Саха чулуу уолаттар Семен Петрович Данилов төрөөбүтэ 100, Софрон Петрович Данилов төрөөбүтэ 95 сылларын көрсө, Софрон Петрович 1992 сыллаахха саха омук Конгреһыгар дакылаатын кылгатан - сүөһү ахсаанын элбэтии, саханы бырамыысылынаска сыһыарыы уонна экология боппуруостарын күүһүрдүү өттүн бэчээттиибит. Эдэр көлүөнэ дьон, саха сайдарын туһугар үгүс сыратын сылбатын уурбут үтүө мааны киһибит санаатын билсин, тылын өһүн истин.
Сахабыт сирин бар дьоно!
Ытыктабыллаах делегаттар уонна ыалдьыттар! Бүгүн манна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин киинигэр – Дьокуускай куоракка, төрөөбүт дойдубут киэҥ киэлитин тухары уонна ыаллыы сирдэргэ тарҕанан олорор саха аймах бу саҥа уопсастыбаннай сыһыаннаһыыларга киирии – ырыынакка киирии кытаанах бириэмэтигэр тылбытын-өспүтүн этиҥ, өйбүтүн санаабытын тиэрдиҥ диэн сорудахтаан ыыппыт дьоно муһуннубут.
Ааспыт суолбутун аҥаардастыы арбаан айхаллаары дуу, биитэр кыһалҕалаах олохпутун кэлтэччи кэпсээн муҥаһытаары дуу биһиги манна кэлбэтибит. Бар дьоммуткүн сарсын ат уорҕатыгар дуу, ат өрөҕөтүгэр дуу буолара биллибэт бу халбархай, киччим күнүгэр-дьылыгар күөнтээн кэлбит кэм-кэрдии күчүмэҕэйдэрин хайдахдьаһанаммыт этэҥҥэ туоруубут, саха омугун сарсыҥҥы олоҕун хайдах тэринэммит төлкөлөөхтүк түстүүрбүт туһунан сүбэлэһэр баҕа сана биһигини манна түмтэ. «Сүгэ хоппотоҕун сүбэ хотор» диэнүөрэтэллэрэ дии, былыргы өбүгэлэрбит.
1
Үөрэхтээхтэр этэллэринэн, саха омуга быдан былыргыттансилистээх-ситимнээх, элбэх таайыллыбатах таабырыннардааъх омук. Дэлэҕэ да кини бэйэтин туһунан «былыргы дьыллар былдьаһыктаах мындааларыттан, урукку сыллар охсуһуулаах уорҕаларыттын» саҕалаан кэпсэниэ дуо? Оттон биһиги «кимтэн кииннээхпит, хантан хааннаахпыт» туһунан наукаҕа үгүс, сорох түгэннэригэр утарыта да турсар, теориялар бааллар. Ол гынан баран кинилэрбииргэ түмсэллэр: саха омук аан дойду кырдьаҕас омуктарыттан биирдэстэрэ, кини түҥ былыргы үйэлэр түгэхтэриттэн аатырбыт суолурбут түүрдэртэн төрүттээх.
Биһиги былыргы өбүгэлэрбит уон үйэ анараа өттүгэр илгэ сылаас тыыннаах, уйгулаах кырыстаах хаарыан дойдуларыттан арахсан, манна, бу Хоту дойдуга, тиийэн кэлбиттэрэ. Дьэ ити кэмтэн ыла саха омуга бу киһи үскүүрүгэр – ууһууругар күчүмэҕэйсиргэ, Сир шарын саамай тымныы муннугар, алаһа дьиэни тэринэн, аал уоту оттон, сүөһү ас ииттэн, бултаан-алтаан ууһаан тэнийэн олорор. (&hellip
Саха омуга эбээннэри, эбэнкилэри, юкагирдары, чукчалары кытары бииргэ, холобура суох тулуурдаах, сылайбат сындааһыннаах үлэтинэн, үтүө амарах сүрэҕин сылааһынан бу чэҥ муус дойду тымныы тыынын ириэрбитэ, манна билигин аан дойду бүтүннүүтэ сөҕө көрөр уостубат олоҕун төлөнүн сириэдиппитэ кини бүтүҥ киһи аймах иннингэр үҥкэн өҥөтө буолар.
