1922 сыл олунньутугар  үрүҥ этэрээттэр төгүрүктээһиннэригэр олорор Дьокуускайга уонна куорат тулатыгар байыаннай балаһыанньа биллэриллибитэ.

Ити сыл кулун тутарыгар Саха сирин сэбэлэниилээх күүстэрин салайааччытынан анаммыт Нестор Каландарашвили ыстааба Иркутскайтан кэлэн иһэн аара, Төхтүр анныгар тоһуурга түбэһэн кыргыллыбыта. Дьокуускай чугаһыгар, Тулагы нэһилиэгэр, Киллэмҥэ, Маҕаҥҥа кырыктаах кыргыһыылар буолуталаабыттара. Оннук дьалҕааннаах кэмҥэ Москваттан Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин олохтуур туһунан быһаарыы ылыныллыбытын туһунан иһитиннэрии кэлбитэ.

Автономия олохтонуута

1922 сыл олунньу 21 күнүгэр Владимир Ленин РСФСР састаабыгар Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан Политбюро быһаарыытын бырайыагын ылынарга этэр. Олунньу 16 күнүгэр ВЦИК президиума Саха Сэбиэскэй Социалистическай автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан уурааҕа тахсар.Өрөспүүбүлүкэ туһунан балаһыанньаны оҥорууга, быысаһыыларын быһаарыыга Саха сирин, Сибревком анал хамыыһыйалара тэриллэллэр.

Ити сыл муус устар 22 күнүгэр Саха сиринэҕи РКП (б) губбюротун президиумун үөрүүлээх мунньаҕар Саха уобалаһын автономнай өрөспүүбүлүкэнэн биллэрэр туһунан ревком манифеһа ылыныллыбыта. Муус устар 27 күнүгэр ВЦИК Саха Сэбиэскэй Социалистическай өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан дэкириэтэ тахсыбыта.

Автономияны олохтооһунунан, саҥа былаас салалтата саатын-саадаҕын уран биэрэр, эйэлээх олоххо төннөр санаалаах бастаанньаһыттарга амнистия биллэриллибитэ. Ити гражданскай сэрии уотун биллэ сөҕүрүппүтэ, бассабыыктарга утаралаһыыны мөлтөппүтэ. Номнуо 1922 сыл ыам ыйын 26 күнүгэр  Дьокуускай куорат төгүрүктээһинтэн төлөрүйбүтэ.

Утарылаһыы күөртэниитэ

Ааспыт үйэ 20-с сылларын саҕаланыыларыгар Саха сиригэр, син бүттүүн дойду үрдүнэн курдук, бары эйгэҕэ кириисис сатыылаабыта. Ханна да ас-таҥас кырыымчыга. Оттон бассабыыктар сэбиэскэй былааһы олохтооһуҥҥа хара ааныттан күүс өттүнэн  өттөйүүнү туһаммыттара. Маннааҕы салалта олохтоох усулуобуйаны аахса барбакка, кэннэ кээнчэ да буоллун диэбиттии, соҕуруттан кэлбит ыйыыны толорор эрэ мөккүөрдээҕэ. Саҥа былаас ыытар байыаннай коммунизмын бэлиитикэтэ уонна «кыһыл террор» нэһилиэнньэни бассабыыктартан тэйиппиттэрэ, утарылаһыыны күөртээбиттэрэ, кылаассабай охсуһууну сытыырҕаппыттара.

Атааннаһыы күөдьүйүүтэ

Аатырбыт кыһыл хамандыыр, бэйэтин кэмигэр «Саха Чапайа» диэн ааттаммыт Иван Строд «В якутской тайге» диэн кинигэтигэр өрө туру сүрүн төрүөттэрин ортотугар маннааҕы хомуньуустар үлэлэрин-хамнастарын Сибревкому кытта сөбүлэһиннэрбэттэрин, ЧК сорох үлэһиттэрэ олохтоохтору утары сокуоннайа  суох быһыыланалларын ыйар.

