Аҕыйах хонуктааҕыта социальнай ситимҥэ баар доҕотторбуттан ыйытыы киирбит этэ. Ол суруктан быһа тардан билиһиннэрэбин: «Ханна эмит ЯЦИК үрүҥ көмүс бэлиэтинэн наҕараадаламмыт Прокопий Прокопьевич Третьяков диэн киһи туһунан истибитиҥ, аахпытыҥ буолаарай? Мин кини хаартыскатын, Национальнай архыыпка сылдьан, урукку хаһыакка алҕас түбэһэн көрбүтүм. Бу эбэм (ийэм ийэтин) бииргэ төрөөбүт убайа...» Хомойуох иһин, хаһан да истибэтэх, билбэтэх киһим буолан биэрбитэ. Ол эрээри, бу суруктан сэдиптээн ЯЦИК – Саха Киин ситэриилээх комитетын (СКСК) анал үрүҥ бэлиэтинэн наҕараадаламмыттар тустарынан кэрэхсээбитим. Эрдэ төһө да маннык ураты наҕараада баарын туһунан иһиттэрбин да, соччо-бачча аахайбатах эбиппин...
СКСК анал үрүҥ көмүс бэлиэтэ хаһан олохтоммутун кэрэһилиир чахчыны таба тайамматым. Арай биллиилээх архивист Александр Калашников «Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г.» диэн кинигэтиттэн көрдөххө, 1923 сыллаахха ыам ыйын 1 күнүгэр биэс киһи – Саха АССР сэбилэниилээх күүстэрин командующайа Карл Байкалов, Саха АССР сэриитин 1-кы маневреннай бөлөҕүн начальнига Иван Строд, Якнарревдот экспедиционнай этэрээтин командира Семен Михайлов, Саха АССР сэриитин 2-с маневреннай бөлөҕүн начальнига Ефим Курашов уонна Якнарревдот командующайа Георгий Сивцев СКСК Президиумун ыйааҕынан анал үрүҥ көмүс бэлиэнэн наҕараадаламмыттар. Бу биэс киһи – икки латыш, икки саха уонна биир нуучча маннык наҕарааданы 1923 сыл кулун тутар ыйыгар Саха автономнай республикатын сиригэр өтөн киирбит генерал-лейтенант Анатолий Пепеляев Сибиирдээҕи дружинатын үлтүрүтүүгэ үтүөлэрин иһин ылбыттар...
Холобура, историческай наука кандидата Владимир Пестерев «Гражданская война на северо-востоке России и антикоммунистические выступления в Якутии (1918-1930 гг.)» диэн монографиятыттан көрдөххө, СКСК Президиумун ыйааҕыгар Семен Михайлов үрүҥ көмүс анал бэлиэ кавалерынан туох иһин буолбутун: «1. В организации Якнарревдот и завоевании симпатий населения в пользу советской власти. 2. В участии и выполнении общих оперативных заданий в борьбе с пепеляевцами», – диэн быһааран суруйбуттар.
Манна даҕатан кыраайы үөрэтээччи Илья Колосов үлэлэригэр сигэннэххэ, билиҥҥи Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Чыамайыкы нэһилиэгин киһитэ Семен Михайлов – Михаил Шолохов «Чуумпу Донун» сүрүн геройа Григорий Мелеховынааҕар да уустук дьылҕалаах киһи эбит. 1921-1922 сылларга Саха сирин барытын хаппыт повстанчество кыттыылааҕа – кыра үөрэхтээх үрэх баһын уола, ВЯОНУ Народнай армиятын авангарднай бөлөҕө диэн аатырбыт бастыҥ этэрээт ротатын командира. Оттон 1922 сыл сэтинньитигэр аҕыйах хонуктааҕыта эрэ амнистияламмыт урукку бастаанньыс аны Кыһыл армияҕа доброволеһынан киирбит. Якнарревдот диэн үксэ урукку бастаанньыстартан турар национальнай байыаннай холбоһук экспедиционнай этэрээтин салайан Аммаҕа Маралаахха тиийэн пепеляевецтары утары сэриилэһэр, күүстээх разведканы тэрийэр. Саха бастакы народнай поэта Эллэй хоһуйбутунуу, «эпписиэрдэр сыаптарын бомбатынан эспит», үрүҥ да, кыһыл да командирдарга дьоҕурунан баһыйтарбатах саха эдэр киһитэ өссө тыыннааҕар «саха маршала» диэн сүрэхтэммитэ үһү. Саха маршала Семен Михайлов 1927-1928 сылларга Саха АССР-тыгар союзнай статуһу биэрэргэ турууласпыт конфедералистар хамсааһыннарыгар кыттыһан ытыллыбыт...
