэн тохсунньу 28 күнүгэр аны бэйэлэрин буруйдаан телеграмма ыыппыттар. Онно буруйдааһыҥҥытын ылымаппыт, биһиги Якбюробут сиппэтэх-хоппотох буолбатах, Сэбиэскэй былаас национальнай боппуруоһун бэйэҕит кэһэҕит эҥин диэн, сир аайы биллэрэ охсубуттар. Өссө Саха сирин сэбиэскэй уорганнара былаас уруку өстөөхтөрүгэр олус тулуурдаахтык сыһыаннаһарын, саа эрэ туппут дьону утары охсуһарын бэлиэтээн суруйбуттар.
Ити кэмҥэ Платон Алексеевич Исидор Бараховтыын Москваҕа РКП(б) X съеһигэр кытта айыннаабыттар. Вагоҥҥа олорон суолу быһа автономияны хайдах ылалларын ырытыһа испиттэр. 1921 сыл кулун тутар 20 күнүгэр Кремль дыбарыаһыгар Свердлов саалатыгар съезд аһыллыбыт. Бу иннинэ Платон Алексеевич А.С.Пушкин бааматынньыгар сылдьан самныбыт санаата түмүллүбүт айар киһи кута-сүрэ уһуктан үөрүөх-көтүөх, салгыы олоруох, охсуһуох санаата үүйэ туппут. Онон Ленин тыл этиитин олус долгуйа, өрө күүрэ истибит. Онтон: Партия икки Советскай былаас икки омук омугу баттаабат, урут баттаммыт омуктар партия ыйбыт социализм ыллыгынан өрө көтөҕүллэн сайдалларын туһунан истээт, автономия ылар санааны доҕордуу Платон уонна Исидор аны охтуохтарыгар диэри туруулаһар санаммыттар.
Омскайга кэлэн Плиһы, Агеевы кытта сүбэлэспиттэр. Дьонноро сөбүлэһэн Платон Алексеевич сүрүн дакылааты оҥорорго бэлэмнэммит. Муус устар 13 күнүгэр дакылаатын бүтэрэн Сибнацка биэрбит. Онно Саха автономиятын иһигэр Охотскай муора биһиги диэки биэрэгэ киириэхтээх диэн бэлиэтээн суруйбут. Өссө Советскай былаас үлэтигэр бэрт улахан көмөлөөх буолуо этэ олунньу ый заговорын дьонноругар амнистия бэриллэрэ буоллар, онон "Оһуобай манифест" тахсыах тустаах диэн дакылаатын түмүктээбит. Оччолорго Сибир ревкомун бэрэссэдээтэлэ Смирнов Москваҕа эбит. Сиббюро секретара Яковлева эмиэ кэлэ илигэ. Онон тутуу былдьаһан баар дьону Плиһы, Чуцкаевы бэйэлэригэр тардыбыттар.
Сибнац мунньаҕа буолуон иннинэ күн сүбэ мунньах буолбут. Онно дьонноро утарбаттарын истэн санаалара бөҕөхсүйбүт. Онтон Чуцкаев Дьокуускайтан телеграмма кэлэ сытарын эппит. Ылан көрбүттэрэ: автономия туһунан Сибнац боппуруоһу туруорарын Большевик Партия Саха сиринээҕи тэрилтэтэ сөбүлээбэт, күн-түүн заговордар тахса тураллар, партия күүһэ мөлтөх, Совескай былаас дириҥник олохсуйа илик диэн буолан тахсыбыт. Онно кыһыйан биһиги дьоммут, автономия кэлэр боппуруоһа итинтэн тутулларын курдук сыаналыыр сыыһа, диэбиттэр. Аны саамай өлөрүүлээҕэ тэлэгрээммэҕэ: Ойуунускай уонна Бараахап курдук хомуньуустар Оруоһун курдук контрреволюцианеры кытта дьиҥнээх фактары токурутар тэлэгрээммэҕэ тоҕо илии баттаабыттарый, диэн этии буолбут. Мантан Платон Алексеевич өлөрдүү өһүргэммит.
