Дьэ, ойууну көрсүһэр кэтэһиилээх-манаһыылаах түгэммит кэмниэ-кэнэҕэс түмүктэннэ. Кини Күндүлсэ диэн ууска киирэ, айаннаан кэллэ. Күндүдэй кыыһын соҕотох уола төбөтүнэн моһуоҕуран ыалдьарын бары билэллэр этэ. Дөрүн-дөрүн бу оҕо бииргэ төрөөбүттэрин куттаан, туох эрэ киһи олоччу өйдөөбөт ырыатын ыллыыра, онтон тугу эрэ баллыгырыыра, ханнык эрэ көстүбэт бэйэтэ эрэ билэр киһитин кытары этиһэрэ, кинилиин бэрт уһуннук кэпсэтэрэ, уонна сотору кэминэн сирэйдэрин аҥара түүннэн бүрүллүбүт маҕан сирэйдээх дьоннор кэлиэхтэрэ диэн этэрэ, ол дьон урааҥхай сахаларга тиийэр суолу көрдүүллэр диирэ. Төһө да кинини олохтоохтор өйдөөбөтөхтөрүн иһин, бу төрүт ууска бары билэллэрэ, кини ойуун уола буоларын туһунан. Кини баччааҥҥа дылы оҕоломмотох ийэтэ, кырдьарын саҕана ойуун куттартан көрдөспүтүгэр соҕотох уолу төрөппүтэ. Уол ойуун уһуйбутун кэннэ чопчу тоҕус ый буолан баран этигэр мэҥнэммит бэлиэлээх төрөөбүтэ. Киэһэ, күн киириэн иннинэ, бары, ойуун эһэ олоҕор олорор балаҕаныгар мусталлар. Дьиэ хаһаайыттара тиэтэлинэн ойуун кыырарыгар бэлэмнэнэллэр. Оттуллуохтаах мас кырчааһыннара мунньуллубуттар уонна муоста ып ыраас гына харбаммыт. Көмулүөк оһох иннигэр үрүҥ биэ тириитэ тэллэммит. Кэлбит дьон бары истиэнэлэри кыйа ороннорго олороллор: дьахталлар хаҥас өттүгэр, эр дьоннор – уҥа өттүгэр.
Күн киирбитин кэннэ, борук=сорук буолуута куттар кэлэр кэмнэрэ тиийэн кэлэр, бу кутуруксут күлүк курдук ойуун дьаһалларын толорон балаҕан иһигэр элэҥниир. Көмүлүөк уота сыыйа-баайа умуллан барар, хараҥарбыт балаҕан иһигэр киһини дьиксиннэрэр ойуун уонна көмөлөһөөччүлэрин күлүктэрэ эрэ барыҥнаһаллар. Бу уу чуумпуга ойуун ырбаахытын уһулар, ол кэнниттэн кутуруксутун көмөтүнэн бэйэтин ойууннуур таҥаһын таҥнар, төбөтүн көтөҕөр уонна барыларын кыымнара күөдьүйэ сылдьар кыымнаах уоттаах харахтарынан эргиччи көрүтэлиир. Кутуруксут бу түгэҥҥэ ойууҥҥа чорооҥҥо уу аҕалан биэрэр, ону кини тута бүтүннүү иһэр. Дүҥүрүн ылан баран, ойуун оргууй аҕай балаҕан ортотугар кэлэр, маҕан тирии үрдүгэр турар, түөт төгүл күн сирин бары хайысхаларыгар бокулуоннуур олорго ууну ыһыахтыыр, ол кэнниттэн көмүлүөккэ кэлэн бэйэлэрин куттарын алгыстыыр уонна умуллан эрэр уокка сылгы маҕан сиэлин түүтэҕин быраҕар. Көмүлүөк өлбөөркөй уотун иннигэр олорор ойуун хара сибиэнэ көстөр. Кини дүҥүрүнэн куйах курдук хаххаламмыт.
