Саха норуотун төрүт удьуордарын этническэй историятын үс сүрүн группаҕа араарыахха сөп: Ыраахтааҕы кэминээҕи Россия (XVII бүтүүтэ- - XXүйэ саҕаланыыта), советскай кэм (XX- с уйэ 20-hис сс. 1990 сс. дылы), советскай кэм (90-нус сс. саҕаланар).
Сахалар уустарын сорохторо Красноярскай кыраайгаүөскээбит сагайдар диэн биистэртэн хааннара тардыhар уонна кинилэри Омоҕойдуун, Эллэйдиин уонна хакастардыын биир төрүттээхтэрин туhунан элбэхтик этиллэр да, суруллар да. Саха уонна сагай этнонимнар төрүттэрэ былыр Тянь-Щань эргин олохсуйбут саха норуотунуун силлиhэрэ биллэр.
Хубилай кэминээги сагайдар уонна урааҥхайдар Енисейтэн Маньжуриаҕа көhөн олохсуйбуттара диэн сабаҕалыыллар. Кытайтан монгольскай династия үүрүллүбүтүн кэннэ XIVүйэ иккис аҥарыгар кинилэр монголлартан үтэйиллэн хоту диэки сыҕарыйбыттара, Амур үөhээ эҥэриттэн Лена өрүс диэки барбыттара, ол иhин сахалар урааҥхай сахаларбыт дэнэллэр.
XIXүйэ саҕана учуонайдар кытай летопиhыттан былыр Байкалистиэптэрин эргингулигань диэн тюрк тыллаах норуот баарын билбиттэрэ. Ити кэмтэн саха этногенеhин үөрэтиигэ курыканскай эпопея саҕаланар.Гулигань-сахалар Байкал таhыгар XIV уйэ саҕаланыар диэриолорбуттара, онтон Лена диэки көспүттэрэ. Тюрк тыллаах саха өбүгэлэрэ курыканнартан, ол иhигэр Омоҕойтон уонна Эллэйтэн төрүттээхтэрэ саарбаҕа суох. Сахалары төрүттэспитхори омугу учуонайдар орто үйэтээги курыканнардыын дьуөрэлииллэр, ол аата сахалары бүряттардыын алтыhыннарыы диэххэ сөп. Дальнай Востокка курыканнар сыдьааннара баара биллэр, онно ханыылаан монгол тыллаах курыканнар эмиэ бааллар. Билиҥҥи сахалар уонна бүряттар хориларын (хоролору) хунну-хордаруонна дун-хуларсыдьааннарыныын силлиhиннэрии табыгастаах дии саныыбыт. Курумчин уустара саха культуратыныын ыга сибээстээхтэрэ дакаастаммыта ыраатта. Бу культура VI – Xүйэлэргэ Енисейтэн Дон өрүскэ диэри тэнийэн тарҕаммыта.
Сахалыы «Сүүнэ» (кыахтаах, күүстээх, улуукан) «сюннар» (хуннар)диэн биис уустарыттантөрүттээх тыл буолуон сөп. Билигин сахалар хуннартан төрүттээхтэрэ сабаҕалааhын буолбакка,дьиҥчахчы научнайдык дакаастаммыт түгэн буолара биллэр. Манна төрүт олугунан буолар скиф-хунн өбүгэлэрин сыдьаана уонна дьайыыта...Ол эрээри, манна даҕатан эттэххэ, саха этническэй историятыгар соҕуруу сибиирдээҕи (былыргы алтайдааҕы) түмсүhүү баара биллэр. Манна саха духовнай лексикатыгар индоиранскай сүүрээн ситимнэспитин билэбит. Манна эбии кыпчакскай төрүттээхтюрк тыллаах холбоhуктар кыттыспыттара чуолкай. Туhулаан эттэххэ, Омоҕой курыканнартан төрүттээҕэ өйдөнөр, оттон Эллэй хаҥаластары төрүттэспит соҕуруу сибиирдээҕи кыпчактар холбоhуктарын удьуора буолар. Улуу Хоро үhүйээннэрэ Орто Ленаҕа монгольскай бөлөхтөр кэлбиттэрин туоhулууллар. Байкалга аттаах дьоннор көмүллүбүт сирдэрэбүтүгэс тюрк бөлөхтөрүн суурээниниин кыпчактардыын быhаччы ситимнэнэрин туоһулууллар, онон сахалар Байкал таhынааҕы тюрк төрүттээх биис уустара буолаллардиэн дьин чахчы.
XII – XIIIүйэлэргэ сахалар Баргуджин-Тукум диэн биистэрдиин ситимнээхтэрэ чуолкайданна, манна уhулуччу суолтаныхори-тумат, ойрат, баргутбиистэрэ ылаллар.
Сахалар төрүттэригэр биир сүрүн суолтаны эхерит диэн бүрят биис ууhа ылар, манна сахалар этностарын киининэн хэнгелдур диэн эхирит биис ууhуттан төрүттээх хаҥаластар буолаллара биллэр.Маны таhынан XIүйэҕэ Байкал таhынааҕы тюрк тыллаах туматтар кимак-кыпчак түмсүбүт холбоhугар бааллара.XIү. бүтүүтэ – XIIү. саҕаланыыта Орто Сибиир сайдыытын биир кэрдиис кэмэ манна истиэпкэ уонна ойуурдаах истиэпкэ дьоннору дьиэ харамайдарын (сылгы, ынах, бараан) кытта көмүү булуллубут сирдэрэ баалларынан чинчилиннэ.Орто Сибиир соҕуруу өттүгэр маннык хабааннаах чинчийиилэр дириҥник ырытыллыбыттарын түмүгэр Усть-талькинскай диэн саҥа археологическай культура олохтоммута.