Ол мунньахха манифест быйыл тахсарын сөбүлүүбүт диэспиттэр эрээри, Платон Алексеевич эт илиитинэн бэйэтэ суруйбут манифеһын автономия кэлбитин эрэ кэннэ таһаарбыттар. Онон ити сылларга заговордарга кыттыбыт аатыран хааллыбыт дьон бары амнистияланан босхоломмуттар.
Ити кэмҥэ Платон Алексеевич хайы сах автономия проегын балаһыанньатын барылын оҥорбут. Ол: "Декларация прав и обязанностей трудящихся Якутской АССР" уонна "Положения об автономии Якутской республики" диэн сүрүн докумуоннар. Бэл дойду границатын кытта чопчулаабыт. Ол гынан баран кэлин ити границатын өссө кэҥэтэн биэрбит. Бу докумуоннар билигин эттэххэ судургу курдуктар, онтон оччолорго 28 эрэ саастаах киһи оҥорбутун көрөр олус сөҕүмэр.
Саха автономиятын туһунан быһаарыылаах Сиббюро мунньаҕа муус устар 26 күнүгэр Омскайга буолбут. Саха сиригэр бу күн дьон-норуот бүтүннүү болуоссакка тахсан араадьыйанан тапталлаах Былатыаннарын уоттаах-төлөннөөх дакылаатын астына истибиттэр, тэҥҥэ долгуйбуттар. Ойуунускай бэйэтэ суруйарынан: "Аны санаатахха олус толоостук туруорбут эбиппин дакылааппын... "Сибирь ревкомун председателэ табаарыс Смирнов хайа да кыра омукка автономия кэлэрин сөбүлээбэтин истэ истэбин, сахаҕа автономия кэлэрин туһунан дакылаат оҥорон эрэбин" диэтим. "Большевик партия ыйыытынан Советскай былаас Октябрь революциятын маҥнайгы күннэригэр аан дойду кыра-хара омуктарыгар эппитэ – Советскай былаас омук омугу баттаабат политикатын ылынна, онон хайа да омук көҥүлүн тутара, автономия ылара төрүт эбээһинэс буолуохтаах" диэн." Салгыы, ол оннугар хата оройуон эрэ статуһун биэрэн олороҕут, ол иһин заговордар тохтооботтор диэн, киирии тыллаабыт. Онтон сүрүн дакылаатын оҥорбут уонна бүтүүтүгэр били телеграммаҕа хоруйдаан эппитин И.С.Клиорина "История без флера" кинигэтиттэн киллэрэбин: "На это не уважительное заявление своих товарищей, П.А.Ойунский на заседании Сиббюро ЦК выступил с теми же обвинениями, что были сформулированы в телеграмме Сибнаца, ибо Сиббюро обсуждало вопрос о предоставлении Якутии прав автономной республики. Он, ссылался на решение Х партсъезда по национальному вопросу, настаивал на автономии и охарактеризовал Якутский ревком, как «безумный аппарат, который расстреливает якутов-автономистов».