Эмискэ чуумпуран турбут балаҕаҥҥа, ойуун илбистээх саҥата оргууй аҕай дуораһыйан ылар, онтон эмиэ чуумпу бүрүүкээбитин соһумар дүҥүр тыаһа доргуйбута, ол кэнниттэн араас көтөрдөр саҥалара аймыыр.Ханна эрэ балаҕан түгэҕэр мэкчиргэ уһуутуур, онтон хотой чаҕаан баҕайытык чоргуйар, холууптар киҥнээх баҕайытык ньааҕынаһаллар, ол кэнниттэн мас көтөрө олус күүскэ хааҕыргыыр. Онтон эмиэ чуумпурбутун кэннэ бырдах дыыгыныырынарыныы кып кыра дүҥүр тыаһа куугунуур, ол эрээри төһөннөн ойуун дьүһүйүллүүтэ күүһүрэн истэҕин аайы, соччоннон дүҥүр тыаһа күүһүрэр, ханнык эрэ холоруктаах буркун кэлээри гыммытын курдук. Дүҥүр тыаһын суордар хааҕыргыыллара, мас көтөрдөрө, хоптолор, уу көтөрдөрө чуубурҕаһаллара доҕуһуоллууллар. Балар ойуун ыҥырбытыгар кэлбит кини көмөлөһөөччүлэрэ буолаллар – кини харахтара уонна кулгаахтара.
Барыта өрө ыстаҥалыы түһэр, эргичийэр-урбачыйар, дүҥүр тыаһын дирбиэнэ, ойуун таҥаһыгар иилиллэ сылдьар ылтаһыннар, тимирдэр тыастара бүттүүннэрэ силлиһэннэр, биир ньиргиэрдээх тыаска кубулуйаллар, оттон ойуун балаҕан иһигэр холорук курдук ытылла сылдьар. Эмискэччи бу тыас-уус тохтоон хаалар, уонна ойуун иккитэ модун күүстээхтик дүҥүрүн ньиргиччи охсор, уонна кини дүҥүрэ, билигин эрэ балаҕан иһигэр кулахаччыйа сылдьан, үлтү илистэнойуун тобуктарыгар сууллан түһэр. Эмиэ киһини дьиксиннэрэр уу чуумпу буолар. Дьоннор куттананнар хамнаабакка уонна тыыммакка да кэриэтэ олороллор. Онтон эмиэ, чочумча буолан баран быыкаайыктык буор самыыр түһэн эрэринии дүҥүр, арыый уоскуйан тыынын ылбыттыы, илигирэччи тыаһаан барар, бу тыас улам-улам улаатан чаҕылҕаннаах этиҥ этэринии лүһүгүрээн барар. Балаҕан иһэ эмиэ араас көтөрдөр саҥаларынан туолар. Бу кэмҥэ ойуун харахтаах уонна кулгаахтаах куттары барыларын, түргэн атахтары уонна кынаттары көмөҕө ыҥырар саҥата иһиллэр, маны тэҥэ ойуун быдан үйэ өлбүт өбүгэлэрин уонна улуу ойууннар куттарын көмөлөһөллөрүгэр көрдөһөр.
Эмискэччи балаҕан иһэ кыһыллыҥы өҥнөөх уотунан сандаарар, онтон бары, ойуун дьиэ үрдүн аннынан көтө сылдьарын көрөллөр. Дьоннор үрдүлэринэн көтөн биир эргиири оҥорон баран ойуун көмүлүөк оһох үөлэһинэн көтөн хаалар, бу кэнниттэн эмиэ соһумар баҕайытык көмүлүөк иннигэр баар буола түһэр, уонна ырыалаах-тойуктаах доҕуһуолламмыт үҥкүүтүн саҕалыыр. Бары толлон-чаҕыйан уонна дьиктиргээн ойуун тугу саҥарарын иһиллииллэр, дүҥүр уонна ойуун бэрэмэдэйдэрин тыастарынан доҕуһуолламмыт кини хайдах хамннарын манаан көрөллөр. Ойуун кута ыраах Үөһээ Дойдуга айанныыр, ол туһунан кини айыылартан уһуйуллубут алгыстаах алыптаммыт бөлүһүөктээх дьайыыларынан уонна хомуһуннаах тойук, ырыа тылларынан арчыламмыт уйгулаах эйгэлэнэн айыы куттарыныын кэпсэтиһэр уонна олор тугу онно хоруйдуулларын истэр. Дьоннор балаҕан иһигэр ойуун атын тымныы дойдуларга сылдьан муууһурбут-хаардаммыт дьүһүннэммитин, чакыччы тоҥмутун илэ харахтарынан көрөннөр, олус дьиксинэллэр уонна уолуйаллар. Ыстаҥалаан, үҥкүүлээн бэрт эрчимнээхтик хамнана-хамнана, ойуун балаҕаны эргиччи сүүрэн баран киниэхэ бэлэмнэммит олоппоско олорунар. Дүҥүр ойуун курдук сынньанан, тыаһа уҕараан чуумпутук илигириир.. ити курдук, тоҕус олоппостору үс төгүл эргийтэлээн, кини Үөһээ Дойдуга тиийэр уонна онно Үрүҥ Айыы Тойону бэйэтин кытары кэпсэтиһэр.