Туматтар диэнЧингисхаҥҥа улахан утарсыыны оҥорбут биис уустарын тустарынан Рашид-ад-дин «Сборник летописей» суруйуутугар, «Сокровенное сказание монголов» уонна «Алтан Тобчи» курдук айымньыларга элбэхтик суруллубуттара. Икки кэнники ааттамммыт айымньыларгахори-туматтар диэн этноним иhигэр киирсэр хорилар тустарынан ахтыллар.Суруллубут источниктарга ыйылларынан туматтар Боргуджин-Токум таhыгар кыргыз омук дойдутун иhигэр олорбуттара. Боргуджин-Токум диэн Соҕуруу, Арҕаа уонна Киин Байкал территориятаөйдөнөр. Биhиги санаабытынан Боргуджин-Токум диэн, туох ханнык иннинэ буолар,Илиҥҥи Саян хайалардаах сирдэрэ, Соҕуруу уонна Арҕаа Байкал, ол иhигэр Баргузинскай үрдэллэр, Баргузинөрүс кырдала. Бу иннинэТуматтар Баргуджин Токум хотугу өттүгэр олорбуттара, кыргызтартан илин диэки, а.э. Орто Сибиир соҕуруу өттүгэр. Туматтар былыр Енисей умнаhыгар олорбуттара, а.э. Саян-Алтайга, XIIIү. саҥатыгар ойраттар бас билэр сирдэригэр. X – XIүү. ойраттар кинилэри олохсуйбут сирдэриттэн үтэйбиттэрэ. Дьону сылгыны кытта көмүү итэҕэлэ Евразийскай истиэп тюрк норуоттарыгар сыhыаннаах, онон туматтар тюрк тыллаахтара сабаҕаланар. Туматтар баар буола сылдьыбыттарын туоhулуур чахчынан буолар, соҕуруу алтайдарга, тувиннарга уонна сахаларга Тумат диэн ааттаах уустар уонна сирдэр бааллара.
Усть-талькиннар саха норуота туругурарыгар улахан дьайыыны оҥорбуттара. Ол туоhутунан биллэр Саха Сирин киин өттүгэр киhини сылгылары кытта көмпүт сирдэр бааллара. XII – XIVүйэлэрдээҕи Усть-талькиннааҕы дьон көмүллүбүт сирдэрэуонна сахалар киэннэрэ биир ситимнээҕэ саарбаҕа суох чахчы.Арааhа, XIVү. бүтүүтэ– XVү. саҥатыгарХотугу Монголияттан уонна Арҕаа Байкалтан кэлбит былыргы бүрээттэрттэн ыктараннар туматтар сорохторо уонна хориларОрто Лена диэки сыгарыйбыттара. Кинилэр манна олохтоох эбээн уонна юкагир омуктарыныын булкуспуттара, онно ханыылаанкинилэр иннилэринэ эмиэ Байкал диэкиттэн кэлбит көс биистэриниин силлиспит буолуохтарын сөп диэн сабаҕаланар. Онон туматтар уонна хорилар саха норуота төрүттэнэригэр суолталара бэрт улахан.
Сахалар бэйэлэрин саха дэнэллэрэ иранныы тыллаах сактартан төрүттээх былыргы тюрктары кытта ыга ситимнээх. Историктар маннык бигэргэтиилэрэ персидскэй источниктарга авестийскай турдар сактар диэн ааттаналарыгар олоҕурар. Ол аата III – V ү.былыргы тюрк омуктарын этногенеhигэр хабыллан«ахсым сылгылаах турдар»туроктыйбыттара, оттон кинилэр төрүт «түр» диэн ааттаммыт уустара «тюрк» диэн этнонимҥа кубулуйбута. Индоарийдар (сактар) уонна кинилэртус илиҥҥи салаалара - юэчжэм-тохардарбилиҥҥи бүряттары, сахалары уонна Саян-Алтаймыраанын норуоттарыныын ыкса культурнай-генетическэй ситимнээхтэрэ наукаҕа дакаастаммыт түгэн.
Сахалар өбүгэлэрин былыргы этнокультурнай урааллааҕы сыдьааннардыын ситимнэһэрэ биллэр. Тунгус-маньжур бөлөҕүнүүн силлиhии эвеннэринэн эрэ муҥурдаммакка, ону таhынан амур-маньжур регионнарын этностарыныын ситимнэспиттэрин билэбит. Ол курдук, Нанай Намырчы диэн сахалар биистэрин баhылыгын аата нанайдиэн, Амур өрүс таһынааҕы төрүт биис уустарын санатар. Манна ханыылаан Молдьу диэн мэлдьэгэр ууhун баhылыга үhүйээннэринэн маньжурдартан төрүттээҕэ биллэр. Yөдүгэй диэн Булуу сахаларын ууhа үдэҕэдиэн Амур ууhунуун дьүөрэлэhэр. Архыып докумуоннарыгар дүпсүлэр төрүттэринэн Күтүр Эмээхсин буолар – Амыр эбэтэрАмыр Каска диэн. Бу антропонимикаҕа Амур өрүс аата баар. Күөн көрсүү сэбилэниилэрэ(батас, батыйа, хотокоон), сахалар байыаннай тактикаларатунгус-маньжурдардыын, Дальнай Восток регионыныын быhаччы ситимнээх.
Уйгурскай сомоҕо биис уустарын иhигэр Кытай автордара бэйэлэрин сынзе диэн ааттаммыт биис уустара баар буола сылдьыбыттарын бэлиэтииллэр. Дьиҥнээҕэр, бу этнонимсыге-сыке диэн иhиллэр, саҥардахха (кытайдыытуцзюэ, кыргызтыыцзылицзысы, Кангюй Канцзюйдэнэрэ), оттон тюрк тылын сингармонизмынан, арааhа, сыка-сакадиэн буолуохтаах. Кереит сакаттарбу уйгурдар даланьге диэн биис уустарын төрүттэрэ дии саныыбыт (ол аата телестэр), оттон туваларбаhыйар өттүлэрэдуболартан төрүттээх.
Киин Азия уонна Байкал орто үйэтээҕи историятыгар ордук чинчиллибэтэх өрүтүнэн буолар түөрт былыргы монгол биис уустарын, олор истэригэр меркиттэр олохсуйбут сирдэрэ.
