Кинилэр бары 1893 сыллаах төрүөх этилэр. Дьыллар-хонуктар аастахтарын ахсын, буолбут событиелар уонна кинилэр кыттыылаахтара ымпыктара-чымпыктара, ааттара-суоллара өлбөөдүйэн иһэрэ история дьэбир чахчыта бадахтаах. Ол кэм-кэрдии сиидэтин бастыҥтан бастыҥнар эрэ туорууллар. Кинилэр – үрдүк аналга тиксибиттэр, кэм-кэрдии муҥурун булларбатах байҕалыгар аа-дьуо устар айсберг чыпчааллара буолаллар...
1893 сыллааҕы төрүөх саха бэлиэ дьонун испииһэктэрин Ойуунускай үөрэнээччи эрдэҕиттэн доҕоро, биир дойдулааҕа – Боотуруускай улууһун I Дьохсоҕон нэһилиэһиттэн (билиҥҥи Таатта ул., Амма нэһ.) төрүттээх Петр Васильевич Афанасьевтан (1893-195
саҕалыаххайыҥ. Кини Ойуунускайдыын Дьокуускай куорат 4 кылаастаах училищетыгар, учуутал семинариятыгар бииргэ үөрэммит. Уолаттар 1910-1917 сыллардааҕы саха үөрэнэр ыччатын түмпүт «Кэскил» куруһуок тутаах чилиэннэрэ эбиттэрин үөлээннээхтэрэ Николай Неустроев ахтыытыгар суруйар. Петр Васильевич үйэтин-сааһын тухары үөрэх эйгэтигэр үлэлээн, Ленин аатынан уордьан кавалера буолбутун «Саха сирин педагогическай энциклопедията» кэрэһилиир.
Кэккэ үлэлэртэн билистэххэ, Афанасьевтаах Ойуунускайдыын биир кэмҥэ Дьокуускайдааҕы учуутал семинариятыгар үөрэммит Мэҥэ улууһуттан төрүттээх Тит Софронович Иванов бутуурдаах кэм буурҕатыгар сөрөнөн, үрүҥҥэ-кыһылга иккиэннэригэр кыттыһа сылдьыбыт. Бастаан Айаан-Маайыскай ревкомун комиссара, «Холбос» кооперативтар союзтарын Ньылханнааҕы базатын начальнига буола олорон үрүҥнэргэ холбоспут. Ол буруйугар репрессия эрэйин-муҥун билбит. Ревкомҥа үлэлиэн, үрүҥнэргэ да кыттыһыан инниттэн Саха сирин араас муннуктарыгар үөрэх эйгэтигэр үлэлээбитэ кэлин сыаналанан, Саха АССР үтүөлээх учуутала үрдүк ааты ылбыт.
Бу Ивановка уонна Ойуунускайга сыһыаннаах биир кэрэхсэбиллээх өрүккэ тохтоон ааһарбыт тоҕоостоох. Суруйааччы, «Ааспыт күннэр, дьыллар» диэн 1928 сыллаахха «Чолбон» сурунаалга тахсыбыт ахтыытыгар, 1918 сыллаахха Рыдзинскай этэрээтин кытта «Центросибирь» Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы олохтуур боломуочунайынан кэлэн баран, Тит Иванов диэн саха национальнай этэрээтигэр сылдьыбыт киһини хаайыыттан босхолотоору кыһыл армеецтары кытары улаханнык мөккүспүтүн туһунан ахтар...
Мэҥэ иккис ыччата – Бахсыттан төрүттээх учуутал семинариятын выпускнига Иннокентий Гаврилович Кычкин (1893-1952) Ойуунускай ааттаабытыныы «дьикти күннэргэ» общественнай олох үөһүгэр умсубут. Временнэй правительство ыйааҕынан тэриллэр улуустааҕы Обществоҕа куттал суох буолуутун комитетын комиссарынан, 1922 сыллаахха сэбиэскэй былааһы утарбыт үрүҥнэр правительстволарын (ВЯОНУ) улуустааҕы народнай управатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Ити сыл бастаанньыстар Чурапчыга тэрийбит Сахалар уобаластааҕы съезтэригэр кыттыбыт. Кэлин Дьокуускайдааҕы педагогическай училище преподавателэ, тылбаасчыт буолбут.
Оттон кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ноговицын кэпсииринэн, Арҕаа Хаҥалас улууһун Хахсык нэһилиэгиттэн төрүттээх Алексей Васильевич Дмитриевы (1893-1963) – Дьокуускайдааҕы педагогическай курстары бүтэрбит учууталы үөлээннээхтэрэ Ойуунускайдаах Аммосов Саха АССР үөрэҕин наркома оҥороору гыммыттарын киһилэрэ аккаастаан кэбиспит. Хаҥалас улууһун чинчийээччилэрэ сабаҕалыылларынан, кини федералистар идеяларын ылыммыт киһи буолан, коммунистар биэрэ сатаабыт үрдүк дуоһунастарыгар сөбүлэспэтэх... Дмитриев дойдутугар Хаҥаласка идэтинэн үлэлээн РСФСР, Саха АССР үтүөлээх учууталын аатын ылбыт.
