Аҕыйах сыллааҕыта түүр норуоттарын историятын үөрэппит кумык чинчийээччитэ Мурад Аджи "Куда приплыл ковчег Ноя?" диэн бэлиэтээһинин олус кэрэхсии аахпытым. Итиэннэ, эрдэ христианствоны уонна исламы эрэ кытта ситимнээх дии саныыр "Ной ковчегын" туһунан номоҕу өссө киэҥник, дириҥник ылыныахха сөбүн өйдөөбүтүм. Дьиҥэ, бу Ной туһунан номоҕу, бэл диэтэр, Кавказ хайаларыттан кый ыраах сытар Саха сирин кытта ситимниэххэ син эбит...
Ол курдук, 2011 сылтан ыла Саха сирин сис хайаларын халтаҥ арҕастарыгар ытта сылдьыбыт дьон, дэҥнэтэн, таастыйбыт түҥ былыргы уу аалларын – болуоттар сэмнэхтэрин көрөллөрүн туһунан иститэлиир буолбутум. Хаһыс да маннык сэһэн кэннэ, бу хайалар үрдүк арҕастарыгар харалла сытар түҥ былыргы таастыйбыт ааллар уонна "Ной ковчегын" туһунан номох икки ардыларыгар туох эрэ ситим баарын туһунан санаа күлүм гыммыта.
Эбээн-Бытантайга...
Аан бастаан 2011 сыллаахха Эбээн-Бытантайтан сылдьар ХИФУ саха тылын уонна культуратын факультетын устудьуона Оксана Стручкова ити улуус Кустуур нэһилиэгин хайаларыгар түҥ былыргы мас ааллар баалларын туһунан кэпсээбитэ. Чопчуласпыппар төрөөбүт дойдутун кырдьаҕастара кэпсээбиттэриттэн бэлиэтэммит: "Саккырыырга үрдүк хайа чыпчаалыгар өссө биир дьикти – борохуот аал баар үһү. Ону экспедиция дьоно көрө тахсаары үлтү түһэн өлүтэлээбиттэр. Оннук иччилээх хайа үһү..." – диэн сэһэнин биэрбитэ.
Кэлин бу дьикти "борохуот аал" туһунан Эбээн-Бытантайтан төрүттээх кыраайы үөрэтээччи Андрей Константиновтан сураспыппар манныгы кэпсээбитэ:
— Аал Кустуур нэһилиэгэр, Уһуктаах уонна Маҥан Таастар икки ардыларыгар, Хомурахсыт диэн сиргэ баар. Ити таастартан саҕаланар Ааллаах диэн үрэх аата маны кытта быһаччы ситимнээх. Бу сир бөһүөлэктэн Саккырыыр диэки барыыга икки көс курдук.
Таас үрдүгэр тахса сылдьыбыт дьон үөһэ аал – болуот сэмнэҕэ сытар диэн ааттыыллар. Сурастахха, тиит мастан оҥоһуллубут бадахтаах. Тула өттүгэр ханан да мас-от, уу суох сиригэр хайдах да киһи сүгэн таһаарбат. Аалы элбэх киһи көрдүбүт диирэ. Кылааһынан бохуоттуу сылдьан кытта көрөллөр эбит. Бу көрбүт дьон үксэ сааһыран, өлөн бүтэн эрэллэр. Ол эрээри, билигин да бааллар.
Бу кэпсээни истэн, көрбүт дьонтон ыйдаран баран тахсыбакка хаалбытым. Миэхэ ити эҥэр сирдэринэн бултуур ыырдаах Иван Федорович Горохов-Кучана уонна кини быраата Николай Федорович Горохов-Нэтээги Ньукулай кэпсээбиттэрэ. Кучана илэ көрбүт этэ. Кини 1990-с сылларга 80-тан тахсан баран өлбүтэ. Хайа үрдүгэр аал сытарын туһунан номох биһиги диэки көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн испит...
Дьааҥыга...