Ол аата X – XI ү.Байкал эргин олохсуйбут төрүт тюркскай этностар памятниктарын «эрдэтээҕи монгол» памятниктарыныын дьүөрэлэhиннэрэр табыгаhа суоҕа көстөн турар чахчы, манна даҕатан эттэххэ төрүт олохтоохтор туттар маллара-саллара, сэптэрэ-сэбиргэллэрэ түҥ былыргыттануhулуччу тюркскай төрүттээхтэр уонна «классическай» монгольскай памятниктартан олоччууратылаахтар.Манна антропология эмиэ бэрт үрдүк суолталаах,ордук чуолаан Киин Азия уонна Сибиир норуоттарын төрүттэспит «байкальскай» (ордук былыргы) уонна «Киин Азия» (эдэрсиҥи) азиатскай монголоидтар антропологическай өрүттэрэ буолар. Сахалар бүряттардыын уонна тувалардыын морфологическай майгыннаhыылара саарбаҕа суох, оттон бу монголларга олоччу сыhыана суох. Байкал таhынааҕы орто үйэ саҕанааҕы тюрктар мэйиилэрин уҥуоҕун көрүҥэ билиҥҥи Орто Азия норуоттарыныын - тувалардыын, соҕурууҥҥу ойраттардыын, казахтардыын, сахалардыын олус майгыннаhаллар. Улуу Монгольскай государствоны төрүттээбитЧингисхан (уоннакини үөскээбит ууhаборджиганнар) антрпологическай ис туруктарачуолаандинлин – тюрктар тас көрүннэригэр сөп түбэhэр. Борджиганнар тюрк төрүттээхтэрин туоhутунан буолар кинилэр өбүгэлэрин төрүттээбит Гоа-марал генеалогическай сибиэнэ Байкал таhынааҕы баргуттардыын тулхадыйбат ситимнээҕэ бигэргэтэр.Байкал Илин эҥэринээҕитайджиуттар меркиттэр үөскүүллэригэр эмиэ кыттыспыттара. Тохто-Беки (меркиттэр баhылыктара) убайа Кодан-Орчан тайджуиттар баhылыктара этэ (манна даҕатан эттэххэ,Есугей (Чингисхан аҕата) былдьаабыт Экс-Чиледаны кытта холбоhуохтаах Оэлун диэн кыыс Чингисхан уонна кини бииргэ төрөөбүттэрин ийэтэ буолбута). «Меркиттэр курдук куhаҕан биистэрсуохтар: кинилэри утары сэриилэспиппит тухары кинилэртэн бэрт элбэх эрэйи-муҥу көрбүппүт... Судаарыстыба өстөөҕөр өлүктэн ураты миэстэ суох!».. Кини маннык эппитэ уонна меркиттэргэ улаханнык абатыйбыта туhугар эмиэ оруннаах дии саныыбыт, тоҕо диэтэргит меркиттэр быыстала суох монголлар уустарын талаабыттарыттан, Борте Учжин диэн Чингисхан бастакы ойоҕун, Есугей Сочихол (Чингисхан аҕата) иккис ойоҕун, Хоахчин Эмгэн диэн ньээнкэлэрин уорбуттарыттан, туох да иhин Чингисхан олохтообут Улуу Монгольскай империятын билиммэттэриттэн уо.д.а.сылтаан.
Маны таhынан,меркиттэр бу иннинэ аҕата атыылаhан көҥүлгэ босхолуор диэри эдэр Темучжины уhун кэмҥэ кулут гына сылдьыбыттара. Ол эрээри, маннык кыырыктаах өстөhүү саҕаламмыт төрүтэ быдан эрдэ этэ, меркиттэр Байкал Илин эҥэригэр Аргунт уонна Керулен устун тайаан сытар былдьаппыт сирдэрин баhылыы сатаабыт кэмнэрин саҕаттан. Холобур, 1154 с. диэки, эппиппит курдук, Темучжинаҕата Есугей-боотур. Онон өрүс аттыгар меркит Экс Чиледаны кытта холбоhуохтаах Оэлунуунуорар, кини убайдыы бырааттыылар Темучжин, Хасар, Хачиун уонна Темуг ийэлэрэ этэ. 1176 с. күөнүгэр меркиттэр Экс Чиледа, Тохто-беки, Таир Усун уонна Хаатай Дармал баhылыктаах монгол Кадан-тайшины кинилэр аҕаларын Тудур Бильчигиныөлөрбүттэрин иhин үлтүкыдыйар, имири эhэр санаалаах кимэн киирбиттэрэ, ол эрээри хотторбуттара. Меркиттэр 300-чэкэ буойуннаах кыайтараннар куотан иhэннэр Есугей баатур биистэрин кыргыбыттара, бу саба түhүүиннинэ Есугейи татаардар дьааты сиэтэн өлөрбүттэрэ.Манна кинилэр Бурхан-Халдун диэн ытык хайаҕа саспыт Темучжины булбаккалар абаккаларыгар кини бииргэ төрөөбүттэринэн, ол иhигэр Темучжин эдэр ойоҕун Борте Учжиныбилиэн ылбыттара.
Тутаах былыргы монгол биистэрин бөлөхтөрө – кереиттэр – төрүттэрэ тюрктар. Кинилэр истэригэр биллэринэн курыканнар, кыркыннар, джалаирдар бааллара. Тувалар, хакастаруонна сахалар кереиттэрдиин биир тюркскай этническэй төрүттээхтэр, тюркизм кереиттэр үөсүүллэригэр суолтата тулхадыйбат туруктаах. XIIүйэҕэ Кереиттэртэн ураты уйгурдары быhаччыүөскэппит төрүттэринэн буолалларджалаирдар, кунгираттар, онгуттаруонна «манан» татаардар.Ол иhинXIIIү. 18-тыh. буойуннаах илиҥҥи хойху армиятамонголлары утарсыбытмеркиттэр тюрк төрүттээхтэрэ дьиҥ чахчы дакаастаммыт түгэн.
«Сокровенные сказания» айымньыга сурулларынан, меркит биистэрэүс утахха араарыллара: уваз (хаос) – меркиттэр, Орхон Селенганы кытта силлиhиитин диэки көhө сылдьыбыттара; хаат – меркиттэр, Харачжи истиэбигэр олорбуттара (арааhа буДжида өрүс умнаhыгар баар Хараджи-хундуй диэн сир); удуит – меркиттэр, Хилокөрүс анараа өттүгэр Буура кеер истиэпкэ олорбуттара (билиҥҥи Тугнуйскайхочо, былыр Бууринскай истиэп диэн ааттанара), уонна, арааhа, Удеөрүһү кыйа олорбуттар, бу этноним аатын бэйэлэригэр ылыммыттар. Рашид-ад-дин суруйарынан, удуит-меркиттэр түөрт бөлөххө хайдыhаллар: уйкур (уйгур-меркит), мудлан, тудаклин уонна джиюн, бумеркиттэр аҥардарын кэриҥэ буолар.
