Бу номоххо майгылыыр бэргэн ытааччылар, ох саанан сэриилэһиилэр, ким кыраҕы харахтааҕар күрэс былдьаһыылар тустарынан былыргы сэһэннэр хас улуус, нэһилиэк аайы бааллар. Ох саа – түҥ былыргы сахалар биир саамай суолталаах уонна уустук оҥоһуулаах сэриигэ уонна булка туттар тэриллэрэ буолар. Онон сахаларга, ордук булдунан айахтарын ииттинэн олорор өттүлэригэр, тыын суолталааҕа. Хас биирдии бэйэтин билинэр эр киһи, аҕа баһылык, боотур төһө баайа-дуола кыайарынан ох саатын тэринэрэ. Оттон ох саанан ытыыга уһулуччу бэргэнник ытааччылар уонна киһиттэн таһынан сымсатык оноҕостон аһарааччылар, тарбахтарын быыһыгар кыбытан хабааччылар мүччүргэннээх сырыылара, ааттара-суоллара өр кэмҥэ уос номоҕуттан түспэтэ...
Боотурдар ортолоругар бастыҥ ытааччылары бэлиэтээн, чорботон «бэргэн» диэн ааттыыллара үһү. Кинилэртэн Чыҥаада Бэргэн (Бороҕон), Хардаҕастай Бэргэн (Хаҥалас), Өргөлөй Бэргэн (Амма, Бөтүҥ), Арчылыыр Бэргэн (Нам), Хачыылай Бэргэн (Игидэй), о.д.а. ааттара-суоллара былыргы сэһэннэргэ ахтыллар.
Ох саанан сахалар куобахтан саҕалаан, эһэҕэ, тайахха тиийэ араас кыыллары, чооруостан саҕалаан кубаҕа тиийэ үгүс көтөрү бултууллара. Араас булт көрүҥэр анаммыт суол-суол оноҕостордоохторо. Холобура, нуучча хаһаахтара күндү түүлээҕинэн дьаһаах хомуйар сахтарыгар саха булчуттара кииһи муттуххай төбөлөөх оноҕоһунан дөйүтэн кылаанын, тириитин алдьаппакка бултууллара үһү.
Сэриигэ ох саа биир быһаарыылаах оруолу ылара. Ол курдук, Мандар Уустан истибит атын үһүйээммэр Баайаҕа нэһилиэгин биир өбүгэтэ Тимир Бэргэһэ (ардыгар Тимир Киһи) диэн боотур баһылыктаах сахалар Алдан өрүскэ олохтоох тоҥустары кытары сэриилэспиттэр. Үксүгэр билиҥҥи Таатта улууһун Баайаҕа, Алдан, Хара Алдан нэһилиэктэрин сиринэн эккирэтиһэ сылдьан, хас да сиргэ тохтоон улаханнык кыргыспыттар. Ааттыын Тимир Бэргэһэ баһылыыр тимир куйахтаах, куураахтаах саалаах саха боотурдара муос төбөлөөх оноҕостоох, тирии куйахтаах, кыратык тэбэр судургу ох саалаах тоҥустары киһилээбэтэхтэр. Саха бэргэттэрэ, тоҥус хоһууннарын оноҕосторо тиийбэт сиригэр туран, ыраахтан хатарыылаах тимир төбөлөөх оноҕосторунан тирии куйахтары хаппыт туос курдук тобулута ытыалаан кэбиспиттэр. Инньэ гынан тимири уһаарар, хатарар, уустук оҥоһуулаах ырааҕы тэбэр ох саалаах сахалар өстөөхтөрүн билиҥҥи Хара Алдан сиригэр баар тыымпы күөлгэ тиэрдэн садаҕалаабыттар, кыайбыттар-хоппуттар...
Өбүгэ үгэһин тутуһан, 1980-с сылларга диэри уол оҕону ох саанан, чаачар саанан моҕотойу, туллугу бултуурга уһуйаллара. Оттон историческай наука кандидата Федор Васильев «Военное дело якутов» диэн монографиятыгар оҕону 4-6 саастаах эрдэҕиттэн ох саанан ытарга эрчийэн баралларын туһунан бэлиэтиир. Уһулуччулаах чинчийээччи Гавриил Ксенофонтов «Эллайада» диэн үлэтин көрдөххө: «Учили его (мальчика) увертливости и ловкости, кидая в раздетого мальчика горящими угольями, потом, когда он подрастал, то стреляли в него настоящими стрелами», – диэн этиллэр.