Дүҥүр ойууну төптөрү дойдутугар төннөөрүн доҕуһуоллаан эмиэ тиҥиргэччи тыаһаан барар. Сүдү улахан, аарыма кынаттар чуьууран кэлэр тыастара иһиллэр, уонна сотору соҕус, ханна эрэ сүтэ сылдьыбыт ойуун көмүлүөк үөлэһинэн сурулаан түһэн балаҕаҥҥа баар буола түһэр. Саманна тута кутуруксут бэлэмнэммит мас кырчааһыннарын оһох уотугар быраҕар, балаҕан иһэ онтон сырдыы түһэр, онтон бары ойууну биэ олбоҕун үрдүгэр турарын көрөллөр. Дүҥүрүн халлаан диэки көтөҕөн туран ойуун көмөлөспүт куттарга махталын тириэрдэр. Ол кэнниттэн, бу ыалдьыбыт уол улуу ойуун буолар диэн билгэлиир, тоҕо диэтэргит кини кута дьылҕа тохсус мутугар иитиллибит эбит.
Новосибирскай к. «Наука» диэн издательствоҕа, 2006 с.А.А.Попов «Уруккута Бүлүү уокуругар ойууннар кыырыылара (текстар)» диэн кинигэтэ тахсыбыта. Бу кинигэҕэ биллиилээх этнограф Андрей Александрович Попов 1922-1925 сс. Бүлүү уокуругар аан маҥнайгыннан ойууннар тустарынан толору сурллубут 31 ыстатыйалара нууччалыы переводтаах сахалыы тылынан суруллан тахсыбыттара. Кинигэни Р.И.Бравина уонна В.В.Илларионов бэчээттэтэн таһаартарбыттара. Биллиилээх фольклорист Г.В.Ксенофонтов – "Урааҥхай сахалар" 1920-с сс. мунньубут хомуурунньугар улуу ойууннар тустарынан сиһилии суруйбута. Онно кини ырыых-ыраах хоту диэки аарыма улахан чыпчаала тостубут харыйа үүнэн турар диэн суруйар. Бу лабаата суох Аал кудук мас (Аал Луук мас) – Дьылҕа Маһа буолар. Төрдүттэн муҥур оройугар тиийэ кини бачымах курдук мутуктардаах, олор силистэрэ үйэлэр түгэхтэрин оломноругар тиийэллэр, оттон төбөлөрө – инникини утумнууллар. Улуу ойууннар уонна удаҕаннар Аан Дойдуга барытыгар маннык бидиргэйдэр истэригэр үөскүүллэрэ. Олортон ордук модуннара үөһээҥҥи өттүнээҕилэргэ – мас оройун диэки, тохсус мутукка -- уйалара оргулланан иитиллэрэ, орто таһымнаахтара – ортотун диэки, кыралар – аллараа өттүгэр.
Бу маска кэмэ кэллэҕинэ, чопчу ол кэмҥэ хотойго майгынныр тимир кынаттардаах сүдү улахан көтөр кэлэр, кини, бидиргэйгэ олорон баран сымыыттыыр уонна онтукайын баттыыр, төһө уһуннук баттыыра, төһө күүстээх ойуун, онтон үөскүүрүттэн тутулуктаах. Күүстээх уонна улахан ойуун гиэнэ үс сыл кэриҥэ буолар, оттон кыралар гиэннэрэ – сыл кэриҥэ. Бу көтөр Ийэ кыыл диэн ааттанар уонна араас ойууннарга араастаан дьүһүйүллэрэ – хотой, элиэ, мэкчиргэ уо.д.а. Кинилэр үс төгүл эрэ көстөллөрө, маҥнайгытыгар – сымыыттыыллар, иккистэригэр – ойуун эттэнэр кэмигэр уонна үсүһүн – ойуун өлөрүн саҕана.