Архыып саһарбыт докумуоннара кэрэһилииллэринэн, 1922 сыллаахха ыам ыйын 1 күнүгэр Саха сирин бастакы правительствота – Саха АССР народнай комиссардарын сэбиэтэ тэриллибитэ. Профессор Гавриил Макаров «Северо-Восток России 1921-1922 гг.» диэн үлэтигэр суруйбутунан, оччотооҕу Саха сэбиэскэй правительствота олус демократичнай састааптааҕа. Макаров автономнай республика айбыт аҕалара Ойуунускай, Аммосов, Барахов коммунистары сэргэ, партията суох интеллигенция бэрэстэбиитэллэрин хото киллэрбиттэрин чорботон бэлиэтиир. Ол иһигэр, икки 1893 сыллаах төрүөх саха үөрэхтээхтэрэ – Сири оҥоруу наркома Семен Николаевич Донской I (1893-193
уонна Эргиэн уонна промышленность наркома Андрей Лаврентьевич Бахсыров (1893-1941) бааллара.
Улахан Семен Донской, «Книга памяти» бастакы томугар ахтылларынан, Ньурба улууһун Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүт. Дьокуускайдааҕы духуобунай училище кэнниттэн учууталынан, Ньурба улууһун кулубатынан, улуустааҕы Обществоҕа куттал суох буолуутун комитетын комиссарынан, Бүлүү уокуругун земскэй управатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Сэбиэскэй былааһы ылынан, «Манчаары» культурнай-сырдатар общество бэрэссэдээтэлин, Саха АССР конституциятын бырайыагын оҥорор комиссия чилиэнин, Сир оҥоруу бастакы наркомун быһыытынан саҥа олоҕу, Саха сирин государственноһын олохтоспут. Кэлин репрессия холоругар сөрөнөн, суорума суолламмыт. Историческай наука доктора Егор Алексеев суруйарынан, эр санаалаах ыарыһах киһи буруйун билинэр биир да докумуоҥҥа илии баттаабакка олорон Москва куорат суостаах сурахтаах Бутырка түрүмэтигэр өлбүт...
Оттон Өлүөхүмэ улууһун Кыыллааҕын уола Андрей Бахсыров, бу строкалар автордара түмпүт чахчыларынан, орто үөрэхтээх эбит. Маҥнай Временнэй правительство саҕана Саха уобалаһынааҕы земскэй управатын, кэлин Саха АССР ревкомун чилиэннэрэ буола сылдьыбыт. Саха АССР конституциятын бырайыагын оҥорор комиссиятыгар үлэлээбит.
Ойуунускай «Ааспыт күннэр, дьыллар» ахтыытыгар, кинини, «Центросибирь» боломуочунайынан ананан Саха сиригэр кэлиитигэр, Георгий Колесов уонна Тарах Слепцов диэн саха устудьуон уолаттара Өлүөхүмэҕэ борохуот хамаандатын сэбиэскэй былааһы утары агитациялаан моһуоктуу сылдьыбыттарын суруйар...
Учуонайдар Семен Ковлеков, Татьяна Иванова үлэлэриттэн көрдөххө, кый ыраах сытар Халыма улууһун II Мээтис нэһилиэгин ыччата Георгий Георгиевич Колесов (1893-1943) саха норуотун биир чаҕылхай уола эбит. Революция саҕана Иркутскай университет экономическай факультетыгар үөрэммит, ол быыһыгар Саха уобалаһынааҕы аһылык комитетын Халыма уокуругар боломуочунайа буола сылдьыбыт. Төһө да олунньутааҕы революция кэннэ кадеттар партияларыгар холбостор 1920-с сылларга Саха АССР госпланын бэрэссэдээтэлин, Саха киин ситэриилээх чилиэнин курдук сэбиэскэй былаас үрдүкү уорганнарыгар үлэлээбит. Кэлин Москваҕа Г.В.Плеханов аатынан норуот хаһаайыстыбатын институтун бүтэрэн баран С.М.Буденнай аатынан сылгыны иитии институтун тыа хаһаайыстыбатын тэрийии кафедратыгар преподавателлии олорон репрессияламмыт. «Тоҕо үөрэхтээх буолбуппунуй...» диэн кэмсиммит Халыма чулуу ыччата Красноярскай кыраай биир лааҕырыгар сырдык тыына быстыбыт...
Дьокуускайдааҕы икки кылаастаах миссионерскай оскуоланы бүтэрбит Семен Федорович Ксенофонтов-Буор Уола сэбиэскэй былааһы сүрэҕинэн-быарынан ылынан, күүрээннээхтик үлэлээбитин туһунан биир дойдулаахтара суруйаллар. Илин Хаҥалас улууһун II Тыыллыма нэһилиэгиттэн төрүттээх Буор Уола Саха сиринээҕи сэбиэттэр съезтэригэр делегаттаабыт, салгыы Саха киин ситэриилээх комитетын чилиэнэ, Саха АССР үлэ наркомун солбуйааччы, совнарком сэкирэтээрэ курдук эппиэттээх үлэлэргэ үлэлээбит. Онон эт саастыылааҕа Ойуунускайы кытта бииргэ үлэлээбит, алтыспыт буолан тахсар...
Гаврил АНДРОСОВ.
(Саха сирэ, 2013 с., ахсынньы 12 күнэ)