Быйыл Россияны үс үйэттэн ордук кэм устата баһылаан-көһүлээн олорбут Романовтар династиялара төрүттэммитэ 400 сыла туолла. Дойду түҥ былыргы историятын түөрдэххэ, 1613 сыллаахха, урукку стилинэн от ыйын 11 күнүгэр, биэс ый анараа өттүгэр, Нуучча государствотын Земскэй Соборугар талыллыбыт, Михаил Федорович Романов ыраахтааҕы бөрүстүөлүгэр бэргэһэлэммитэ...
Санатар буоллахха, Саха сирэ Нуучча государствотын састаабыгар 1632 сыллаахха киирбитэ. Онон үс үйэ кэриҥэ Романовтар уонна сахалар – ыраахтааҕылар уонна кинилэр былаастарыгар бас бэринэн олорор норуот икки ардыларыгар туох-ханнык ситим олохтоммутай? Дьэ, бу сиэрдээх ыйытыыга хардарарга кылгастык холонон көрүөхпүт.
Өссө Иван Грознай ыраахтааҕы аатынан Сибиир норуоттарын бэриннэрбит Ермак атамаан хаһаахтарыттан ыла, ханна эрэ ыраах «Күн судаар үрүҥ ыраахтааҕы» баарын, «кини эккирэтэр илиитэ уһунун уонна кытаанаҕын» туһунан сурахтар тарҕанан барбыттара. «Үрүҥ ыраахтааҕы» туһунан уос номоҕо Саха сиригэр тиийэ кэлбитэ...
Маҥнай утаа кэлии дьон кимэ-туга биллибэт «күн ыраахтааҕыга» диэн ааттаан түүлээҕи түһээннээн хомуйан, талбыттарынан дьаһайан барбыттарын сөбүлээбэккэ сахалар хаста да төхтөрүйэн утарыласпыттарын туһунан архыып былыргы докумуоннара бигэргэтэллэр. Ол эрээри, кэлиэхситтэр си-дьүгээр арахсыа суохтарын билэн, саха бастаахтара ыраахтааҕыны илэ көрсөн, бырааптарын туруорсарга сүбэлэспиттэрин туһунан кыраайы үөрэтээччи Капиталина Скрябина хомуйан оҥорбут «История в лицах. Общественно-политические деятели земли Хангаласской» диэн кинигэтигэр суруйар.
Ити кинигэҕэ суруллубутунан, 1676 сыллаахха үс саха тойоно – Хаҥаластан Тыгын сиэнэ Мазары Бозеков, Намтан Мымах сиэнэ Нокто Никин уонна Мэҥэттэн Трека Орсукаев Саха сирин бойобуодата А.А.Баршнелевка Москваҕа баралларын көҥүллүүргэ туруорсар суругу түһэрбиттэр. Ол кэмҥэ Москваттан бойобуодаҕа: «Лутчих князцов двух или трех прислать в Москву за их многие службы и ясачный платеж», – диэн дьаһал кэлэр. Итиэннэ, ити сыл ахсынньы 25 күнүгэр, урааҥхай сахаттан аан бастакынан, ыраахтааҕыны көрсөр чиэскэ тиксэллэр. Федор Алексеевич ыраахтааҕыга үс саха тойоно кинилэргэ кинээс солотун биэрэригэр уонна бары саха баһылыктара дьаһааҕы хомуйар, кыра дьыалалары дьүүллүүр быраабы ылалларыгар туруорсубуттар. Бу сахалар Нуучча государствотын иһигэр аан бастакы бэйэлэрин бырааптарын туруорсуулара ситиһиилээх буолбута. Ол курдук, саха тойотторо, 1677 сыллаахха тахсыбыт ыраахтааҕы Ыйааҕынан, кыра дьыалалары бэйэлэрэ дьүүллүүр, 1678 сыллаах атын Ыйааҕынан, дьаһааҕы хомуйууга кыттар бырааптаммыттара.
Бу үс киһиттэн бастакылара Тыгын сиэнэ Маһары 1680 сыллаахха иккис төгүлүн ыраахтааҕыны көрсөн, албан аата өссө улааппыта, бойобуодалар тылын ылынар киһилэригэр кубулуйбута. Кинини кытта бу сырыыга Бороҕонтон Чюка Капчиков уонна Мэҥэттэн Чугун Бодоев диэн саха тойотторо барсан кэлбиттэрэ.