Итиннэ устуоруйаҕа «олунньутааҕы саагыбарынан»  диэнинэн биллэр дьыаланы холобур быһыытынан аҕалыахха сөп. 1921 сыл олунньутугар губЧК-лар «сэбиэскэй былааһы суулларар,  Саха сирин Японияҕа бэрдэрэр сыаллаах-соруктаах саха буржуазнай националистарын, эпиһиэрдэрин, кулаактарын кистэлэҥ киксиилэрин арыйдыбыт» диэн араапардаабыттара. Онно күтүрэнэн 300 чэкэ киһи тутуллубута, олортон 32-тин, аатыгар эрэ силиэстийэлээбитэ буолаат, саа уоһугар туруорбуттара. Олор ортолоругар Өксөкүлээх Өлөксөй доҕоро, меценат, Хачыкааттан куоракка бэйэтин дьыалатыгар киирэ сылдьар Сэмэн Барашков баара.

Бүлүүгэ, Дьааҥыга, Тааттаҕа, Өлүөхүмэҕэ, Аммаҕа итинник «саагыбардары арыйыынан», национальнай интеллигенцияны кыыллааһынынан бассабыыктар олохтоох нэһилиэнньэни бэйэлэриттэн тэйиппиттэрэ, «кыһыл террор» чуо сахалары эрэ утары ыытылларын курдук өйдөбүлү үөскэппиттэрэ. ЧКлар оччолортон төрүт дьон төрүөҕүн, ытык дьон ыччатын, сэбиэскэйтэн туора көрүүлээх, туспа санаалаах саха үөрэхтээхтэрин чордоон эһэр суолга туруммуттарын туһунан биллиилээх устуорук Егор Алексеев суруйан хаалларбыта.

Итинник быһыы-майгы биллэн турар сир сир аайы былааһы утарар санааны күүһүрдүбүтэ.Отоон ол гражданскай сэрии кутаатын күөдьүппүтэ.

Сэрии сиэртибэтэ суох буолбат

1922 сыл кулун тутарыгар төгүрүктээһиҥҥэ олорор Дьокуускай, Бүлүү, Верхоянскай куораттартан, Амма Солобуодатыттан уонна Өлүөхүмэ улууһун сорох сирдэриттэн ураты сир-уот бүтүннүүтэ бастаанньаһыттар илиилэригэр баара.

Устуоруйа билимин хандьыдаата Владимир Пестеров 1921-1922 сыллардаахха сэбиэскэй былааһы утары илиилэригэр саа-сааадах тутуан охсуспут бастаанньаһыттар ахсааннара киин улуустарга 1,5 тыһыынчаҕа тиийэрэ диэнсуруйар. Сорох докумуоннарынан кыһыллары утары 8-12 тыһыынча, оттон 5-с аармыйа оперативнай салалтатын начаальныга 18 тыһыынча киһи сэриилэспитэ диэн суруйбута баар.Онон. быһа холоон,үрүҥнэр былаахтарынан 10 тыһыынчаттан тахса киһи, сүрүннээн сахалар, саа саадах тутан кыргыспыттара диэн буолар.

Бастаан утаа тыа сирин дьоно бастаанньаһыттары көмүскээччилэрин курдук ылыммыттара, баарынан-суоҕунан көмө-өйөбүл буолбута.

Сэрии сиэртибэтэ суох буолбат. Гражданскай сэрии алдьархайа Саха сирин үгүс олохтооҕун дьылҕатын таҥнары төлкөлөөбүтэ, уонна саамай сүрүнэ – саха норуотун генофондугар суоһар охсууламмыта. Владимир Пестерев Саха сиригэр гражданскай сэрии кэмигэр үс тыһыынчаттан тахса кыһыл, үрүҥ уонна олохтоох нэһилиэнньэ өлөрүллүбүтэ диэн суруйар. Оттон ити өрө туру сиэртибэлэрин испиэһэгэр, кэлин репрессияҕа түбэспиттэри киллэрэн туран, 7,5 тыһыынча киһи аата баар.