Ойуун кута сымыыттан үөскээтэҕинэ көтөр ону дэриэтинньик Бүргэстэй Удаҕаҥҥа ииттэрэ биэрэр, анарааҥҥыта ылан баран тимир биһиккэ сытыарар уонна көөнньүбүт хаан бөлөнөхтөрүнэн аһата-аһата көрөрө-харайара. Иитиллэн бүппүтүн кэннэ ойуун кута Аллараа Дойду адьарайдаргар эттэннэрэ бэриллэр. Эттэниини ойууннар бары хайаан даҕаны ааһыахтаахтар, бу быһыы барылын Аллараа Дойду олохтоохторо ыыталлар. Ойуун кута эттэнэр кэмигэр үс хонукка кини балаҕан уҥа диэки биллэригэр сытан өлөр, ол кэмҥэ кинини эдэр айыыта суох уол көрөр. Ойуун буолуохтаах киһи сытар түннүгүттэн, сүөһү тутуллар күрүөтүгэр дылы олбуор тутуллар, ханнык эмэ киһи алҕаска кини сытар сирин туһулааһынын быһа көтөн ааспатын диэннэр. Оттон балаҕан иһигэр, ким даҕаны кини сытар биллэригин уонна оһох иннинэ ким даҕаны ааһыа суохтаах уонна төбөтүн маҕан өҥнөөх сылгы сиэлинэн өрүллүбүт уонна танас кырчааһыннарынан симэхтэммит быаннан баайаллар. Ойууннар бэйэлэрэ кэпсииллэринэн эттэнии бу курдук ыытыллар. Эттэнээччини дэриэтинньиктэринэн туолбут сиргэ ороҥҥо сытыараллар. Маҥнай кини төбөтүн быһаллар уонна долбуурга уураллар, онно сытан эрэн ойуун кини эттигин хайдах гыналларын барытын көрө сытар. Илиэһэйдэр, абааһылар, дэриэтинньиктэр тимир көхөлөрүнэн ойуун этин тырыта-хайыта тыыталлар, сүһүөхтэрин араартыыллар, уҥуохтарыттан эттэрин кыһыахтаан ылаллар. Уҥуохтарын уонна этин адьарайдар бары үллэстэллэр. Түҥэтии кэмигэр ханнык эмэ куһаҕан тыыннарга тиксибэтэҕинэ, кинилэр ону иэстэһэннэр дьоннорго эрэйи-муҥу төһүүлүүллэр, ыарытыннараллар, оттон олору утары ойуун тугу да гынар кыаҕа суох буолар. Кинини өлбүт кэмигэр сиэннэр аһаабыт эрэ дьаабаллар ойууҥҥа мэһэйдэспэттэр уонна утарсыбаттар эбит.
Эттэнии саҕана ойуун хаана туос иһиккэ хомуллар, биир да хааппыла энчэрийиэ суохтаах. Эттэнии кэнниттэн ойуун уҥуохтара хаттаан хомуллаллар, холбоноллор уонна ойуун эаймахтарыттан ылыллыбыт эттиктэринэн, иҥиирдэринэн бүрүллэллэр. Ол иһин Улуу Ойуун үөскүүрүгэр, кини аймахтара бүттүүннэрэ өлөллөр, тоҕо диэтэргит кини олоҕо чугас хаан аймахтара өлбүттэринэн толуктанар. Кырдьык эттэнии кэмигэр буолуохтаах ойуун этэ барыта, бааһа суох кырбаммыт киһи курдук күөх балах буолар. Кини оронуттан тураатын кытта сонно тута, кырдьаҕас ойууну ыҥыраллар, ол ойуун кута саҥа ойуун ханнык ытык мас мутугар иитиллибитин билиэхтээх, онтон, өлүү уонна биир төбөлөөх, икки кутуруктаах сор-муҥ төрүтэ Луо балык силиитинэн аһатар, дьэ ол кэнниттэн ойууҥҥа илгэлээһини уһуйан барар.
Хоту үрдүк таас хайа дьапталҕата баар, кинилэр онно иккиэн тахсыахтаахтар. Кырдьаҕас ойуун инникилээн иһэн эдэргэ, дьоннор ыарытыйан эрэйдэнэр суолларын ситимнэрэ хайдах быһыылаах, ханан баралларын көрдөрөр уонна ойуун эттигин ханнык миэстэлэрэ ханнык ыарыыларга сөп түбэһэллэрин быһаарар. Ойуун буолааччы бөлүһүөктэнэн эрдэ тыыннара быстыбыттар уонна өлбүттэр куттарыттан, эбэтэр үтүөрдүү уонна быыһааһын куттарыттан уһуйуллан илгэлэнэрин бэйэтэ быһаарыныахтаах.Ойуун буоларга уһуйааччы иитиллибит билгэлэммит кута, уһуйуллааччытааҕар лаппа үөһэ буолуохтаах, а.э. кини модун кыаҕа баһыйар туруктаах буолуохтаах. Уһуйуу түмүктэммитин кэннэ, кырдьаҕас ойуун эдэр илгэлэммит ойуун кутун хаһаайына баар сиригэр аҕалар, ол кэнниттэн иккиэн ойуун таҥаһын таҥналлар уонна дьүһүйүллэллэр. Эдэр ойууҥҥа сыһыаннаах тэрили бүттүүнүн, тоҕус сүһүөх төрүттээх төлкөлөммүт эрэ улуу тимир ууһа киһи оҥорон бэлэмниэхтээх. Уус төһөннөн элбэх өбүгэлэрдээх да, соччоннон кини дьайыыта күүстээх буолар, оччотугар кини куттала суох, ойуун кутун араҥыччылыыр аанньалларын кытта холкутук алтыһар кыахтаах буолар, маны тэҥэ уус бэйэтигэр эмиэ мөкү турук туһуланаммат, ойуун алыптаах таҥаһыгар уонна дүҥүрүгэр араас киэргэллэри чочуйан оҥорор.