Биэс киһи кэнниттэн, балайда тохтуу түһэн баран, 90-ча сылынан, ыраахтааҕыны көрсүбүт саханан Маһары хос сиэнэ, Хаҥалас тойоно Соппуруон Сыраанап буолар. Кыраайы үөрэтээччи Капитолина Скрябина үөһэ ахтыллыбыт кинигэтиттэн билистэххэ, Сыраанап Россия биир аатырбыт ыраахтааҕыта – императрица Екатерина II көрсүүтэ туспа киэҥ историялаах. Екатерина II 1766 сыллаахха ахсынньы 14 күнүгэр таһаарбыт манифеһынан уонна анал Ыйааҕынан Россия саҥа Уложениятын (сокуоннар хомуурунньуктарын) оҥорор комиссияны тэрийбитэ. Бу билиҥҥи өйдөбүлүнэн дойду конституциятын оҥорор референдуму санатар улахан сугулааҥҥа Россия бары муннуктарыттан, араас сословиелар уонна омуктар бэрэстэбиитэллэрэ ыҥырыллыбыттар.
Арай саха тойотторо талбыт киһилэрэ Соппуруон Сыраанап ол комиссия үлэтигэр кыттар быраабын Иркутскай күбүрүнээтэрин кэнсилээрийэтэ, сокуоннайа суоҕунан ааҕан, боборго соруммута. Онуоха, Сыраанап туруулаһан туран Москваҕа тиийбитэ. Онно Екатерина II тус бэйэтин көрсөн, 1768 сыллаахха алтынньы 23 депутат аатын ылары ситиспитэ. Үһүйээннэргэ «Дьокутаат» диэн аатынан киирбит саха тойоно быыбардааччыларын накаһыттан үс этиини – көлөнөн нолуогу аччатар, Иркутскай уонна Охотскай трактары көрүүттэн-харайыыттан сахалары босхолуур, саха тойотторо дьаһааҕы бэйэлэрэ хомуйар буолууларын уонна, тус бэйэтин аатыттан, саха тойотторугар кэккэ чэпчэтиилэри туруорсубутун императрица ылыммыта.
Екатерина II көрсүбүт иккис саха Алексей Аржаков-Сэһэн Ардьакыап диэн Бороҕон улууһун кулубата, үөрэхтээх киһи этэ. Кини 1788-1789 сылларга Санкт-Петербург куоракка тиийэн, уһуннук туруорсан, хотун ыраахтааҕыны көрсөрү ситиспитэ уонна «Сахалар тустарынан былаанын» оҥорбутун туттарбыта. Биллиилээх суруналыыс Дмитрий Кустуров «Сэһэн Ардьакыап «Сахалар тустарынан былаана» диэн кинигэтигэр бу былаанынан сахалар биир үйэ кэриҥэ дьаһаллан олорбуттара.
Хаҥалас улууһун кыраайы үөрэтээччилэрэ бигэргэтэллэринэн, бу улуустан төрүттээх ыраахтааҕыны көрсүбүт үһүс киһинэн Дьэр нэһилиэгин кинээһэ Петр Михайлович Боппосовы ааттыахха сөп эбит. Боппосов кинээс 1876 сыллаахха 3-с аан дойдутааҕы ориенталистар конгресстарыгар Саха уобалаһыттан баран кыттыбыт уонна атырдьах ыйын 15 күнүгэр Царскай Селоҕа делегациялар бөлөхтөрүн кытта Александр II императоры көрөр дьолго тиксибит.
Оттон 1883 сыллаахха, урукку истиилинэн, ыам ыйын 15 күнүгэр Москва Успенскай собуоругар Россия императорын, Польша ыраахтааҕытын, Финляндия улуу кинээһин солотугар Александр III коронацияламмыт. Бу сүдү тэрээһин чэрчитинэн, ыам ыйын 16 күнүгэр, Россия империятын азиатскай норуоттарын бэрэстэбиитэллэрэ саҥа ыраахтааҕыны эҕэрдэлээбиттэр. Ол депутация чилиэннэрин ортотугар 25 саастаах саха уола – Боотуруускай улууһун I Дьохсоҕон нэһилиэгин кинээһэ Егор Дмитриевич Николаев I кыттыбытын туһунан ыстатыйаны историческай наука доктора Петр Троев «Илин» сурунаалга таһаарбыта.