Дьэ туран айдаан бөҕө өрө көбөн тахсыбат дуо? Хотимскай диэн киһи: "...сахалар япон курдук улахан империалистическай норуот, онон автономия ыллахтарына онно тирэҕирэн Советскай былааска сэрии тэрийиэхтэрэ, Японияҕа холбоһуохтара, Америкаҕа хайдыахтара. Автономия барара сөбө суох" диэбит. Смирнов туран эппит: "Саха диэммин убаастаан эрэ дакылаатын бүтэттэрдим. Итинник тыл-өс сатаммат, Якутскайга баар коммунистар автономия кэлэрин сөбүлээбэт эбиттэр. Мин да санаабар, сахаҕа автономия кэлэрэ эрдэ буолуо. Уонна бу Слепцов-Ойуунускай, быһыыта, саха үөрэхтээхтэрин, саха баайдарын илиилэригэр билиэн тутуллан сылдьар киһи быһыылаах" диэбит. Онно мунньахха баар Р.И.Оруоһун "бандьыыт" аатыран санаата олус түһэн олорбут, онон бэйэтин уонна Ойуунускайы көмүскэһэн тыл этээри гыммытын чугаһаппатахтар. Барахов уонна Агеев көмүскэһэн көрбүттэр да туһалаабатах, Былатыан үрдүгэр саба түспүттэр. Киһилэрэ түмүк тылыгар ол иһин харысхала суох бэйэлэрин саралаабыт.
Боппуруоһу куоластааһыҥҥа туруорбуттар. Икки киһи, автономия кэлэрэ "сөп", икки киһи, "сөбө суох" диэбиттэр. Онон боппуруос аһаҕас Москваҕа барбыт.
Ити кэмҥэ М.К.Аммосов дьолго Москваҕа сылдьар эбит. Онно докумуоннара тигинээн тиийбитигэр: "Автономия барарын сөбүлүүбүн, онон Якутскайга тэрээһинин саҕалааҥ" диэн, үөһэттэн быһааттарыы ылаат тэлэгрээммэ ыыппыт. Сотору И.В.Сталин бэрэсэдээтэллээх Наркомнац мунньаҕар бу боппуруоһу көрбүттэр уонна маннык дьаһал ыыппыттар: Поручить Якутскому отделу подготовить проект о Якутской автономии. Послать представителя наркомнаца в Сибревком для обследования работ Сиботдела и выяснения причин замедления с разрешением вопросов, касающихся автономий якутов и бурят. Наметить для этой цели кандидатуру т.Аржакова, поручив ему получить соответствующие указания от т. Сталина". Ити сорудаҕы ылаат С.Аржаков доҕотторун Ойуунускайы, Аммосовы, Бараховы кытта сибээстэспит. Дьоно боппуруоһу тиэтэтэллэрин истээт, Наркомнац заседаниятыгар ыам ыйын 16 күнүгэр "Об автономии Якутской области" диэн дакылаат оҥорбут. Оччолорго Саха сиринээҕи салалта тоҕо эрэ "республика" буолартан саллыбыт уонна "уобалас" буолар ордугун ыйбыттар. Ол иһин С.Аржаков итинник дакылааттаабыт. Сталин истэн баран: Үлэһит съеһин оҥоруҥ уонна онно өссө төгүл быһаарыҥ, диэбит. Съезкэ "автономия кэлэрин туһугар" бөлөх аатыттан М.К.Аммосов дакылааттаабыт, онтон "утарааччылар" өттүлэриттэн С.В.Васильев эппит. "Республика автономиятын" ылынабыт диэн аҕыйах куолаһынан кыайбыттар. Онно П.А.Ойуунускай агитация ыыппыт Өлүөхүмэтин улууһун делегаттара биир киһи курдук куоластаан хотон тахсыбыттар. Ол эрээри Москвалар аны "Саха сирэ арахсан бараары гынна" диэн сыыһа өйдөөн, бу боппуруоһу уһата сылдьыбыттар. Сотору, "дьэ бэлэмнэниҥ, биэрэр буоллубут" диэн буолбут.