Дьааҥы уонна Эбээн-Бытантай ыкса ыаллыы сытар улуустар. Өссө уруккута биир оройуон эбит. Аны биир Дьааҥы сис хайатын миинэн сыталлар. 2012 сыл ахсынньытыгар, Дьааҥы улууһун дьаһалтатын ыҥырыытынан, Россиятааҕы История сылын түмүктүүр тэрээһиннэргэ кыттыбытым. Ол сылдьан хайа үрдүгэр сытар түҥ былыргы ааллар тустарынан сураспытым. Аан бастаан, Адыаччы нэһилиэгин баһылыга, историк идэлээх Михаил Осипов, сыыспат буоллахпына Сергей Прудецкай диэн киһи, Дьааҥы уонна Муома улуустарын ыпсыыларыгар баар хайаларга "былыргы болуоту" көрбүтүн туһунан кэпсээбитэ.
Табалаах нэһилиэгэр сырыттахпына, кинигэ коллекционера Владимир Рожин көмөтүнэн, телефон нөҥүө, хайа арҕаһыгар сытар түҥ былыргы аалы илэ хараҕынан көрбүт киһини кытта кэпсэтэр дьол тосхойбута. Кини – Егор Кривошапкин диэн, 1976 сыллаах төрүөх эбээн уола, өрүү тыаҕа, хайаҕа сылдьар табаһыт. Бэрт сэмэй куоластаах киһи ыйытыыларбар ордугу-хоһу саҥарбакка хоруйдаан испитэ:
— Болуот Табалаах бөһүөлэгиттэн 20-чэ көс кэриҥнээх сиргэ баар. Хайа үрдүгэр сытар. Үрдүк сиргэ. Улахан курдук көстөрө. Дэлби эмэҕирбит этэ. Устата 5-6 миэтэрэ баара буолуо. Туоратын билбэтим. Бултуу сылдьан хайа үрдүгэр көрбүппүт. Биир араҥа мас. Тоһоҕоломмутун дуу, баайыллыбытын дуу билбэтим. Эмэҕирбит, сир саба үүммүт этэ. Маһа бөдөҥ – дүлүҥнэр эргимтэлэрэ 50 сантиметртан тахсар. Маһа тиит диэн көрбүтүм.
Дьиҥинэн, дьон итиннэ болуот баарын уруккуттан билэллэр. Болуот буолара чопчу көстөр. Сирин чопчу билэбин. Сир харатыгар сирдээн көрдөрүөх этим. Биэс-алта сыллааҕыта күһүн көрбүтүм. Билигин да баара буолуо. Ханна барбыт үһү. Чугаһынан күөл, үрэх суох. Өрүс баһыгар таас үрдүгэр сытар. Аан таас. Аттыгар от-мас суох.
Сири-дойдуну билбэт киһи Дьааҥы улууһугар икки сиргэ былыргы аал сэмнэҕэ баар эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Ол эрээри, Табалаахха олорор Россия Суруйааччыларын союһун чилиэнэ Елизавета Мигалкина сабаҕалыырынан, бу Прудецкай да, Кривошапкин да биир аалы кэпсиир буолуохтарын сөп.
Өймөкөөҥҥө...
Доҕотторбор Саха сиригэр баар "Ной ковчегын" туһунан кэпсээбиппэр географиябын өссө кэҥэппиттэрэ. Кинилэртэн ыйдаран, Өймөкөөн I Бороҕон нэһилиэгин олохтооҕо, кыраайы үөрэтээччи Тамара Васильева "Полюс Холода – Оймякон и его неразгаданные тайны" диэн кинигэтин булан көрбүтүм. Онно "Плоты на горах" диэн ыстатыйа баар эбит.