Наука этэринэн, Ийэ дойду өйдөбүлэ норуот хантан, хаһан кэлбитинэн быһаарыллыбат. Норуот ол сири этигэр хааныгар иҥэриниитэ, өйүнэн сүрэҕинэн ылыныыта, төрүт культурата ол сиртэн силис тардыныыта, үлэтинэн хамнаһынан ол сир айылҕатын кытта силбэһиитэ – итилэр буолаллар быһаарар чахчынан. Ама ким этиэй бу хаачыстыбалар сахаларга суохтар диэн? Саха сиригэр саха көһө сылдьар омук курдук быһыыланар диэн, оннук сыһыаннаһар диэн? Ким этиэй саха омуга бэйэтэ хана эрэ анал дойдулаах, манна быстах кэмҥэ кэлэн олорор диэн? Кырдьыгы ытыктыыр көнө санаалаах киһи итинниги саныан да сатаммат. (&hellip
Саха сиригэр ааспыт суолугар биллэр бэлиэ түгэнинэн XVII үйэ маҥнайгы аҥаарыгар Арассыыйаҕа холбонуута буолар. Бу холбоһуу төһө да күүс өттүнэн буоллар, биһиги норуоппут олоҕор улахан прогрессивнай суолталаммыта: Саха сирэ баараҕай кыахтаах судаарыстыба сорҕото буолбута, ойдом олорбут бэйэтэ бүтүн аан дойду цивилизациятыгар кыттыбыта. Бу холбоһуу, ыраахтааҕы былааһын холуонньалыы политиката утумнаахтык ыытылларын үрдүнэн, хотугу кыраай социальнай – экономическай өттүнэн инники хардыылааһыныгар көмөлөспүтэ, киниэхэ феодальнай сыһыаннаһыылар сайдыыларын түргэтэппитэ. Оччотооҕу былаас кыра омуктар култуураларын кыра даараскыта быгарын сабыта тэпсэ сатаатар да, ХХ үйэ саҕаланыытыгар нуучча култууратын сабыдыалынан саха национальнай интэлигиэнсийэтин бастакы көлүөнэтэ үскээбитэ, ол иһигэр В.В. Никифоров, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов курдук уһулуччулаах дьон үүнэн тахсыбыттара.
2
Саха омугун инники кэскилин быһаарар тутах боппуруоһунан тыа сирин социальнай сайдыыта буолар. Тоҕо диэтэр саха дьонун түөрт гыммыт үһэ тыа сиригэр олорор. «Саха ынах кутуругун маныыр», «Саха сылгы куттаах» диэн өс хоһооно бара былыр былыргыттан. Кырдьык, ынах сүөһүлээҕин, сылгылааҕынтухары эрэ саха омуга баар. (&hellip Холбоһуктааһын саҕаланыаҕыттан ахсаана улам түһэн-түһэн, 1941 сыллаахха 315 тыһыынча буолбут. Кэлин 1988 сыллаахха 383.2 тыһыынча, 1991 сылга 409.2 тыһыынча ынах сүөһү баар буолбут. (&hellip
Тоҕо техниканан сэбилэммит үрдүнэн, былыр илии хотуурунан, мас кыраабылынан оттонор – мастанар көрдөрүүлэрбитин өссө да кыайан ситэ иликпитий? Бу аан дойду балысханнык сайдыбыт кэмигэр биһиги тыабыт тоҕо кур бэйэтэ кубулуйбата, сүүрбэ, отут, биэс уон сыллааҕыбыт курдук олоробут? Ити бүтүннүүтүн туһунан санаабытын атастастахпытына сатанар.
Специалистар итини, бука, үгүс социальнай да, экономическай да биричиинэлэринэн быһааран эрдэхтэрэ.
Мин биһиги саамаай сүрүн иэдээммитинэн, бастатан туран, киһини сиртэн тэйиппиппит буолар дии саныыбын. Тыа сирин кииннээһин политиката, холкуос, сопхуос дьонун, сүөһүтүн үксүн киин бөһүөлэктэргэ мунньуу түктэри содулланна. Ити сүөһүгэ – аска куһаҕан дьайыыламмытын таһынан, кытыы сирдэри көрүүтэ истиитэ суох хаалларан, эрбэһиҥҥэ былдьатан, дьүдэйэр, кэхтэр аналлаата. Киһи сымнаҕас илиитэ имэрийэрин – томоруйарын эрэ тухары сир тупсар, киэргэйэр, туһаны биэрэр кыаҕа улаатар. Бу ыччат дьоҥҥо «төрөөбүт алаас» диэн өйдөбүл, үөскээбит сиргэ – дойдуга таптал, онуоха сүрэхтэн быартан тартарыы мөлтүүрүгэр тиэрдибитэ. (&hellip