Хаһаайыстыбаҕа охсуута

1921-1923 сыллардааҕы байыаннай дьайыылар норуот хаһаайыстыбатын эмиэ улаханнык айгыраппыттара. Ол курдук, бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 1917 сыллааҕы көрдөрүүттэн икки төгүл түспүтэ. Сибиниэс руднига, маһы таҥастыыр, тууһу хостуур, балыктыыр тэрилтэлэр үлэлэрин тохтоппуттара.

Быһаарар суолталаммыта

1921-1922 сыллардаахха бүрүүкээбит быһыы-майгы бассабыыктарга аҥаардаскүүһүнэн өттөйөн элбэҕи ситиспэккин илэ-чахчы көрдөрбүтэ, былаастарын бөҕөргөтүүгэ саҥа суоллары көрдүүргэ күһэйбитэ. Онон национальнай интеллигенцияны кытта үлэҕэ болҕомто ууруллар буолбута. Кулун тутар, муус устар ыйдарга Исидор Барахов, Платон Ойуунускай, Сергей Широких-Полянскай быһаччы салайыыларынан, саха интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрин  кыттыыларынан өрө турууну эйэлээхтик ууратыыга туһуламмыт кэккэ докумуоннар ылыныллыбыттара. Олорго Платон Ойуунускай өрө турааччылары бандьыыттар курдук буолбакка, норуот босхолонор хамсааһынын кыттыылаахтарын быһыытынан көрөргө тылын ылыннарбытынбэлиэтиир тоҕоостоох.

1922 сыл от ыйын 28 күнүгэр РКП (б) губбюротун сэкирэтээрэ Максим Аммосов үрүҥ хамсааһынын кыттыылаахтарыгар, национальнай интеллигенция бэрэстэбиитэллэригэр аһаҕас суругунан Саха автономнай республикатын утары охсуһалларын тохтотоллоругар, дойдуларыгар эргиллэллэригэр ыҥырбыта. Сэбиэскэйбылааһы утары саа-саадах тутан сэриилэспиттэргэ амнистия биллэриллиитэ үтүө дьайыыламмыта – бастаанньаһыттар хамсааһыннара уостар аакка барбыта. Маныаха Саха сирэ автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылыныыта  быһаарар суолталаммыта.

«Туора урдустартан» гражданиҥҥа

1822 сыллааҕы «Сибиир туора урдустарын салайыы туһунан Устаапка» олоҕуран, Саха уобалаһыгар олохтоох сахалар көһө сылдьар норуот быһыытынан биллэллэрэ. Ыраахтааҕы былааһыгар «туора урдустар» нэһилиэнньэ алын кэрдииһинэн ааҕыллаллара, чунуобунньук буолар, уокурук, куорат полициятыгар сулууспалыыр бырааптара суоҕа. Олорор ыырдара нэһилиэгинэн, улууһунан хааччахтанара. Итиэннэ быраабанан салайыллаллара.

1917 сыллаахха, төһө да аан дойду бастакы сэриитин, баартыйалар былаас былдьаһыыларын уустук кэмэ буоллар, сүрүннээн, кадеттартан, эсердэртэн, меньшевиктэртэн турар Бириэмэннэй бырабыыталыстыба Арассыыйаҕа демократия төрүттэрин олохтуурга холоммута. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэмиттэн «туора урдустар» диэн өйдөбүл аҕыйах ахсааннаах туһулаан туттуллара уурайбыта.

Автономияҕа хардыылар

Ити сыл сэтинньи иккитигэр, бассабыыктар былааһы ылбыт тохсус күннэригэр, «Арассыыйа норуоттарын бырааптарын декларациятын» ылан, норуоттар бэйэлэрин бэйэлэрэ быһаарынар бырааптарын билинэллэр. Гражданскай сэрии сылларыгарГрузия, Армения, Азербайджан тутулуга суох өрөспүүбүлүкэлэрэ олохтоноллор. 1918-1920 сылларга РСФСР састаабыгар Татаар, Башкир, Кыргыз, Крым автономнай Өрөспүүбүлүкэлэрэ, Калмык, Марий Чуваш автономнай уобаластара киирэллэр.