Байкал атын аата Байгаал-далан «Киэҥ Байкал» эбэтэр «Байкал-акыйаан» диэн тылбаастанар, оттон Байкал –Баай-күөл - тюркскай топонимтан төрүттээх – «Баай (улахан) күөл», (СахалыыБайхал – «Улахан дириҥ күөл».
Меркиттэр судаарыстыбаларын географическай координаттара:
1. ОрхонСеленганы кытта силлиhиитин чугаhыгар баар Талхун-урал диэн өрүс арыыта – бу увас (хаос) меркиттэр үөдүйбүт сирдэрэ.
2. Бу Селенгаөрүhү бата ойуура суох сир билиҥҥи монгольскайкыраныыссаттан Новоселенгинскай нэh. диэри тайаан сытар.
3. Буура-кеере истиэп– манна меркит биистэрин сүрүн бөлөхтөрө – Тохто-беки бэйэтэ баhылаабыт удуит-меркитэролохсуйбут сирдэрэ буолар. Биллэн турар, урут Бууринскай истиэп диэн ааттана сылдьыбыт бу билиҥҥи Тугнуйскайхочо буолар.
1205 с. административнай-политическайсомоҕолоhуу быhыытынан үөскүү сылдьыбыт меркитскэй государство бүтүгэс сыла этэ. Чингисханүлтү сынньыбытын кэннэ кини үс өрүккэ арахсыбыта:биирдэстэрэ иччитэхсийбит көс биистэр сирдэригэр монголлар бас билиилэригэр тубэспитэ, оттон хаалбыт икки өрүттэрэ хоту уонна арҕаа куоппуттара, онно кинилэр Евразия норуоттарыныын булкуспуттара, ол иhигэр Баргузиннары кытта.
Баргузиҥҥа меркиттэр эрэ күрэммит буолбатахтар этэ, олорго ханыылаан кинилэрдиин Чингисханы утарсыбыт тюркскай төрүттээх куомуннаахтара: байыркулар, баргуттар, хорилар, иологэлэр, туластар, булагачиннар, кэрэмучиннар, джалаирдар, узоннар, карануттар, курыканнар, туматтар, ойуур урянхайестарауо.д.а. Кинилэр онно эвеннэрдиин булкуспуттара, олор истэригэр: кучигардар, киндыгирдар, юконецтаруонна корчинецтар. Кучигардары уонна корчинецтарыкорчиннары (бүрят хоринецтары) кытта дьүөрэлэhиннэрэр, юконецтары(яколецтары) – сахалардыын, оттон киндыгирдартус ыраах соҕурууттан кэлбиттэр диир буоллахха, оччоҕуна былыргы тюрк этностара тунгустардыы быhыылаах-майгылаах, сиэрдээх-туомнаах буолбуттарын хотойго сүгүруйүү туоhулуур. Баргузин эбээннэригэр күн бүгүҥҥэ диэри мекри уоннабекри (бекирин), ону тэҥэувасуустара бааллар. XVII – XVIIIүү.кинилэр ортолоругарвакарайскай(эбэтэр уваксильскай) биис ууhа баара бэлиэтэммитэ, кинилэр манна бу эргин ким даҕаны хаhаайыстыбаҕа дьарыктанан көрбөтөх хайысхатынан үлүhүйэллэрэ – сылгы уонна ынах иитиитинэн.Эбээн табаhыттара маннык дьарыгы өстөөхтөрүнкэриэтэ абааhы көрөллөрө, а.э. «сатыы уоннааттаах этэрээттэри».Сылгылаах вакарайдар (вокорон/вэкорой) сэбилэниилэрэ да уратылаах этэ: кинилэр кыргыhыыгатимир үҥүүнү туhаналлара, оттон сирэйдэрин тимиринэн бүрүйэллэрэ. Бу манна күрээн уонна үтэйиллэн кэлбит селенгинскэй меркиттэр этилэр. Күрэммит Байкал таhынааҕы меркиттэр сахалар кэнники этническэй өрүттэрэ бигэргэнэригэр сүҥкэн улахан суолтаны ылбыттара. Омоҕой баай Батулиннара (Боотулу) Байкал таhынааҕы меркиттэр быhаччы сыдьааннара буолаллар, оттон буряттар батулин-харганаевтара тюрк төрүттээхтэрэ көстөн турар чахчы .
Түмүктэр:
VII үйэттэн саҕаланануонна XIII үйэҕэ диэри Байкал таhыгар уонна Монголия хоту өттүгэр меркиттэр государстволара баара дьиннээҕэ дакаастаммыта.
Бутюрк-уйгурбулкаастаах этническэй бөлөх буолар, кини дириҥдинлин-таоцзюй (телестэр) төрүттээх, оттон хотойго сүгүрүйэллэринэн сыллыкттаатахха кинилэр төрүттэрэ бронза үйэттэн силиһэтардыhар.
«Былыргы монголлар» эйгэлэригэр меркиттэр, эмиэ тюрктар курдук, сүдү күүстээх уонна кыахтаах биис уустара этилэр. Кинилэр Киин Азияҕа монголлар баhылааhыннарын утары охсуhууну көҕүлээбиттэрэ уонна бу атааннаhыыга инники кирбиигэ сылдьыбыттара.
«Тюркизм» төрүттээх маллаах –тэриллээх Байкал таhынааҕы уонна Хотугу Монголия эргин көстүбүт меркиттэр материальнай культураларын туруктара «эрдэтээҥҥи монгольскай» оруннаахтар.
Чингисхан бас бэриммэтэх меркиттэрибэйэтин дьаарай өстөөхтөрүнэн ааҕара, 1177 с. кинилэри бастакы кыайыытыттан кини «Аан дойду аҥарын» Улуу баhылаачы карьерата саҕаламмыта. Ол эрээри, меркитскэй государство бүтэhиктээх эстиитэ, онно ханыылаан Джучи улахан уолун өлөрүү(меркитскэй билиэнтэн босхоломмут кини ойоҕо Борте төрөппүт уола) кини бэйэтэ өлүүтүнүүн ыкса ситимнээх.