А.А.Попов бэйэтин кинигэтигэр маннык суруйбута: «...Мин сэрэтиэх тустаахпын, ойуун уһуйуллан дьүһүйүүтэ, чопчу мин суруйбутум курдук буолар эбит диэн толкуйданыллыа суохтаах, манна араас көрүҥнэр аҕыйаҕа суохтар, хас биирдии ойуун бэйэтигэр туһуламмыт илгэлэниилэрэ тус туһунан өрүттэрдээхтэр. Ол гынан баран, ойууннар дьарыктарын дьайыытын орунун олгуйа, сүнньүнэн бары дьүөрэлэһэллэр...». Бүлүүгэ көскө сылдьыбыт М.И.Муравьев-Апостол онно научнай экспедицияны кытта кэлэ сылдьыбыт, Норвегияттан сылдьар айанньыт уонна учуонай Дуэ маннык этэн турардаах: "... Дуэ ойуун кыырар кэмигэр сылдьан, ону илэ хараҕынан көрөрдүү толкуйдаммыт. Дьэ икки үрдүк таһымнаах үөрэхтээх европеецтар ойуун дьүһүйүүтүн көрөллөр, истэллэр, илэ бааччы. Ойуун, улахан ыарыыны уйуна сылдьар киһилии ынчыктыы-ынчыктыы балаҕан устун хаамыталыыр. Эмискэччи кини айаҕыттан эһэ баппаҕайа былтас гына түһэр уонна тугу эрэ хам тутан эрэр курдук түүрүллэр, онтон соһумардык симэлийэн хаалар. Бу кэтит баҕайы баппаҕай ойуун айаҕыттан тахсаары ынырык баҕайытык кини айаҕын дьэллэритэр. Ойуун айаҕыттан бу хамныы сылдьар баппаҕай тахсан баран сүппүтүн, биһиги хайдах да сатаан быһаарбатахпыт, уонна бу көстүү куһаҕан тыын дьайыыта буолар диэн толкуйдары кытта сөпсөспөккө эрэ саныыбыт, бу ойуун туохха да холооно суох, дьоҕурдаах фокусник эбит диэн...".
Ойууннааһын төрүт төрдө, отой былыргы кэмнэр түмүллүбүт түгэхтэрин быдан анараа өттүттэн силиөЬэ тардыһар, кинилэр дьоннору уонна куттары ситимниир дьайыылар буолаллар. Дьоннор дьылҕалара, доруобуйалара, көрөр-харайар сүөһүлэрэ, туһуламмыт туруктарын төлкөлөрө барылара, Таҥараттан тутулуктаналлар, олор бу Орто Дойдуга төһүүлэнэллэрин ойуун билгэлээһиннэрэ оруннууллар. Ойууннар икки аҥыы араарыллаллара: үтүө уһуйуулаахтар – үрүҥ ойууннар уонна хара ойууннар – хараҥа хайысхалаах куһаҕан тыыннары уһуйааччылар. Ойууннар Үөһээ Дойдуга аттаналларын уонна Аллараа Дойдуга таймаланалларын туһунан бэрт элбэх кэпсээннэр, үһүйээннэр, номохтор уонна билгэлээһиннэр элбэхтэр, оннооҕор урукку кэмнэргэ былааһынан араҥаччыламмыттар, ыраахтааҕы балтыһахтара ойууннары көмөҕө ыҥыралларын туһунан аҕыйаҕа суох сурахтар даҕаны, кэпсээннэр да элбэхтэр.
Олоччу саарбаҕа суох, биир түгэн: ойууннар муҥура суох күүстээх экстрасенстар, гипнозтаах дьайыылаах буолаллара, сүдү туһулаан тиксэриллибит тутуллаах психологтар, дьоннор куттарын билэн илгэлиир билгэһиттэр буолаллара. Кинилэр барылламмыт таһымнаах, дьайыыламмыт дьүһүйүүлэрэ бааллара биллибэт, суохтар дии саныыбыт.
Захаров Иван Иванович - ТИРЭХ
2012 с.