Рунаҕа идэтийэр ХИФУ доцена Герасим Левин: "Саха сириттэн көстүбүт, XIV-XVIII үйэлэрдээҕи малга-салга уонна тутууларга баар, руна суруктары сахалыы ааҕыахха сөп", – диэн бигэргэтэр. Ол этиитин: "Сүктэр кыыс куругар баар суругу, быһа холоон, "АЛЫП ЧЫҤААТ ЭҤЭРИН ХАХЫЙА" диэн сахалыы аахпыппыт", – диэн бигэргэтэр.
Кур остуоруйата
Бу кэпсэтии "Эллэй суруктара" экспедиция уонна Максим Аммосов аатынан ХИФУ Сурук-бичик музейын үлэһиттэрэ Уус-Алдан уһук нэһилиэгэр Байаҕантайга тахсан истэхтэринэ буолбута. Сэргээн ол сүктэр кыыс курун туһунан салгыы сураспытым. Музей дириэктэрин солбуйааччы Герасим Левин кэпсииринэн, бу дьикти бичиктэрдээх куру кинилэргэ Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр музей дириэктэрэ Ася Габышева көрдөрбүт. Кини көҥүлүнэн, ХИФУ Сурук-бичик музейын дириэктэрэ, народнай суруйааччы Николай Лугинов тэрийэн, бу кур туһунан документальнай киинэни устубуттар.
Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр музейга харалла сытар үрүҥ көмүс дьахтар курун, XIХ үйэ иккис аҥарыгар, саха ууһа оҥорбут. Хомойуох иһин, уус аата-суола биллибэт. Арай бу кур Боотуруускай улууһуттан эрэ силистээҕин-мутуктааҕын бэлиэтииллэр. Санатар буоллахха, бу XIХ үйэ икки аҥарыгар Боотуруускай Саха сирин саамай улахан улууһа этэ. Ол курдук, Александр III император коронациятыгар сылдьыбыт Боотуруускай кулубата Егор Николаев I "Краткая записка о современном положении Якутского края" диэн 1883 сыллаахха суруйбут үлэтигэр улуус 30296 дууһалааҕын бигэргэтэр. Итиэннэ, оччотооҕу Боотуруускай сирэ билиҥҥи Чурапчы, Таатта, Амма улуустарын хабара. Бэл диэтэр, билиҥҥи Уус-Маайа, Томпо да лоскуй сирдэрин Боотуруускай дьоно туһаналлара. Биллэн турар, субу курдук киэҥ сиртэн кур хаһаайыттарын эбэтэр, маастарын көрдүүр күчүмэҕэйдэрдээх. Ол эрээри, Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр уонна Сурук-бичик музейдарын научнай үлэһиттэрэ бу хайысхаҕа үлэлэһэ сылдьаллар.
Ася Габышева этэринэн, кур күүстээх сакральнай суолталаах, сүктэр кыыска ананан оҥоһуллубут. Ойуута-мандара оҕо кутун тартарар, айыыһыты ыҥырар суолталаах. Саха сиэринэн, бу кур аптаах күүһэ кыыһы олоҕун устатын тухары араҥаччылыахтаах, харыстыахтаах эбит...
Чыҥаада туһунан чахчылар
Биллибэт бичиги барыллаан аахпыт ХИФУ доцена Герасим Левин "Алып Чыҥаат" уонна "Хахыйа" диэн дьон ааттара диэн сабаҕалыыр. Чинчийээччилэр Алып Чыҥаат диэн эр киһи уонна кини кэргэнэ эбэтэр, аймаҕа Хахыйа диэн кыыс дуу, дьахтар дуу буолуон сөп диэн сэрэйэллэр. Кэпсэтиигэ Герасим профессор Федот Сафронов сахалыы ааттар диэн үлэтин көрүөххэ баара диэн эппитигэр өйбөр сахалыы ааттары бэрийэн бардым. Баҕар, Уус-Алдан сиринэн айаннаан иһэрбиттэн буолуо, тута кэриэтэ "Чыҥаада Бэргэн" диэн аат күлүм гына түстэ. Далан "Тыгын Дархан" романын аахпыт дьон Бороҕон ууһун аҕа баһылыга Лөкөй Тойон уола Чыҥаада Бэргэни уонна кини хорсун быһыыларын туһунан өйдүүр буолуохтаахтар. Бу Чыҥаада Бэргэн Сэһэн Боло "Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо" үлэтигэр өссө "Таас батас Чыҥаада", "Чыҥаада Бөҕө" диэн ааттарынан эмиэ ахтыллар. Төһө да Бэрт Хараҕа сабырыйтардар бороҕоттор номохторугар үгүстэ аата ааттанар боотур.
Дьэ, бу Чыҥаада ир суолун ирдэһэн, "Илин" сурунаал сахалыы сыһыарыытын редактора, чинчийээччи Зоя Петуховалыын кэпсэттим. Кини, төрөөбүт улууһун историятын дириҥник хасыһан үөрэппит киһи быһыытынан, Чыҥаада чахчы XVII үйэ бастакы аҥарыгар олорон ааспыт историческай личность буоларын бигэргэттэ. Ол курдук, Зоя Петухова киин архыыптар булбут докумуоннарыгар: «Взято государево ясаку Борогонской волости Онекоева сына с Чинады 10 соболей с хвостом. Дана ему прятка бисеру», – диэн сурулла сылдьар. Саһарбыт докумуоннар уонна сорох сэһэнньиттэр кэрэһилииллэринэн, Чыҥаада Бэргэн Лөгөй Тойон уола буолбатах. Кини аҕата Өнөкөй Баай – нуучча хаһаахтара суруйалларынан "Кривой Онекой" диэн, Лөкөй аймаҕа, Бороҕон буолаһын биир сис киһитэ эбит.
"Илин" сурунаал 2007 сыллааҕы 3-4 №-гэр Г.Г.Прокопьев диэн киһи кэпсээниттэн 1967 сыллаахха суруллубут "Чыҥаада Бөҕө" диэн үһүйээн бэчээттэммит. Бу үһүйээҥҥэ Чыҥаада намнары, байаҕантайдары кытта кыргыһыыта уонна өлүүтэ олус сиһилии кэпсэнэр. Аны архыыпка, оннооҕор, бу Чыҥааданы аан бастаан албан аатырдыбыт уонна тиһэҕэр суорума суоллаабыт байаҕантайдары кытта сэрии кытта киирбитэ кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, Прокопьев үһүйээнигэр кини өлөрүөхсүттэриттэн суорҕан, тэллэх уонна сыттык буолар дьону көрдөөн өлөрөр. Бу дьон ааттара Зоя Петухова булбут докумуоннарыгар: «И за то он убил трех родников Торонека: Трека, да Быхчаги, да Бытыка Чинагаровых» диэн сурукка киирбит. Чинчийээччи Чыҥаада Бэргэни нуучча хаһаахтарын кытта сэриилэргэ кыттыбыта диэн бигэргэтэр.
Гаврил АНДРОСОВ.
("Саха сирэ", 2014 с., муус устар 3 күнэ)