Меркиттэрдиин буряттар, сахалар, эвеннэр уонна Саян-Алтай, Орто Азия, Калмыкия уонна Кавказ тюрк төрүттээх норуоттарын этногенезтэрэ биир оруннаах. Маны сиhилии чинчийэн үөрэтии олус көдьуусттээх уонна улахан суолталаах быhаарыылары уйгулуур.
Орто уйэтээҕи меркиттэр сыдьааннара билигин даҕаны олороллор бэйэлэрин историческай өбүгэлэрин сиригэр, олор истэригэр: хаосай-хоринецтар, кинилэр бэйэлэрин этническэй туруктарын күн бүгүнүгэр дылы утумнуу уонна тутуhа сылдьаллар.
Ордук чорботон эттэххэ, билиҥҥи Соҕуруу Бурятия территориятыгар сэрииhит баҕайы меркит биистэрэ олорбуттара, кинилэртэн хоту диэки баргуттар дойдулара баара – «Баргуджиннар».
Меркит диэн этноним хотой (беркут) тотемын (төрүт удьуорун) бэлиэтээhинтэн төрүттэнэр. Ол курдук меркут дэнэр телеутскай сеок бэйэтин маҥан төбөлөөх хотойтон үөскээбитим дэнэрэ, оттон хотой Халлаан хаhаайынын көтөрө, ойуун арахсыспат аргыhа уонна көмөлөhөөччүтэ буолар. Бу курдук көрүүлэр алтай меркит дэнэр сеоктарыгар уонна монгол торгаттарын уустарыгар эмиэ бааллар. Норуот этимологиятынан алтай сеоктарын иркит, муркут уонна меркит диэн этностарын онно муркыт (беркут) диэн тылтан төрүттээх, бу туhунан номоххо этиллэринэн бу этнонимнар маҥнайгы өбүгэлэрин төрүтүнэн таҥара ыйааҕынан киhиэхэ кубулуйбут хотой (беркут) буолар.
Итилэр курдук, сахалар уустарахотойу бэйэлэрин өбүгэлэрин төрүттээбит көтөрүнэн ааҕаллара. Хомпоруун Хотой Айыы – бу саха аристократтарын «түҥ былыргы өбүгэлэрин төрүттэрин кута буолар» дииллэрэ. Фольклордаргаахтылларынан сахалар уоннакинилэр өбүгэлэрэ уhун кэм устатабэрээт диэн норуоту кытта Арҕаа Байкалы бата Ат-Дабаан, Оҕус-Дабаан, Хаамар-Дабаан дабааннар эргин бииргэ олорбуттара. Чингисхан кэмин саҕана бу эргин бэркэ биллибитмеркитдиэн норуот туhунан сиhuлии соҕус этэр тоҕоостоох түгэн.
Сахалары чинчийээччилэр истэригэр сахалар Саха Сиригэр Монголлар империялара үөдүйүөн иннинэ кэлбиттэрэ дуу, ол кэнниттэн дуу диэн темаҕа мөккүөрдээх тугэннэр аҕыйаҕа суохтар. Атыннык эттэххэ сахалар өбүгэлэрэЧингисханы билэллэр этэ ду? Билиҥҥэ дылы чуолкайа биллибэтТемучжин Чингис, диэн ааты тоҕо ылыммыта. Мантан сиэттэрэн эттэххэ сахалар Дьылҕа Хаан, эбэтэрЧыҥыс-Хаан диэн өйдөбүллэрэ ханнык да киhи дьылҕата уонна ончу халбарыйбат ыйааҕа буолар эбит диирбит сөп курдук. Бу ыйаах киhи бу Орто Дойдуга (Сир үрдүгэр) олорор кэмигэр кини тустаах дьылҕатын төhүүлүүруонна Аан Дойду олуктаммыт орунабиир сүрүннээх, тулхадыйбат туруктаах буоларын туоhулуур.
Борджиган диэн ааттаах монголлар хааннарын төрүттээбит аристократическай уустара, арааhа, сахалар Бырдьыкы диэн уустарын кытта ыга ситимнэспит эбит.Ол курдук Борджиган этноним сахалыы бырдьа (бори) диэн ааттаах монгольскай тылтан төрүттээх, ол аата күрэҥсийбит баттахтаах, кырдьаҕас диэн өйдөбүлгэ туттуллар. Кинилэр меркиттэргэ тутуллубут борджиганнартан, олор истэригэр меркиттэргэ көҥүл өттүнэн барбыт Темучжин ииппит ийэтэ (маачаха) Сучильтан төрүттээх буолуохтарын сөп
Маннык этии дьиҥнээҕин туоhутунан Тыгынэппит маннык сахалыы алгыhа буолар:
«Түмэни үөдүппүт Түмэлдьин тойон,
Муҥу үөскэппит Муналдьын хатын,
Кунакыа кыыс».
Бу алгыска «Түмэлдьин тойон» диэн Темучжин аата буолара өйдөнөр. XVIIIү. саҕана маны аан маҥнай Я.И.Линденау ыhыах кэмигэр суруйбута.Бу алгыhы хараҥа күүстэр баhылыктара Адьарайары уоскутар, киҥин уҕарытар туhуттан этиллэрэ.
Удуит-меркиттэрүс салааҕа араарыллаллара: уйкур, мудан, тудиклин, джиюн. Бу меркиттэр ааттара маннык сахалыы тыллартан тахсаллар: тутаклин сахалыытутаах – «сүрүн, орун», мудан диэнмодун «сүдү кыахтаах» диэнтэн төрүттээх, джиюн – арааhадьиҥ «чахчы» диэнтэн, уйкур – уйгурдиэнтэн, эрээри бу этнонимнар монгольскай өйдөбүллэрэ эмиэ бааллар.
Өссө биир хаат-хаатайдиэн, атыннык асаханнар диэн ааттанар меркиттэр биис уустара баалларын билэбит.Бу биистэр ааттара кинилэр ытык, үҥэр-сүктэр көтөрдөрөхотойтонтөрүттээх. «О» буукуба тюрктар тылларыгар туох да эрэдээҕэ суох буоллаҕына, монгольскайтылга кини «а»буукубаҕа кубулуйар, оччоҕуна хаатай диэн тыл тахсар. Дьиктитэ диэн баархоас-меркиттэриатынныкувас-меркиттэр диэн ааттыыллара. Эбээннэргэ кинилэрувачандиэн ааттаналлар. Бу тыл сахалыыубай диэн тылга майгынныыр. Кэрэхсэбиллээҕэ буолар Аллараа Тунгускаҕа Увачан «сахалыы хаан булкаастааҕа» уонна бэйэлэрин хаhаайыстыбаларыгар сүөhү уонны табаиитиитинэндьарыктаммыттара биллэр.