Эдэр саха үөрэхтээҕэ «Краткая записка о современном положении Якутского края» диэн үлэни ыраахтааҕыга туттара сатаабыта кыаллыбатах. Ол оннугар бу докумуону Ис дьыала министрэ граф Дмитрий Толстойга уонна Иркутскай генерал-күбүрүнээтэрэ Анучиҥҥа туттарбыт. Егор Николаев I бу «кылгас саппыыскатыгар» Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарары, арыгыны, хаартыны бобору, уголовнай сыылынайдары ыытыыны тохтору уонна бэйэни салайыныыны киллэрэри туруорсубута. Ол этиилэрэ XIX-XX үйэлэр кирбиилэригэр, сыыйа, олоххо киирэн барбыттара.
Россия империятын тиһэх императора Николай II Романовтар династияларыттан суос-соҕотоҕун Азиятааҕы бас билэр сирдэрин илэ көрбүт киһинэн буолар диэн историктар бэлиэтииллэр. Кини өссө ыраахтааҕылыан иннинэ, 1891 сыллаахха аатырбыт «Илиҥҥи айаҥҥа» туруммута. Ити сыл бэс ыйыгар цесаревич Николай Александрович Иркутскай куоракка кэлбит. Историческай наука кандидата Александр Жирков салайааччылаах айар бөлөх хомуйан оҥорбут «Василий Васильевич Никифоров-Кюлюмнюр» альбомуттан билистэххэ, күбүрүнээтэр В.З.Коленко салайааччылаах Саха уобалаһын делегацията от ыйын 23 күнүгэр цесаревиһы көрсүбүт. Делегацияҕа алта саха киһитэ – Дүпсүн кулубата Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр, Илин Хаҥалас кулубата Герасим Иванович Соловьев, Өлүөхүмэ кулубата Степан Иванович Идельгин, Сунтаар кулубата Георгий Петрович Терешкин, З.Д.Попов, Боотуруускай быраабатын суруксута Василий Васильевич Шестаков бааллара.
Романовтар династиялара эстиэн иннинээҕи «куба ырыатын ыллаабыт» кэминэн 1913 сыл буолбута. Ол сыл династия дойдуга ыраахтааҕылаабыта 300 сылын өрөгөйдөөхтүк бэлиэтээбитэ. Бу бэлиэ датаны көрсө, Туспа урдус сахалар съезтэрэ диэн ааттаммыт сахалар улахан сугулааннара Дьокуускай куоракка 1912 сыллаахха атырдьах ыйыгар бэрт дирбиэннээхтик буолан ааспытын кэрэһилиир «В.В.Никифоров и съезд якутов 1912 года» диэн кинигэни историческай наука кандидата Семен Ковлеков суруйбута. Бу улуу сугулааны саха национальнай лидерэ Василий Никифоров-Күлүмнүүр сүрүннээбит. Съезд түмүгүнэн биэс киһилээх делегация Романовтар династиялара 300 сылын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ кытта Санкт-Петербург куоракка биэс киһилээх делегация талыллыбыта. Ол эрээри, кэккэ биричиинэлэринэн, Петербурга үс киһи тиийбит. Кинилэр – Боотуруускай улууһуттан быраас Прокопий Нестерович Сокольников, Мэҥэ кулубата Дмитрий Иванович Слепцов-Бачыгыратар Уола уонна, төһө да политическай өттүнэн итэҕэлэ суох буоллар, дьон-сэргэ туруорсуутунан, делегация сэкирэтээрин быһыытынан барбыт Никифоров-Күлүмнүүр этилэрэ.
Россия тиһэх императора Николай II Сибииргэ көскө ыытыллыбытыгар кини свитатыгар биир саха киһитэ киирбитэ история кэрэхсэбиллээх түгэнинэн буолара саарбахтаммат. Ол курдук, суруйааччы Баһылай Харысхал үлэлэриттэн, суруналыыс Олег Сидоров «Илин» сурунаалга тахсыбыт интервьютуттан көрдөххө, саха I гильдиялаах атыыһыта Манньыахтаах Уолун уола Василий Гаврильевич Никифоров 1917-1918 сылларга Николай II дьиэ кэргэнин арыаллыыр свитаҕа киирэн Тобольскайга олоро сылдьыбыт. Ыраахтааҕы дьиэ кэргэнин Екатеринбурга көһөрбүттэригэр Никифоров Тобольскайга хаалбыт...
Гаврил АНДРОСОВ.
(Саха сирэ, 2013 с., ахсынньы 19 күнэ)