Сахалар бастакытынан Губбюро РКП(б) иһинэн "якутская секция" диэн арыйбыттар. Бу быстах тэриллибит секция соруга: "...особых условий партийной работы и необходимости проведения ударной работы по подготовке автономии" диэн. Саха сирин Конституциятын оҥорорго хамыһыйа тэриллэр. Бэрэсэдээтэлинэн, Омскайтан бары бырааба оннугар түһэриллэн кэлбит - П.А.Слепцов-Ойуунускай анаммыт. Киһилэрэ бастаан доҕотторугар хомойон аккаастана сылдьан баран, саҕалаабыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдээри сөбүлэспит. Чилиэннэринэн: С.Донской, С.Аржаков, А.Тверской, Г.Ефимов талыллыбыттар. Дьэ манна Платон Алексеевич туох баар өйүн-санаатын ууран өссө Омскайга саҕалаабыт проектарын, сокуон оҥкулларын, дойду границатын ситэрбит-хоторбут. Кини киһи үлэлээбитэ, далааһына сүрдээх киэҥ буолбут. "Декларация прав и обязанностей трудящихся Якутской социалистической советской республики" бырайыага 10 ыстатыйаттан турар 5 главаланан тахсар. Декларация алтынньы 28 күнүгэр 1921 сыллаахха губревкомунан бигэргэтиллибит уонна Наркомнац көрүүтүгэр барбыт. Манна буолуохтаах республика границатын ыйыы олус интэриэһинэй уонна хорсун даҕаны диэххэ сөп: "Образовать ЯАССР, как часть РСФСР; в состав ее включить (в преждних административных границах): а) Якутскую губернию, б) Охотский уезд бывшей Приморской области, в) Камчатскую область и г) Олекминско-Сунтарскую волость Киренского уезда Иркутской губернии со включением патомских якутов с занимаемой им территорией". Өссө тоҕо бу оруйуоннар уонна саҥа оройуоннар үөскээн киириэхтээхтэрин ыйбыт. Холобур Камчатканы, Чукотскай арыыны Саха сиригэр киллэрэри Охоткай муоранан сылдьыһарга табыгастаах буолуо диэн өссө Омскайга туруорсубутун ыйбыт, ону ылыммыттара диэбит. Онтон Өлүөхүмэ-Сунтаар буолаһын ылары маннык быһаарар: Во-первых, Витимо-Олекминский район до 1898 года находился под управлением Якутской области, так как еще с середины XIX в., т.е. со времени возникновения золотопромышленных приисков, этот район был единственным для Якутии рынком сбыта сельскохозяйственных продуктов. Во-вторых, эта волость в основном населена якутами. Дьэ оччотугар олох даҕаны Иркутскай аҥарын хайа охсон ылыы курдук буолуо эбит, билигин көрдөххө. Дьиҥэр мин Бодойбоҕо тиийэ сырыттахпына, Бодойбо мэрэ бэйэтинэн Саха сиригэр бу эҥэри барытын киллэриэн баҕарарын этэн ааспыта. Онтон Патом букатын сыыһа Иркутскайга киирэн сытарын билиммитэ. Ол эрээри биллэн турар аннараалар Ойуунускай этиитин оччолорго ылымматахтар, бэйэлэрэ таптыылларынан уларыппыттар.
1921 сыл сэтинньигэ Наркомнац Саха сирин ревкомуттан "Сэбиэттэр IX съезтэригэр Саха сирин Автономиятын боппуруоһа көрүллэригэр материалгытын уонна кыттар дьоҥҥутун ыытыҥ" диэн сорудах кэлбит. Онтукалара М.К.Аммосов баһылыктаах делегация сэтинньи бастакы чыыһылаларыгар хайы сах тиийэн сылдьаллар эбит. Тоҕо эрэ Ойуунускайы илдьибэтэхтэр. Чуцкаев, Аммосов уонна С.А.Новгородов сылдьыбыттар. Дьонноро аны антах тиийэн "автономнай уобалас" гынаргыт ордук дэспиттэр. Бука Платон Алексеевич онно баара буоллар итини утарыа этэ, уонна утарбыт даҕаны.