Байкал арҕаа өттүн монголлар иннинээҕи историятын, халбаҥа суох, меркиттэр киэннэрэ диир табыгастаах. Меркиттэр бэйэлэрэ билиҥҥи Бурятия территориятын соҕуруу уонна илиҥҥиөттүгэр олорбуттара. Кинилэр тастарыгар телемонголардыны уонна тюрктардыны төрүттээх биистэрэ олорбуттара. Байкал арҕаа эҥэригэр, Джида өрүhү тула байауттар биистэрэ олорбуттара. Баргузин хочотугар уонна ойуургабаргуттар биистэрэ бааллара. ХориларОльхон диэн өрүс арыытыгар уоннаҮөhээ Лена тардыытыгар олохсуйбут этилэр. Саянҥа олохсуйбуттуматтарБайкал таhыгар уонна Селенгаҕа тиийэннэр олорбуттара эмиэ биллэр түгэн. БайауттартанБайаҕантай улууhа силиhэ тардыhара биллэр. Баягир, баягантай, баегу уонна байаут этнонимнар баайаҕадиэн тылтан төрүттээхтэр. Ол иhин баайаҕа эбэтэр баягантай биистэр кинилэр сахалары утары кыргыспыттарыгар көмөлөспүт игидэйдэрдиинуоннаөймөкөөннөрдүүн дьүөрэлэhэллэр, кинилэр үhүйээнэргэ этиллэринэн Өймөкөөнү олохтообуттара.
Бэрт элбэх дьиннээх туоhулуур көрдөрүүлэринэн сылыктаатахха тюрктуу тыллаах меркиттэр саха тылыныын олус чугасаhаллар уонна майгыннаhаллар. Бастатан туран, меркиттэр биистэрин үгүс историческай дьоннорун ааттара сахалыы оруннаахтар. Бу антропонимнарга,холобура, маннык ааттар сөптүбэhэллэр: Тохтоо-Бөкө, Чильгир-Бөкө, меркиттэр монгол армиятыныын кыргыспыт историческай сирдэрэ эмиэ саха тылыгар майгыннныыллар. Ол курдук, меркиттэрТайхая диэн ытык сирдэрэ сахалыыТаай-Хайа диэнниин дьүөрэлэhэр, Харата-Худжаур кириэппэс Хара тыа – диэн тылга майгынныыр, иккис тыл топонима Муроча-сеул диэн аатасахалыысиэл диэнтэн төрүттээх, оттонТойон диэн тыл сахалыы тойон диэнтэн.
Билиҥҥи тюрк норуоттарын оҕуска сүгүрүйүүлэрэ Киин АзияуоннаСоҕуруу Сибиир орто үйэ саҥатынааҕы тюрк тыллаах этностар бөлөхтөрүн мифологическай итэҕэллэриниин ситимнээх. Ол курдук, тюрктар «Огузскай бөлөх» диэн этническэй түмсүүлэрин төрүтүнэн буоларОҕус-хаан(Буха-хан).Бу Тогуз-огузтары түмсүhүннэрбит огузтар биистэрин этнополитическай холбоhуктарын баhылаабыт орто үйэтээҕи уйгурдар өбүгэлэрин төрүттээбит итэҕэл буолар.Манна ханыылаан «былыргы тюрктар» кэмнэрин иннинэ оҕуска сүгүрүйүү итэҕэлэ уйгур-огузтар өбүгэлэрэ хуннар бааллара биллэр. Хуннар оҕустара икки тыыннаах айылҕа үүнээйилэринэн (мастар) киэргэтиллибит уоннатуруук таасхайалар быыстарыгар турар гына көрдөрулүубүт. Ити аата булагаттар оҕустарын төрүтэ уонна ону кытта ситимнээх көрүүлэр, номохтор, үhүйээннэр уонна итэҕэллэр орто үйэтээҕитюрк тыллаах норуоттар,уйгур-огузтароҕуска сүгүрүйэллэрин утумнууллар.
Былыргы тюрктар оҕуска итэҕэллэрин төрүтээрдэтээҥҥи орто үйэ тюрк тыллаах уйгур-огузтарга сыhыаннаах бөлөхтөр генезистэринуйгулуур, ордук чуолаан, булагаттар уустарын. Орто үйэтээҥҥи тюрк тыллаах бөлөхтөр, огузтаруоннауйгурдар булагаттарбиистэрин төрүттүүргэ кыттыспыттара булагаттар генеалогияларыгар көстөр – кинилэр былыргы өбүгэлэрин төрүттэрин ааттарыгар.