1921 сыл кулун тутар 8-16 күннэригэр Москваҕа буолбут РКП (б) Х-с сийиэһигэр саҥа былаас нууччаларга ахсаан өттүнэн баһыйтарар норуоттарга туһулаан национальнай бэлиитикэтин дьүүллэһэллэр. Онно Саха сирин дэлэгээссийэтэ: Саха сиринээҕи Губком сэкирэтээрэ Исидор Барахов дэлэгээтинэн, Платон Ойуунускай сөбүлэһэр куоластаах дэлэгээтинэн, Максим Аммосов ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан кыттыыны ылаллар. Москваттан төннөн иһэн Платон Ойуунускай Сибиир киинигэр Новониколаевскайга аараан, сийиэс уурааҕар сигэнэн, Сиббюроҕа уонна Сибревкомҥа Саха күбүөрүнэтигэр автономнай өрөспүүбүлүкэ быраабын биэрэр туһунан боппуруоһу көтөҕөр да, өйөбүлү ылбат. Ол эрээри, санаатын булгуруппат. Бу кэпсэтии туһунан сурах Москваҕа тиийэр. Национальностар наркомнарыттан Коммунистическай университет устудьуонун Степан Аржакову Сибревкомҥа командировкаҕа ыыталлар. Ыам ыйыгар нарком коллегиятыгар Сибревком чилиэнэ Плич уонна Аржаков дакылааттарын истэллэр уонна Саха сиригэр автономияны биэрэргэ сүнньүнэн сөбүлэһэллэр.

Утарсыы

Устуоруйа билимин доктора Егор Алексеев суруйарынан, Саха сиригэр бэйэтигэр автономияҕа киирии туһунан боппуруоска сана эмиэ хайдыһар. Үгүс улуустааҕы, уокуруктааҕы ревкомнар автономияны ылыммакка диэн быһаарыы таһаараллар, мунньахтарга, сийиэстэргэ утары санаалар өйөбүлү ылаллар. Итинник балаһыанньаҕа 1921 сыл бэс ыйын 21 күнүгэр буолбут РКП (б) губбюротун пленумугар автономияны туруорсааччылар икки  куолаһынан арыычча хотон тахсаллар.

1922 сыл тохсунньу 6 күнүгэр, Сибревком, Сиббюро быһаарыыларыгар олоҕуран, ВЦИК Саха автономнай уобалаһын олохтуур туһунан уураах ылыныллар. Ону истээт, Максим Аммосов, ол кэмҥэ кини Москваҕа автономия боппуруоһун туруорса сылдьара, тохсунньу 17 күнүгэр Национальностар дьыалаларын наркомугар Сталиҥҥа приемҥа киирэр. Сталин Аммосов туруорсуутун өйүүр. Ол күн Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтуур туһунан Наркомнац коллегиятын уурааҕа тахсар Салгыы боппуруос РКП (б) КК Политбюротун мунньаҕар көрүллэр. Куоластааһын түмүгэр үс киһи автономияны биэриини утарар, үс киһи өйүүр. Онон бүтэһиктээх быһаарыы ВЦИК-кэ сүктэриллэр. Олунньу 16 күнүгэр ВЦИК президиума РСФСР састаабыгар Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан декларативнай майгыннаах уураах ылынар. Бу докумуоҥҥа олоҕуран ВЦИК анал хамыыһыйата өрөспүүбүлүкэ туһунан  балаһыанньаны оҥорууга, сири уоту быысаһыытын быһаарыыга үлэни саҕалыыр. Ол түмүгэр Федерация уонна Саха сирин икки ардыларыгар сыһыан сүрүн бириинсиптэрин олохтообут Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан ВЦИК декретэ тахсар. Ити курдук, Саха сирин норуоттарын бастакы судаарыстыбаннастар олохтоммута.

