Кини Верхоянскайга ссыылкаҕа кэлиэн иннинэ фольклорист быҺыытынан киэҥник биллэн испитэ. Оччолорго Россияҕа киэҥник биллибит нуучча уһулуччулаах ученай-фольклориһа Ф.И. Буслаев үөрэнээччитэ этэ. «Великорусские сказки», «Исторические песни», «Русская книжка» диэн бэйэтин кэмигэр биллибит нуучча норуотун тылынан айымньыларын холобурдарын бэчээттэппитэ. Онон И.А. Худяков сcыылкаҕа кэлэригэр аата-суола биллибит фольклорист-ученай этэ. И.А. Худяков 1866 сыллаахха ыраахтааҕыны утары саагыбарга кыттан, үйэлээх сааһыгар Верхоянскайга көскө анаммыта.
И.А. Худяков Верхоянскайга 1867-1875 сс. олорон ааспыта. Кини ссыылкаҕа кэлэн баран аан бастакы сүрүн сыалынан саха тылын үөрэтии. Саха тылын үөрэтэргэ уон алта саастаах Никита Горохов улаханнык көмөлөспүтэ. И.А. Худяков, тылга дьоҕурдаах киһи сиэринэн, саха тылын бэрт түргэнник баһылаабыта. Норуот тылынан айымньыларын суруйар да, тылбаастыыр да кыахтаммыта. Олохтоох былаастар политсыылынай киэҥ сири хабан үлэлиирин бобусталлар да, Верхоянскай куоракка кэлэр-барар норуот талааннаахтарыттан тылынан айымньылар холобурдарын суруйан киирэн барбыта.
Проф. М.К. Азадовскай суруйарынан И.А. Худяков мифологическай оскуола бастыҥ представителэ этэ. Кинилэр норуот тылынан айымньытын биирдиилээн личностар (киһи) буолбакка бүтүн коллектив айар диэн бигэ өйдөбүллээхтэрэ уонна айыы процеһа өйдөөн-санаан буолбакка ураты турукка киириини кытта (бессознательное мышление) сибээстииллэрэ. Дьэ ол иһин эбитэ буолуо И.А. Худяков норуот тылынан айымньыларын кимнээхтэн суруйбутун ыйбатаҕа. Этнограф В.Л. Серошевскай «Якуты» диэн үлэтигэр И.А. Худяковы кытта алтыспыт Манчаары диэн олонхоһуту көрсүбүтүн ахтан аһарар. Кини биир олоҥхону бүтүн биир ый киэһээ аайы толорор кыахтааҕын туһунан кэпсээбитин сөҕөн-махтайан суруйбута. Аны И.А. Худяков норуот тылынан уус-уран айымньыларын нуучча алфавитын туһанан суруйбута. Оччолорго О.Н. Бётлингк академическай алфавита киэҥник тарҕана илигэ. Ученай сахалыы текстэри тылыттан тылыгар толорооччулар саҥарар саҥаларын уратыларын тутуһан суруйбута кэрэхсэбиллээх. Арааһа, кини стенографическай суруйуу ньыматын баһылаабыт быһыылаах диэн сэрэйиэххэ сөп. И.А. Худяков толорооччулар хайдах эппиттэрин уларыппакка, тупсарбакка суруйуута научнай өттүнэн улахан суолталаах.
И.А. Худяков 1869 с. улаханнык ыалдьар. Кинини 1875 с. Иркутскайдааҕы психиатрическай балыыһаҕа көһөрөллөр, онно балаҕан ыйын 19 күнүгэр 1876 с. күн сириттэн туоруур.
И.А. Худяков өлбүтүн кэннэ 1890 с. Иркутскайга «Верхоянскай сборнига» бэчээттэнэн тахсар. Бу хомуурунньукка саха фольклорун сүрүн жанрдара киирбиттэрэ. Ол курдук ырыалар диэн баска киирбиттэрэ: саха кыыһын лирическай ырыалара (тута хоһуйан ыллаабыт ырыалара): от үлэтин туһунан ырыа, айылҕа туһунан ырыалар, кыыллар тустарынан ырыалар киирбиттэрэ. Бу баска дьааҥылар төрүттэрин туһунан биэс үһүйээн киирбитэ. Хомуурунньукка 123 өс хоһоонноро уонна өс номохторо, 320 таабырын киирбиттэрэ. «Остуоруйалар» диэн баска «Чаркый икки уонна Барыллыа икки» уонна «Көтөр кынаттаахтар» диэн кыыллар тустарынан остуоруйалар, «Үчүгэй Үөдүйээн», «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин» уо.д.а. алыптаах-дьиктилээх остуоруйалар киирбиттэрэ. Ол быыһыгар нууччаттан киирии остуоруйалар киирбиттэрэ (Соломоон Мударас уонна «Пилигрим оҕонньор»
. И.А. Худяков бу баска «Хаан Дьаргыстай» диэн үс үйэлээх олонхону киллэрэр. Олонхо оччотооҕу сиэр быһыытынан кэпсээн форматынан суруллубута. И.А. Худяков олоҥхону «главный род поэзии» диэн үрдүктүк сыаналаатар хоһоонунан наардаан суруйбатаҕа. Баҕар, кумааҕыны кэмчилээһин сүрүн сылтах буолбут буолуон сөп.
Худяков суруйбут олонхолоруттан бу олонхо кээмэй өттүнэн улаханнара, үс үйэлээх бөдөҥ олоҥхо. Ол аата үс көлүөнэ бухатыырдар олохторо уонна охсуһуулара кэпсэнэр. Маҥнайгы үйэҕэ Үрүҥ Уолан бухатыыр хорсун-хоодуот сырыылара хоһуллар. Онтон иккис көлүөнэ бухатыыр күүстээх-уохтаах Көҕө Бөҕө, бүтэһигэр үһүс үйэҕэ Хаан Дьаргыстай бэйэтэ кэпсэнэр. Киргизтэр аатырар «Манастара» үс үйэлээх. Маҥнайгы үйэҕэ Манас бэйэтин героическай сырыылара кэпсэнэр. Онтон Сэмэтэй уонна Сэйтэк кини тугу сиппэтэҕин ситэрэллэр. Киргизтэр эпостара киһи-аймах сайдыытын үрдүкү таһымын судаарыстыба өйдөбүлэ үөскээбитин көрдөрөр буолан циклынан наардааһын ордук чочуллубут, чуолкайдаммыт. Онтон саха олоҥхото судаарыстыба үөскүөн иннинэ аҕа уустарынан олоруу кэмэ буолан олоҥхо цикл быһыытынан чуолкайдык үөскүү илигэ көстөр.
Тохсунньу 26 күнэ 2009 с
Илларионова Т.В.