Ити кэмҥэ кини Саха сирин ревкомун бэрэсэдээтэлинэн ананан дойдуга буола турар саамай, эппиэттээх үлэлэри ыытар. Хаайыыттан күрээбит офицердар Толстоухов уонна Коробейников салалталарынан эмиэ үрүҥнэр өрө тураллар. Нелькаҥҥа баран иһэн Алдаҥҥа икки бааржа табаары халыыллар уонна сэттэ киһини өлөрөллөр. 200 киһини хомуйан этэрээт тэринэллэр. Бочкарев этэрээтэ Охотскайы ылар. Ити айдаан ортотугар Платон Алексеевич "уобалас" буолартан аккаастанан, "республика" статуһун ыларга туруулаһан I Саха сирин Ревкомнарын Съезтэрин ыытар. Онно санаалара түспүт дьонун өрө күүрдэр, сырдык ыра туоларын эрэннэрэр, уонна түмүгэр маннык резалюция ылыннарар: "Первый якутский губернский съезд ревкомов признает осуществление автономии при данных исторических условиях необходимым и обязательным для якутской национальности. Якутский трудовой народ имеет вполне оформившиеся национально-самобытные особенности в языке, быте, культуре и проч., требующие в своем развитии национальных государственных форм. .. Якутский трудовой народ, пережив 300 летний национальный гнет русского царизма, нуждается в действительном и полном раскрепощении, как самостоятельная национальность...Поэтому... должен осуществить свои национальные права, провозгласив национальную автономию на основе Советской власти... Съезд признает, что единственно приемлимой основой национальной автономии, соответствующей интересам подавлющего большенства якутского населения, должна явиться проведение ее на основе Советской власти как автономной республики входящей составной частью в РСФСР". Резалюцияны тута Москваҕа ыыттарбыт. Онтуката И.В.Сталин илиитигэр киирбит. Киһилэрэ ол иһин: "считаю неотложным делом провозглашения Якутской автономной республики", диэн "уобаластарын" көннөрбүт уонна солбуйааччытыгар: "предложение Аммосова о предостовлении якутам прав автономной республики" диэн суруйбут.
Чахчы Платон Алексеевич ревком бэрэсэдээтэлэ буолан олорон саха дьонугар кэскиллээх дьыалалары оҥорбут. Холобур биири эрэ аҕыннахха, 1921 с. сэтинньи 15 күнүгэр 191 нүөмэрдээх бирикээһинэн: "...отменяю изоляцию тойонов, учет и конфискацию их движимого и недвижимого имущества... ...в связи с введением новой экономической политики и свободной частной торговли, политика массовой изоляции и репрессий изжила себя и должна быть отменена".
Ити курдук Автономия боппуруоһа тохсунньу 17 күнүгэр 1922 сыллаахха Наркомнац коллегиятыгар көрүллэн ааспыт. Платон Алексеевич оннук солуну истээт, аан маҥнай дьонун-норуотун үөрдэрдии эҕэрдэлээн тыл эппит:
"Саха сирин үлэһит дьонун бүтүннүүтүгэр саха губернскай революционнай комитетын иһитиннэриитэ.
1922 с. Олунньу 27 күнэ.
Табаарыстар уонна гражданиннар! Биһиги кыраайбытыгар икки сыллаах советскай тутуу түмүгэр Российскай рабочай-бааһынай бырабыытылыстыбатын булгуччулаах быһаарыытынан Саха сирэ – ыраахтааҕы урукку хаатыргатын дойдута "Саха Автономнай Социалистическай Советскай Республиканан биллэрилиннэ.
Саха губернскай революционнай комитета, үлэһит Российскай бырабыытылыстыбата кыра уонна ыраахтааҕынан баттаммыт биһиги норуоппутугар бырааттыы сыһыаны улууканнаах сокуонунан саха үлэһит норуотун бүтүннүүтүн эҕэрдэлиир уонна саха кыраайын бары үлэһиттэрин аатыттан Российскай рабочай-бааһынай бырабыытылыстыбатыгар итии, истиҥ махталын ыытар.
Туругурдун, көҥүл саха норуота уонна кини автономнай республиката! Туругурдун РСФСР – Россия көҥүл норуоттарын союһа!