Саха норуотун судаарыстыбата

1922 сыллаахха сахалар өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун 85 быраһыанын  ылаллара. Онон бастакы  судаарыстыба саха норуотун оробуочайдарын уонна бааһынайдарын судаарыстыбатынан ааҕыллара. Саха тыла судаарыстыба тылынан буолбута. Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү ситэриилээх уонна сокуону оҥорор уорганынан – ЯЦИК, судаарыстыба ситэриилээх уорганынан – Совнарком буолбуттара. Саҥа өрөспүүбүлүкэ судаарыстыба былааһын кэрэһэлииртус былаахтаммыта, дьарылыктаммыта. 1927 сыллаахха диэриСаха сиригэр, өрөбөлүүссүйэ бырааһынньыктарын кэккэтигэр, Автономия күнэ бэлиэтэнэрэ.

Саха АССР  үпкэ, аска-үөлгэ, эригиэҥҥэ, бырамыысыланнаска комиссариаттара, почта, телеграф управлениялара,  хонтуруоллуур инспекция, ЯЦИК бэлиитикэҕэ салата РСФСР туһааннаах комиссариаттарыгар бас бэринэллэрэ. Былааннаах сорудахтар САССР Совнаркомунан сүрүннэнэллэрэ. Оттон ис дьыалаҕа, сири оҥорууга, юстицияҕа, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэхтээһиҥҥэ, ис эргиэҥҥэ, бырамыысыланнаска наркоматтар үлэлэрин өрөспүүбүлүкэ салайара. Тас сыһыаннаһыылар уонна тас эргиэн киин былаас дьаһалыгар киирэллэрэ. Байыаннай дьыаланы уокуруктааҕы байыаннай комиссариакка бас бэринэр Саха сиринээҕи байыаннай комиссариат дьаһайара. РСФСР ВЦИК-нан бэриллибит бу боломуочуйалар 1927 сыллаахха диэри толору күүстэринэн үлэлээбиттэрэ.Онтон сыыйа – баайа кыараан, репрессия кэмигэр уурайбыттара.

Бастакы кыайыылар, ситиһиилэр

Саха сирэ судаарыстыбаннаһы ылыыта бэлиитикэҕэ, чуолаан бассабыыктары утары өрө турууну эһиигэ тутах суолталаммыта. Өрөспүүбүлүкэбырабыыталыстыбата 1922 сыл алтынньы 1 күнүн бастаанньаһыттар хамсааһыннарын ууратыы күнүнэн биллэрбитэ.

Бэлиитикэҕэ саҥа сыһыан олохтонуутунан, салалта нэһилиэнньэ бары араҥатыгар тирэҕирэр буолбута, урукку байдары, баартыйата суох национальнай интеллигенцияны хаһаайыстыбаннай, айар тутар үлэҕэ киэҥник туһаммыта. Ол түмүгэр 1923 – 1928 сылларга Саха сиригэр култуура сайдыытын чиҥ тирэҕэ ууруллубута. Сир – сир аайы үөрэх, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрэ, бибилэтиэкэлэр, ааҕар балаҕаннар баар буолбуттара. Саха сирин ыччата киин куораттар үрдүк үөрэх кыһаларыгар үөрэнэр дьолломмута.

Ити сылларга Алдаҥҥа көмүһү хостуур бырамыысыланнас үөдүйбүтэ, ыраах улуустарга салгынынан, уу суолунан сыры саҕаламмыта.

Автономия бастакы сылларыгар тыа хаһаайыстыбата тэтимнээхтик сайдан барбыта. Номнуо 1925 сыллааххаынах, сылгы ахсаанынан, бурдугу ыһыы иэнинэн сэрии иннинээҕи таһым ситиһиллибитэ. Профессор Г.Г. Колесов суруйарынан, 1928 сыллаахха, холкуостааһын саҕаланыан иннинэ, өрөспүүбүлүкэҕэ 600 тыһыынчаттан тахса ынах, 300 тыһыынчаттан тахса сылгы баара. Ынах, сылгы биир киһиэхэ тиксэр өлүүтүнэн Саха сирэ оччолорго аан дойдуга Аргентина кэнниттэн иккис миэстэҕэ тахсыбыта. Оттон тыа хаһаайыстыбатын техниканан хааччыллыытынан РСФСР-га инники күөҥҥэ сылдьыбыта.

Роман Попов «Саха сирэ» хаһыат 2017 сыл муус устар 26 күнэ.