Саха фольклорун хомуйааччылар – Өксөкүлээх Өлөксөй, Гавриил Ксенофонтов, Сэһэн Боло, Андрей Саввин, Георгий Эргис, о.д.а. өбүгэлэрбит биир түҥ былыргы ытык идэлэрин илдьэ сылдьааччы дьону – сэһэннэри кыл-мүччү баттаһа үлэлээбит – кинилэр тылларын-өстөрүн, билиилэрин-көрүүлэрин сурукка түһэрэн үйэтиппит дьоллоохтор.
Холобура, Сэһэн Боло анаан сураһан туран Егор Минович Егоров-Миинэ уола (Таатта, Дьүлэй), Петр Филиппович Слепцов (Чурапчы, Бахсы), Дмитрий Михайлович Говоров (Уус-Алдан, II Өлтөх), Андрей Дорофеев-Чэкэллэ (Нам, Хатыҥ Арыы) курдук биллиилээх сээркээн сэһэннэри көрсүбүт.
Быралыйбыт былыргыттан тардыылаах бу үгэс күннэр-дьыллар хаардарыгар-самыырдарыгар суураллыбакка дьалхааннаах ХХ үйэ саҥатыгар диэри тиийэн кэлбитэ кэрэхсэбиллээх. Биллэн турар, ХХ үйэ сэһэннэрэ түҥ былыргы сэһэннэрдээҕэр идэлэрин үгүс өйдөбүллэрин сүтэрбит биитэр, кистииргэ күһэллибит этилэрэ... Дьэ, сэһэннэр диэн, дьиҥэ, кимнээхтэр этэй? Кинилэр идэлэрэ туох кистэлэҥи сөҥөрдө сылдьарый?
Сэһэннэр диэн – саха омук нуучча государствотын састаабыгар киириэн иннинээҕи обществотыгар ураты миэстэни ылар араҥа баарын туһунан политическай сыылынай Вацлав Серошевскай бэлиэтээбитэ. Ол курдук, чинчийээччи аатырбыт "Якуты. Опыт этнографического исследования" диэн үлэтигэр: "Сесенов предания изображают беловолосыми, почтенными, многоопытными старцами. Это звание не было ни избирательное, ни наследственное, но не всякий старик считался сесеном, для этого нужен был особый, "вещий" дар – иными словами, признанный ум, опытность и знание," – диэн быһааран суруйар.
Үлэ автора сэһэннэри үксүгэр үрүҥ баттахтаах, сүдү көрүҥнээх, олоҕу билбит-көрбүт дьон быһыытынан ойуулуур. Ол эрээри: «Сесены могли быть и молодые; в предании, приведенном на с. 219 этого сочинения, говорится, что родовичи жалели Чакы уса, молодого кузнеца, потому что он был "учитель воинов" (серкен сесен)», – диэн чопчулаан биэриитэ бу өйдөбүлү атыннык эмиэ ылыныалыахха сөбүн бигэргэтэр. Онон сэһэннэри ытык кырдьаҕастар эрэ диэбэккэ анал уһуйууну, үөрэҕи ааспыт, сааһыттан тутулуга суох идэлээх дьон диир оруннаах курдук.
Дьэ, бу сэһэн идэлээх дьоҥҥо туох ураты дьоҕур баар этэй? Серошевскай 1888 сыллаахха Нам улууһугар олорон: «Былыр сэһэннэрэ суох тугу да быһаарбаттар этэ», – диэн этиини суруммут. Итиэннэ, ону: «Отмечу, что в этом показании сесен употреблено в смысле волхв. Сесены решали спорные вопросы на основании обычаев, подавали советы в тяжелые годины рода», – илдьиритэн, быһааран биэрэр. Аны 1885 сыллаахха Байаҕантай улууһугар баар кэмигэр: «...на мой вопрос, кто дал название речкам, горам, урочищам, мне ответили: «Должно быть, сесены – старые, древние люди, которые все знали!» – диэн кэпсэтиини бэлиэтэммит. Чинчийээччигэ 1891 сыллаахха Нам улууһугар былыр ыһыах иннинэ сэһэннэр күрэхтэһиигэ кыттыахтаах дьону тургутан, чинчилээн көрөллөрүн, ардыгар, ситэ бэлэмнэрэ суох диэтэхтэринэ куоталаһыыга кытталларын бобор түбэлтэлэрэ баарын туһунан сэһэргээбиттэр.
Ол аата сэһэннэр билгэлиир, сиэри-туому тутар, уустук быһыы-майгы үөскээтэҕинэ сүбэ-соргу биэрэр, сири-дойдуну ааттыыр, «барыны барытын билэр», чинчилиир дьон эбит. Онуоха, үөһэ ахтыллыбыт Чакы уус диэн «боотурдары уһуйар» «сээркээн сэһэн» туһунан үһүйээни эптэххэ, саха сэһэннэрэ – нуучча «волхвтарыттан», галл «друидтарыттан», Египет «жрецтэриттэн» итэҕэһэ суох уустук уонна сүдү идэни баһылаабыт дьон буолаллара ырылхайдык көстөр.