Итинник тургутууну ааспыт эдэр киһини холуурга уонна аҕа уустарын икки ардыларыгар күөн көрсөргө анаан, «далла мэндэйии» диэн күрэхтэһии көрүҥэ үөскээбит эбит. Бу үксүгэр ыһыах кэмигэр ыытыллар күрэхтэһии аһара кутталлаах көрүҥүн туһунан үгүс үһүйээннэргэ ахтыллар. Холобура, Майаҕатта Бэрт Хара Бүлүү боотурун эбэтэр, тоҥус хоһуунун кытта далла мэндэспитин туһунан олус тарҕаммыт номох баар. Онно Бэрт Хара утарсааччытын оноҕоһун тарбаҕын быыһыгар түһэрэн хабан ылбыта уонна искэ ытыа диэн күүтэн турар киһини атахха табан кыайбыта кэпсэнэр.
Биирдэ СР Духуобунас академиятын академига Мандар Уус кырдьаҕас учуутал Иннокентий Васильевич Тааскынтан истибит үһүйээнин сэһэргээн турардаах. Ол номоххо ахтылларынан, былыр, нуучча кэлиэн иннинэ, Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгин сиригэр үс ини-бии боотурдар олорон ааспыттар. Өрдөөҕүтэ бэрт буолан, ол боотурдар ааттара-суоллара умнуллубут эрээри, ханнык алаастарынан олорбуттара чопчу биллэр. Кинилэртэн биирдэстэрин уҥуоҕун саха-французскай экспедиция кыттыылаахтара булан турардаахтар...
Ини-биилэр төһө да биэрэстэ кэриҥэ арыттаах алаастарга олордоллор, кыргыс үйэтин сиэринэн, ситимнэрин быспакка өрүү билсэ, тулаларын кыраҕытык кэтэнэ олорбуттар. Тугу эмэ сибикилээтэхтэринэ, үһүөн хардарыта оҕунан ытыһан бэлиэ бэрсэллэр эбит. Бу боотурдар уһулуччу бэргэнник ыталларынан чаҕытан Баайаҕа сиригэр туора уус бэртэрэ мээнэ киирбэттэрэ үһү. Тааскын оҕонньор сэһэргииринэн, кыраҕы харахтаах бэргэн ытааччылартан бэл аатырбыт ини-бии боотурдар – Иргиэлэ уонна Иҥэрчэ дьулайан, даамнарын биэрэн, сэриилэспэккэ, төннүбүт түгэннээхтэр...
Субу курдук үгүс үһүйээннэргэ ахтыллар саха ох саата хайдах-туох быһыылаах-таһаалаах этэй? Саха ох сааларын историческай наука кандидата Федор Васильев үөһэ ахтыллыбыт үлэтигэр, сүрүннээн, «уустук оҥоһуулаах хотугу ох саа» көрүҥэр киирсэллэр, ол эрээри, «Киин Азиялыы тииптээх ох саа» адьас суох диир эмиэ табыллыбатын этэр. Оттон СР НА академига Анатолий Алексеев археологическай хаһыылартан «хуннуу тииптээх ох саа» көстүбүтүн бэлиэтиир. Манна даҕатан аҕыннахха, Васильев 1995 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр аахпытынан, Саха сирин үрдүнэн 50 иһинэн ох саа көстүбүт. Онуоха, ХХ үйэҕэ үктэнэн барар, быйыл күһүҥҥэ диэри көстүбүт археологическай булумньулары, республика таһынааҕылары, түгэх нэһилиэктэр, улуустар музейдарын фондаларыгар уонна биирдиилээн чааһынай коллекционердар илиилэригэр бааллары аахтахха ох саа ахсаана өссө элбиир чинчилээх.