Саха губернскай революционнай комитета. П.Слепцов – Ойуунускай".
Кулун тутар 13 күнүгэр коллегия өссө түгүл бырайыагы бигэргэппит уонна ВЦИК – кэ ыыппыт. ВЦИК президиума муус устар 27 күнүгэр Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистичекэй Республиката тэриллибитин туһунан М.И.Калинин илии баттааһыннаах уураах таһаарбыт.
Үөрүүлээх мунньаҕы аһарыгар ревком бэрэсэдээтэлэ П.А.Ойуунускай: "ЯАССР утверждена и будет работать в тесном союзе со всей РСФСР. Только Советская власть несет полное национальное раскрепащение и бартство народов. Рабоче-крестьянское парвительство, объявляя автономию, дает трудящимся право на свободную трудовую жизнь" диэн үөрэн-өрөгөйдөөн туран эппит.
Бу дьыл муус устар 22 күнүгэр П.А.Слепцов – Ойуунускай илии баттааһыннаах Омскайтан быһа туруорсубут, тутуллан олорор дьону босхолуур туһунан манифеһа дьэ тахсар. Ону Россия Киин ситэриилээх комитета алтынньы 26 күнүгэр бигэргэппит. Бохсуллан олорбут саха үөрэхтээхтэрэ бары босхолонон, мантан ыла дойду сайдарын туһугар үлэлээн барбыттар.
Ыам ыйын 1 күнүгэр САССР ревкома ВЦИК уурааҕынан, САССР правительствота Совнарком диэн тэрийбит. Совнарком уонна Ревком бэрэсэдээтэллэринэн икки үрдүкү дуоһунаска - дьиҥ өҥөлөрүн билинэн туран Киин кэмитиэт Платон Алексеевич Слепцову - Ойуунускайы анаабыт. Ис дьыала Наркомунан – С.М.Аржакову, Байыаннай командующайынан – К.К.Байкаловы уо. д.а. анаабыттар.
Манна сүрдээх элбэх фактор оонньообутун тоһоҕолоон суруйар наада. Тоҕо эрэ кыраттан тэбиллэн Ойуунускай Омскайга тиийбит. Аны онно революция биир лидера Е.Ярославскай олорбут уонна Сибнац диэн тэрийтэрбит. Бу кэмҥэ түбэһэ "Оруоһун саагабара" буолан, Платон Алексеевич саха саамай чулуу чөмчөкөлөөхтөрөн: В.В.Никифоровы, Г.В.Ксенофонтовы, Р.И.Оруоһуну, С.А.Новгородовы бэйэтигэр ыҥыран ылбыт. Холобур өсөһөн быыһыы сатаамыан да сөп этэ. Аны И.Н.Барахов, М.К.Аммосов, С.М.Аржаков бара-кэлэ таптыыр доҕордоруттан олох арахпакка сылдьа тураллар эбит. Дьэ санаан көрүҥ, бу үлүгэр дьон бииргэ түмсүбүттэриттэн улахан тыас тахсыахтааҕа саарбаҕа суох буоллаҕа дии. Кинилэр бары биллэн турар Былатыан тула түмүстэхтэрэ дии, уонна хас биирдиилэрэ бэйэлэрин ымыы оҥостубут ыраларын сүһэн Автономия курдук улуу былааннарын олоххо киллэрдэхтэрэ. Онон билигин биһиги "мин оҕом саары чаккылаах" диэн тус-туспа кинилэри хайыта тыытарбыт олоҕо суох буолан тахсар. Бары, саха үйэлэр тухары баҕарбыт баҕатын толорбуттар, уонна айылҕа бэйэтэ ону салайбыт.
П.А.Ойуунускай сиэн балта, поэт, суруйааччы Е.В.Слепцова – Куорсуннаах.
Дьокуускай, 2013 сыл, ыам ыйын 16 күнэ.