Ити бэлиэтээһиннэргэ, саха олоҥхотугар ахтыллар Сээркээн Сэһэн диэн иччи туһунан кыбытан ааһарбыт тоҕоостоох. Ол курдук, Былатыан Ойуунускай «Якутская сказка (олоҥхо), ее сюжет и содержание (Опыт анализа якутской сказки)» диэн үлэтигэр Үрүҥ Аар Тойон уола, орто дойдуга олохсуйарга ыйаахтаммыт Сээркээн Сэһэн диэн айыы бухатыырыгар сүбэ-соргу биэрэрин сэргэ, хотой куорсунунан туоска сурук суруйар дьарыктаах иччи баарын туһунан ахтар. Манна даҕатан аҕыннахха, Мак¬сим Аммосов аатынан ХИФУ иһинэн Сурук-бичик музейын дириэктэрин солбуйааччы, филологическай наука кандидата Герасим Левин Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгэр көстүбүт-биллибэт бичиктэри, академик Дмитрий Васильевка сигэнэн туран, «олоҥхо суруга» диэн сүрэхтиир. Оттон чинчийээччи Андрей Кривошапкин-Айыҥа «Наследие предков» диэн кинигэтигэр сахалар руна суруктаахтарын бэлиэтээн туран, ол суругу анал идэлээх дьон эрэ туттубуттарын ыйар. Онон, үөһэ ахтыллыбыт чахчылары бииргэ холбоон, «олоҥхо суругунан» туһанар анал идэлээх дьонунан сэһэннэр буолаллар диэн сабаҕалыахха сөп.
Вацлав Серошевскайы сэргэ, Иккис Камчатскай экспедиция кыттыылааҕа Якоб Линденау, Саха сирин биллиилээх кыраайы үөрэтээччитэ Григорий Попов да сахалар тыын суолталаах боппуруостары улахан сугулаан – мунньах нөҥүө быһаарар үгэстээхтэрин туһунан тоһоҕолоон бэлиэтииллэр. Холобура, Попов «Очерки по истории Якутии» диэн 1924 сыллаахха тахсыбыт үлэтигэр: «Величественное зрелище представляло из себя Союзное Собрание. Под открытым небом собирались вожди и родоначальники со своими воинами. Каждый из них особо занимал свое место в общем круге», – диэн суруйар. Дьэ, ол мунньахтары кимнээх иилээн-саҕалаан ыыталларын туһунан Серошевскай маннык этэр: «По преданиям, в старину немалую роль в собраниях играли сесены.» Чинчийээччи үлэтигэр сугулааҥҥа инники кэккэҕэ тойоттор уонна сэһэннэр олороллорун, кинилэр кэннилэригэр көннөрү уонна кыра-хара дьон туралларын ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуур.
Аны сэһэннэр тойотторго, баһылыктарга сүбэ-соргу буолалларын таһынан, өссө бэйэлэрэ эмиэ аҕа ууһун быһаччы салайаллара, дьаһайаллара үһү. Ол туһунан Серошевскай: «Так как внутри рода многие сесены были одновременно тоёнами, т.е. представителями отдельных групп, то влияние их в родовых советах было огромное», – диэн быһаарар. Онон историческай наука кандидата Федор Васильев «Военное дело якутов» диэн монографиятыгар этиллэр тойоттору, боотурдары, ойууттары, уустары сэргэ, сэһэннэр эмиэ аҕа ууһун баһылыга буолаллар эбит.
Дьэ, чопчу сэһэннэр диэн кимнээх эбиттэрий? Бу ыйытыыга хоруйдуох иннинэ Серошевскай сэһэннэри: «Их чаще всего запросто зовут в преданиях «стариками» – огониор», – диэн ааттаабытын бэлиэҕэ ылыах кэриҥнээхпит. Фольклорист Сэһэн Боло «Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо» диэн кинигэтин арыйталаатахха, Бахсыгыр оҕонньор, Молдьоҕор оҕонньор, Ала оҕонньор, Амыр оҕонньор уо.д.а. курдук ааттарга киһи хараҕа хатанар. Ол эбэтэр, бу үһүйээннэртэн биллэххэ, аҕа ууһун баһылыгын, боотур, баай курдук ахтыллар дьон сэһэн идэлээх буолуохтарын эмиэ сөп.
Бу сэһэннэргэ майгылыыр дьон уруулуу омуктарбытыгар бааллара дуо? Харданы көрдөөтөххө, монголларга Чыҥыс-Хаан үйэтигэр «сечен» диэн соло баар эбит. Холобура, уһулуччулаах учуонай Лев Гумилев «Поисках вымышленного царства» диэн үлэтиттэн көрдөххө, Чыҥыс-Хаан хаанынан андаҕайсыбыт доҕоро уонна кини биир сүрүн утарсааччыта Джамуха «гурхан» титулун ылыан иннинэ «сечен» диэн сололооҕо ахтыллар. Монголлар «сеченнэрэ» саха сэһэнин кытта, сүнньүнэн, биир өйдөбүллээх – нууччалыы «мудрый» диэн тылбаастанар эбит.
Гаврил АНДРОСОВ.
(Саха сирэ, 2014 с., тохсунньу 23 күнэ)