«Военное дело якутов» монографияттан сигэннэххэ, ох саа чаачартан (иэҕиллибит мас), тутаахтан, муостан (ох саа төбөтө), тириини өрөн оҥоһуллубут киристэн турар уонна таһынан туоһунан бүрүллэр. Ол эрээри, бу ох саа тас эрэ көстүүтэ. Оттон иһигэр киирдэххэ, ох саа ырааҕы тэбэргэ анаан мас хас да көрүҥүттэн – тииттэн, хатыҥтан уонна иһигэр баар муостан, ардыгар киит бытыгыттан оҥоһуллар үөстэн таҥыллар. Чаачар оҥоһуллар маһын эрдэттэн анаан хатараллар, иэҕэллэр эбит. Васильев саха ох саатын кээмэйэ, ортотунан, 1650-1700 сантиметр диэн ааҕар. Оттон кыраайы үөрэтээччи Николай Аржаков ураты улахан ох саалар баалларын: «Ордук улахан ох саалар икки миэтэрэ кэриҥнээхтэр. Холобура, Чурапчыттан көстүбүт Ньырҕаайы ох саата», – диэн бигэргэтэр.
Мындыр өбүгэлэрбит араас түгэннэргэ анаан олус элбэх оноҕос көрүҥүн оҥостоллорун чинчийээччилэр – историческай наука кандидата Федор Васильев, СР НА академига Анатолий Гоголев үлэлэриттэн көрүөххэ сөп. Оноҕос төбөтүн дьааҥылар «баһах» диэн ааттыыллар эбит. Оноҕос төбөтүн тимиртэн, муостан, уҥуохтан, таастан, мастан оҥороллоро үһү. Ох араас көрүҥнэрэ: малтааны, сардаан, иннэ, кустук, сэлэмэ кустук, иһиирэр, түүлээх, о.д.а. диэн анал ааттаахтара. Холобура, иһиирэр оноҕос хуннар оноҕосторунуу ыттахха тыаһы таһаарара, тииҥ эбэтэр, киис түүтүнэн спираллыы эриллибит оноҕос «нарезтаах» саа буулдьатыныы эриллэ-эриллэ көтөрө кэрэхсэбиллээх.
Ох сааҕа сыһыаннаах өссө хас да малы ааттаан ааһарбыт тоҕоостоох. Ол курдук, ох саа угуллар хаата – куонньалык сороҕор, саадах диэн ааттанара, оноҕостору кэһэххэ хаалыыллара. Маны таһынан дапсы, бэлэпчи диэн охчут ытарыгар кирискэ илиитин, тарбаҕын өлөрбөтүн инниттэн туттар тэриллэрэ бааллара биллэр.
Туомтуу тардыы
Дьэ, сити курдук уустаан-ураннаан, ымпыктаан-чымпыктаан оҥоһуллар ох саа төһө сыаналаах эбитэй? Ох саа – саха эр киһитин тыынын манабыла, дьиэ кэргэнин иитэр-аһатар тэрилэ буоларынан уонна уустук оҥоһуулааҕынан улахан сыанаҕа турарын, харыстанарын кэрэһилиир номохтор күн бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэлбиттэр. Холобура, Сэһэн Боло «Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо» диэн кинигэтигэр Бороҕон ууһун баһылыга Лөгөй Тойон уонна байаҕантайдар баһылыктара Бахсыгыр оҕонньор биир ох сааттан сылтаан хаста да төхтүрүйэн туран сэриилэспиттэрин туһунан үһүйээн киирбит. Оттон саха былыргытын сэдэх билээччи Мандар Уус өбүгэлэрэ – Кутаама уустара 120 сылгыхамнаска толору боотур сэбин-сэбиргэлин, куйаҕын, ол иһигэр ох саатын эмиэ оҥороллоро үһү.
Бу саха ох саатын уонна түҥ былыргы бэргэн ытааччылар тустарынан кылгас бэлиэтээһиннэр буолаары турар оҕунан ытыыга Россия чемпионатыгар саха аныгы охчуттарыгар өйөбүл, тирэх буоллуннар!
Гаврил АНДРОСОВ.
("Саха сирэ", 2014 с., олунньу 30 күнэ)