Автор Өймөкөөҥҥө хайалар үрдүлэригэр сытар түҥ былыргы ааллар тустарынан үһүйээннэр киэҥник тарҕаммыттарын бэлиэтиир. Итиэннэ, бу үһүйээннэр оруннаахтарын кэрэһилиир үс түгэни аҕалар. Ол курдук, Төрүт нэһилиэгин олохтооҕо, СР Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Афанасий Гермогенов-Гас суруйарынан, 1959 сыллаахха төрдүө буолан, Тарыҥ Үрэх бөһүөлэгэр төннөн иһэн, Туруук Таас хайа үрдүгэр сытар мас болуокка кэтиллэ түспүттэр. Онно Гермогеновы кытта Михаил, Василий Кондаковтар, Прокопий Кривошапкин бааллар эбит. Ахтыыга түҥ былыргы аал туһунан: "Плот состоял из четырёх брёвен. Толщина брёвен больше охвата, длина 3,5-4 метра, обвязка плота сделана из прутьев толщиной запястье взрослого мужчины. Отверстия и сами шпунты, соединяющие брёвна сделаны очень искусно, острым орудием труда. Поблизости, и вообще на этой горе не было и не могло быть брёвен такой толщины", – диэн олус сиһилии суруллубута кэрэхсэбиллээх. Кинигэҕэ бу аал 300-400 миэтэрэ үрдүккэ сытар дэммит.
Аны Өймөкөөн киинэ Уус-Ньара диэки баар 1500-1700 миэтэрэ үрдүктээх Эбир хайаҕа эмиэ аал сытарын туһунан Томтор нэһилиэгин олохтооҕо Ульяна Алексеевна Громова бигэргэтэр эбит. Бу аал Муньул диэн сиргэ, 10-с ыстаада күһүҥҥү көһөр ыырыгар сытарын туһунан киниэхэ убайа Иннокентий Алексеевич Громов кэпсээбит. Оттон Куттах диэн оҕонньор хайа арҕаһыгар сытар былыргы аалы көрбүтүн уонна ол сири ыйыан баҕарарын туһунан этэрэ үһү эрээри, кэмигэр ким да ону болҕомтоҕо ылбатах...
Чаҕылхай чахчы
Өскөтүн билиҥҥи Саха сирин намтал сирэ уу анныгар сыппыт эбит буоллаҕына, таас хайалар арҕастарыгар сытар түҥ былыргы ааллар хантан кэллилэр диэн ыйытар оруннаах. Бу ыйытыыга хардарардыы, экстремал-айанньыт Егор Макаров экспедициятын кыттыылааҕа, киинэ оператора Юрий Бережнев: "Уонча сыллааҕыта Өймөкөөн улууһугар сылдьан, биир таас үрэххэ, чугаһынан мас-от суох хайыр таас сиригэр, мас чөҥөчөктөрүн булбуппут. Бу чөҥөчөктөр таастыйбыт этилэрэ. Онтон аҕыйах тооромоһу ылан Дьокуускайга аҕалбыппытын Егор Макаров экспертизаҕа туттарбыта", – диэн кэпсиир.
Туомтуу тардыы
Түҥ былыргы ааллар – киһи аймах бүттүүнүн таһымыгар киирсэр улахан историческай суолталаах реликвиялар. Тоҕо диэтэххэ, бу таастыйбыт мас ааллар номоххо уонна наукаҕа киирбит сир улуу мотуогун кытта ыкса ситимнээхтэр. Ол курдук, улуу мотуок, наука ыйарынан, муус буһук үйэтин эбэтэр, биһиги эрабыт 15-10 тыһыынча сылын кэнниттэн буолбут. Онон Дьааҥы сис хайатыгар көстөр былыргы ааллар мамоннары кытта саастыы да буолуохтарын сөп.
Библияҕа, Кораҥҥа ахтыллар улуу мотуок кэнниттэн Ной аала ханна тиксибитин тула учуонайдар икки ардыларыгар мөккүөр баар эбит. Аны бу "ковчег" сэмнэҕэ ханна хараллан сытара уонна ону ким көрбүтэ эмиэ туһунан остуоруйалаах. Ол эбэтэр, билиҥҥи уустук геополитическай быһыыга-майгыга киһи аймах ытык сирин уонна реликвиятын боппуруоһа, история таһымын нөҥүөлээн, идеологияҕа кубулуйбута кистэл буолбатах.
Гаврил АНДРОСОВ.
("Саха сирэ", 2014 с., кулун тутар 27 күнэ)