Ол аата «былыргы тюрктар кэмнэрэ» бүтүүтэ IX – Xүйэлэр күөннэригэр, монгол тыллаах биистэр Киин Азия истиэптэригэр (уйгурдар) тарҕаммыттарын уонна олохсуйбуттарын кэннэ, тюрк тыллаах этностар монголлуу быhыытыйаллар, олор истэригэр хонгодордаруонна булагаттар өбүгэлэрэ эмиэ. Уйгурдар кытыы диэки ойдом сирдэрэXүйэ саҥатыгар – уонна XIIүйэ саҥатыгар дылы монголлуйбуттара, арааhа, булагаттары үөдүтүүтөрүтүнэн буолбуттара. Манна уhулуччу суолтаныэрдэтээҥҥи ойраттарэтническэй бөлөхтөрүгэр бэриллэр, бу туhунан үhүйээннэргэ этиллэр уонна этническэй айымньыларга суруллар. Олеттар – бу Арҕаа Монголияҕа олохсуйбут ойраттар бөлөхтөрүгэр киирсэр норуот, ол эрээри үhүйээннэргэ уонна номохторго этиллэринэн бу түгэҥҥэ ойраттары барыларын ааттааhын өйдөнүллэр. Олеттары кытта биир төрүттээх былыргы ойраттар биистэрин бөлөҕөIXүйэ бүтүүтэ– XIIүйэ саҕана түмүллүбүтэ. Бу кэмҥэ ойраттар Саян эргин, Енисей алын тардыытыгар, а.э. Восьмиречьега олохсуйбуттара, онноҕор Байкал диэки тиийэннэронно олохсуйбут тюрк тыллаах омуктардыын булкуспуттара. Бу кэмҥэ тюрк тыллаах булагаттар монгол тыллаах ойраттардыын булкуспуттара, бу барыта Арҕааҥҥы Монголия территориятыгар буолбута биллэр, ону тэҥэ булагаттар ойраттардыын уоннаенисей-саян тюрктарыныынэтногенетическэй холбоhууларын туоhута буолар. Ангара соҕуруу эҥэригэр булагаттар өбүгэлэрээрдэтээҥҥи сахалар этническэйбөлөхтөрүнүүн булкуспуттара. Бу түмүгэр батуттар (батулиннар) сахалардыын холбоспуттара, кинилэрбулагатардыыын-батлаевтардыын (кудин булагаттарын биистэрэ) ханыылаhаллар, кинилэрXVIIүйэҕэ«батулиннар»диэннэринэн биллэллэр этэ.
Бу курдук хабааннаах сахалар өбүгэлэрин төрүт уустара үлэринэн ааҕыллаллар– соҕуруу Сибиир тюрктарыныын. Манан сиэттэрэн эттэххэ сахалар уонна булагаттар оҕуска сүгүрүйэллэрэ кинилэри сахалары, соҕуруу Сибиир тюрктарын, булагаттар уонна хонгодордар биистэрин үөдүпүут былыргы хуннардыын ситимниир.Ол эрээри булагаттар Ангара таhыгар олохсуйалларыгар кинилэр истэригэр курыканар-курумчиннар сорҕолоро эмиэ баар этилэр, кинилэр эмиэ өбүгэлэрин төрүччүлэринэн буолаллар.
Монгол тыллааххордар(билиҥҥи чжа-хордар), олор истэригэртуюйхуньнар(тогон, аши-ажа), былыргы дунхулар(илинни хордар, хуннар сэсиэттэрэ) культураларын, тылларын, фольклордарын илгэтин тутуhаллар. Хунну, син эмиэ дунху былыргы ху – киhи диэнтэн төрүттэнэр. Өскөтүн хунну тылга ху (хо) диэн бэйэлэрин ааттаммыт тыллара хаалбыт буоллаҕына, оччоҕуна дун-ху диэнтэн, чуолкайа кинилэр араас көрүҥнэриттэн, хор (хоро)этноним төрүттэнэр.Манна ордук кэрэхсибэллээҕэ буолар кинилэрсахаларга – хоро, буряттарга – хури диэн ааттаналлар. Соҕуруу сяньбийдарга сыhыаннаах хор уонна туюйхун (хор-сэр тулухун) биистэрэ бааллара биллэр.Тангутскай государствону баhылыы сылдьыбыт биистэринэн тобалар (маҕан ураhалаах хордар) этилэр. Соҕурууҥҥу сяньбийдарХотугу Кытайы бүттүүнүн баhылаабытТоба-Вэйдиэн империяны олохтообуттара. Бу табастарIIүйэ бүтүүтэ уоннаIIIүйэ саҥатыгар илинтэн арҕаа диэки кимиилэригэр Онон өрүс хочотугар Амурөрүс аллараа тардыытыгар көс-биистэр быhыыларынан сылдьыбыттара биллэр. Тобалардиэннэрхор тюрктарыныын булкаастаах сяньбийдар этэ. Хор-уйгурдар –хуннартан быhаччы төрүттээхтэр.
Биллэн турар, билиҥҥи тюрк, монгол уонна тунгус-маньчжур этностар төрүттэринэнхунну-хордаруоннадунху-хордар буолалллар. Билиҥҥисахалар уонна буряттар хориларыттан (хоролор) төрүттээн бэйэлэрин ааттаммыттара. Хоролор былыргы монголлар иннилэринээҕи (сяньбийдар) этностар этэ уоннакинилэр бэрт элбэх тюрк биистэрин кытта сыhыаннара олус уустук уонна араас өрүттэрдээҕэ. Лена устун хоролор бу улуу өрүс түhэр төбөтүгэр диэри тиийбиттэрэ,Булуҥна дылы, онтон чугасТуматскай диэн өрүс арыыта баар (Тумат этнонимыттан төрүттээх).Өссө хунну кэмин саҕана хорилар табаларыныын хоту барбыт буолуохтарын сөп. Хоролор сорох бөлөхтөрө Хотугу Муустаах акыйаан кытылыгар тиийбиттэрэ, онно Тумат диэн нэh. баар, ол таhыгар табалаах сахалар олохсуйа сылддьыбыттара. Чингисхан аатын полярнай эргимтэ анараа өттүгэр хоролор тириэрдибиттэрэ.
Хори-туматтар(кэнники баргуттардыын алтыспыттара) I тыh. сылларбүтүүлэрин диэки биир ньыгыл сомоҕо буола түмсүбүт сүдү кыахтаах уонна күүстээх, эҥкилэ суох сайда турбут монголлар иннилэринээҕи этническэй түмүллүбүт холбоhук этэ. Хоролор бэйэлэрин туматтар (тюрк-монгол булкаастаах норуот) ханыыларынан ааҕыналлара. Баргуттарэргэлэргэ уонна саҥаларга хайдыhаллара, саҥалар –буМонголияҕа хаалбыт хоро биистэрэ буолаллар, кинилэр баргуттарга чопчу атын этническэй бөлөҕү тургуппуттара. Саҥа баргуттар истэригэрбатуунайдиэн биис ууhа баара, кинилэрэргэ баргуттар истэригэр киирсибэттэр. Өскөтүн батуунайдары батуттардыын ханыылыыр буоллахха, оччоҕуна батуттар биис уустара Наньшансарыг-югурдардыын(бхата эбэтэр бэй-ди) ханыылыахха сөп. Дьин чахчыта монголлархор эбэтэрхорпа төрүттээхтэрэ биллэр, оттонхощуттар уонна торгуттар Тибеккэсокпалар диэн ааттаналлар. XIIүйэҕэ Восьмиречьега (Енисей алын тардыыта) Чингисхан былааhын билиммит хори-туматтар олорбуттара, ол эрээри киниллэр аан маҥнай восстаниелаабыттара бу хабаланы утарсан. Монголлар армияларыттан кыырыктаах кыргыhыларга хоттороннор хоролор сорох өттүлэрэ күрээннэр Лена устун Хоту тиийэннэр бу эргин олохсуйбут бэйэлэрин ханыыларыныын холбоспуттара. Кинилэр Яна өрүс кумахтаах кытылларыгар олохсуйбуттара. Саха тылыгар монголлуу тыллар булкаастаспыттара хоролор Саха Сиригэр хотугу монгольскай диалегы төрүттээбиттэрин туоhутнан буолар.