Саха сиригэр гражданскай сэрии историятын үөрэппит учуонайдар үлэлэриттэн тирэҕирдэххэ, СКСК үрүҥ көмүс анал бэлиэтин өссө ылбыттар эбит Саха сиригэр сэбиэскэй былаас гуманнай политикатын олохтуурга, урукку үрүҥнэри эйэлээхтик бэриннэриигэ улахан үтүөлээх кыһыл командирдар. Ол курдук, Саха АССР сэбилэниилээх күүстэрин командующайа Карл Байкалов, үрүҥ генерал сэриилэрин Саһыл Сыһыыга тохтоппут, сүүрбэччэ хонукка муус осадаҕа олорбут, «саха Чапайынан» аатырбыт Иван Строд, Илиҥҥи бойобуой учаастак командира «дед» Ефим Курашов.
Кинилэри сэргэ анал бэлиэ кавалерын үрдүк аатын Саха АССР правительствотын анал сорудаҕынан урукку үрүҥҥэ сылдьыбыт дьону түмэн Якнарревдот диэн 500-чэкэ доброволецтаах улахан национальнай байыаннай холбоһугу тэрийбит Георгий Сивцев диэн саха интеллигенэ сүкпүт. Таатта улууһун Дьохсоҕон нэһилиэгин ыччата Георгий Сивцев – сэбиэскэй былааһы хара бастакыттан өйөөбүт, Ойуунускайы, Аммосовы, Бараховы кытта уопсай тылы булан норуот туһугар бииргэ үлэлээбит саха интеллигенциятын лидерэ этэ. Ол туһунан чахчылары Владимир Пестерев үөһэ ааттаммыт монографиятыттан булуохха сөп.
СКСК үрүҥ көмүс анал бэлиэтин үгүстэр Пепеляев генералы кыайыы кэннэ эрэ туттарыллыбыт курдук сыаналыыллар. Ол эрээри, үөһэ ахтыллыбыт Третьяков диэн киһи 1925 сыллаахха ахсынньы 31 күнүгэр СКСК бу үрдүкү бэлиэтинэн наҕараадаламмыта улахан кэрэхсэбили үөскэтэр. Кини сиэн балта суруйарынан, Аллайыахаттан төрүттээх саха киһитэ эбит. Эдэркээн Прокопий Третьяков 1925 сыллаахха ыам ыйыгар Верхоянскай куораты Охотскайтан саҕаламмыт тоҥустар өрө турууларын кыттыылаахтарыттан көмүскээһиҥҥэ көрдөрбүт хорсун быһыытын иһин республика үрдүк наҕараадатын ылбыт.
Онон бу Саха сирин бастакы государственнай наҕараадатын кавалерынан алта киһи буолбут курдук. Ол эрээри, историческай наука кандидата Владимир Пестерев: «Мин ааҕан көрүүбүнэн, СКСК анал бэлиэтинэн наҕараадаламмыттар уонча киһи», – диир. Оттон Интернет ситимиттэн көрдөххө, коллекционердар СКСК үрүҥ көмүс анал бэлиэтин Сэбиэскэй Союз биир сэдэх наҕараадаларын ахсааныгар киллэрэллэр. Биир былыргы сэдэх билээччи ахтарынан, маннык бэлиэни коллекционердар мөлүйүөнүнэн суумаҕа да атыылаһыахтарын сөп үһү.
Аны бу анал бэлиэ хаһааҥҥыттан олохтоммутун кэрэһилиир докумуон баара биллибэт. Кавалердар хаартыскаларыттан көрдөххө, бэлиэ икки араастаах эбит. Ол курдук, хаартыскалар кэрэһилииллэринэн, Байкалов, Курашов, Михайлов, Сивцев анал бэлиэлэрэ кыһыл былаах быһыылаах. Оттон Третьяков, Строд уонна Курашов атын хаартыскатыгар «Бойобуой Кыһыл Знамя» уордьаны санатар бэлиэлээхтэр... Онон республикабыт бастакы наҕараадата үгүс ыйытыылары үөскэтэр...
Гаврил АНДРОСОВ.
(Саха сирэ, 2013 с., ахсынньы 5 күнэ)