XVIүйэ кэмигэрхоролор-батулиннар хори-буряттардыыын Байкал эргин уонна Саха Сиригэр олорбуттара биллэр.Хаҥаластааҕы сахалар бодок биис уустара арҕаа буряттар хэнгэлдордарыныын аймахтыылара уонна биир төрүттээхтэрэ чуолкай. Байкал таhынааҕы хэнгэлдордар бурээттийбиттэрэ, оттонСаха Сиригэрманна олохсуйбут саха биистэриниин тюрк тылларын кубулуппатахтара. Хоролордуу быhыытыйбыт батулиннарСаха Сиригэр монгольскай төрүттээх хоролор тылларыныын булкуспут «төрөөбүт» тюркскай тылларыныын алтыспыттара.
Хуасайдар биистэрин төрүттэммит историята меркиттэрдиин тулхадыйбат ситимнээх. Чингисхансэрииhиттэрэ меркиттэри үлтү сынньыбыттарын кэннэ хуасайдар бу кыргыhыыттан ордубут меркиттэрдиин булкуспуттара. Ханнык эрэ кэм устата кинилэр монголларга нолуок төлөөмөөрү күрэнэ сылдьыбыттара. Хулан диэн меркиттэр биистэрин кыыhаЧингисханбастыҥ тапталлаах ойоҕо этэ, уолларын аата Кулькандиэн. Кини 1235 с. Бату сэрииhиттэрин кытта нууччалары утары походка сылдьан өлбүтэ. Кулькан байыаннай түмсүүлэрин иhигэр меркиттэр эмиэ бааллар этэ.Меркиттэр Байкал истиэптэригэр күрэнэн быыhаналлара. Кинилэргэ аймахтыы биистэрэхоролор саhыараннар, кистээннэр уонна монголлар кэлэн иhэллэр диэн сэрэтэннэр көмөлөспүттэрэ.Аата – ахсаана суох монголлардыын атааннаспыт уонна кыайтарбыт татардар, меркиттэр уонна атын араас этническэй бөлөхтөр эмиэ ити курдук туруктаах сылдьыбыттара. Меркиттэр наар байыаннай походтарга сылдьаллара, ол иhин меркиттэр государстволарыттан ордубуттар тыыннаах эрэ хаалбатахтара, хата өссө ууhаан-тэнийэн испиттэрэ.Кинилэртэнхуасайбииhэ увас-меркитдиэн бэйэтин аатын ылыммыт биис ууhа төрүттэммитэ.
1217-1218 сс. бастаанньаҕа хотторуу кэнниттэн туматтар сорҕолороЛобнор оруйуонун диэки барбыттара. Туматтартубо-дубо диэн урукку ааттара уйгурдар биистэриниин силлиспэт ситимнээх, кинилэрбылыргы хакастар государстволарын сыдьааннара этилэр. Онон, уйгур биистэрэ туматтар лобнордарүөскүүллэригэр эмиэ кыттыспыттар эбит, бу туhунан лобнордар үhүйээннэригэр ахтыллар. Хааска сүгүрүйүү итэҕэлэ Улуу истиэптэри нөҥүөлээн, Байкал күөлү унуордаан, Сахалинҥа диэри тиийэр ситими олохтообута. Бу итэҕэл утахтараЛенаустунхоту, Хубсугул күөлү нөҥүөлээн Кукунор күөлгэ тиийэллэр. Этнологияҕа хаас араас биистэри уонна норуоттары ситимниир уонна тиксиhиннэрэр тутул буолар.
Хунгират, икирес, урут уонна мангутбиистэрин уонна Мангу эргин баар сэрииhиттэр Мухали хамаандатынан 1217 с. по 1223 с. дылы Хотугу Кытайга сулууспалаабыттара, ол кэнниттэн тыhыынча кэриҥэ хунгираттар Аллараа Волгаҕа Золотой Ордаҕа көhөрүллүбүттэрэ. Уруттар сорох өттүлэрээмиэ Ордаҕа Батый-хан урдустарын биистэригэр түбэспиттэрэ¸ бүряттаргаманнык этии баар: «Соҕуруу дойду – төрөөбүт сирбит, урат-монголларбиhиги өбүгэлэрбит». Урат-монголлар Монгол Гобитын таhыгар Ордос нэh. аттыгар олороллор.
Буряттар олохсуйбут Байкал регионугар бүттүүнүгэр уонна Саха Сиригэр сэргэҕэ үҥүү-сүктүү, сылдьыбыт сирдэриттэн кэрдэн ылыллыа суохтаах, бу туhугар күүстээх итэҕэл көс-биистэр олорбут сирдэрин памятникга буолар. Көспүт сирдэригэр хаттаан эмиэ саҥа сэргэ туруораллар. Сэргэни туруоралларыгар маҥнай тыаҕа бараннар кэрдэн бэлэмнииллэрэ, онтон сэргэ иинин хаhан бараннар, биллэр-көстөр мааны ыалдьыты кэтэhэллэрэ уонна кини кэлиитигэр остуолбаны көтөҕөн туруораллара, онно кэлбит киhи атын баайаллара.
Сэргэ сүдү улахан куту-сүрүарчылыыр суолталаах. Сэргэлэр хаhаайыттар өлбүттэрин да кэннэ, эбэтэр атын сиргэ көстөхтөрүнэ уhун кэм устата тураллара, ол иhин арытын кинилэри урукку хаhаайыттар ааттарынан билэллэрэ.
Тирэх, 2015 с.