Тыа сирин олоҕун, үлэтин усулуобуйатын төрдүттэн тупсарыы – бу туох да үлүннэриитэ суох сүҥкэн судаарыстыбаннай суолталаах сорук. Маны быстах кэмнээх биирдэм дьаһалларынан муҥурдаамыахха, утумнаахтык, дьаныардаахтык тэрийиэххэ наада, ол эбэтэр саха норуотун бүтүннүүтүн инники кэскилин туһунан тыл барар. Маныаха, бастатан туран, тыа үлэтин бары көрүҥнэрин, ордук сүөһүнү көрүүнү – харайыыны утумнаахтык, дьиҥнээхтик механизациялаабакка эрэ биһиги тыабыт хаһаайыстыбатын кыайан биллэрдик сайыннарыахпыт суоҕа. Тыа киһитин олоҕор дьаһаҕар цивилизация бары ситиһиилэрэ туһаныллыахтаахтар. Судаарыстыба сэниэлээхтик көмөлөстөҕүнэ эрэ, ити ситиһиллиэн сөп. Чэ, холобура элбэх гаастаахпыт диибит. Онтубутун омуктарга атыылыах буолабыт. Туохха барытыгар кэмчилэнэн да туран, бастаан бэйэбит тыабыт сирин гааһынан хааччыйарбыт кыайтарыа суоҕа дуо? Ити барыта аҕыйах сыл иһигэр олоххо киирэ охсубат суоллар. Ол гынан баран биһиги ити үлэни саҕалыахтаахпыт, итиниэхэ дьулуһуох тустаахпыт. (&hellip
3
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотунхаһаайыстыбатын сүрүн салата хайа промышленноһа буолар. Кини ылар өлүүтэ 80 быраһыаҥҥа тэҥнэһэр. Биһиги хотугу дойдубут сиртэн хостонор юарҕа баайынан – кыһыл көмүһүнэн, алмааһынан, таас чоҕунан, хорҕолдьунунан, гааһынан, сүрүмэнэн аан дойдуга сураҕырар. Урукку өттүгэр ити балысхан баай төрүт омуктарга, кыратык эмэтик да туһалыахтааҕар, алдьархайы эрэ аҕалан, сырье быһыытынан киин уобаластарга уонна атын дойдуларга тиэллэн суккулла турбута. Итинник баайдаахпытын биһиги, дьиҥэр, сураҕын эрэ истэрбит.
Туох ханнык иннинэ мин этиэх тустаахпын: ити күндү баай хостонор сирэ бүтүннүүтэ – биһиги сирбит, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын, бастатан туран, төрүт олохтоох омуктар сирбит. Ити баай бүтүннүүтэ – биһиги баайбыт. Билиҥҥи тылынан – өһүнэн эттэххэ, Айыы Тойон таҥара биһиэхэ анаан, өлүүлээн айбыт быйаҥа. Киһилии сиэринэн салайтарар буоллахха, онтубутун кимиэхэтөһөнү, тоҕо бэрсэрбитин биһиги бэйэбит быһаарыах тустаах этибит. (&hellip
Мин санаабар, кэнники отучча сыл устатыгар сиртэн хостонор баайбытын наһаа куорҕаллааһын таҕыста. Ордук алта, сэттэ уонус уонна аҕыс уонус сылларга, төһөтүн хаччатын ситэ үчүгэйдик аахпакка – суоттаабакка эрэ, төһө өргө тиийиэҕин тургута санаабакка эрэ, кыах тиийэринэн элбэхтик, түргэнник сомсон ылан, утаара охсорго тиэтэйэллэрэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит аһаҕас ампаарга кубулуйбута. Дьөрү күн сарсын кураанахтаннын даҕаны, этэргэ дылы, кэннэ кэтинчэ да буоллун – онно кыһаллыбат этилэр. Көмүс да, алмаас да хаһан да бүтүө суох элбэҕин курдук этэллэрэ. Туос сымыйалара.
Бу күн анныгар туох барыта бүтэр уһуктаах. Сиртэн хостонор баар бурдук курдук иккиһин үсүһүн үүммэт… Нерюнгри таас чоҕун муҥура суох элбэҕин курдук кэпсээбиттэрэ, ол иһин улахан куораты туппуттара. Онтулара сотору бүтэр диэн буолла. Ол курдук көмүспүтүттэн, алмааспытыттан ытыспытын соттор күммүт эмиэ чугаһыаҕа диэн куттанабын. Маннык, инники кэскили кэрдинэр быһыыны букатыннаахтык ууратыахха наада. Бу баай – биһиги эрэ көлүөнэҕэ анаан айыллыбыт баай буолбатах. Ону бас батах матайдыыр, ыскайдыыр ханнык да бырааппыт суох. Сайдыылаах баай омуктар бэлсаҥа сир баайын арыйан баран, сабан иһэллэр дии. Онон сирбит баайын бары көрүҥнэрин кытаанахтык аааҕан-суоттаан, бастатан туран судаарыстыбабыт кыһалҕатыгар төһө хачча наада буоларынан салайтаран, кэмчилээн туһаныахха наада.
Өрөспүүбүлүкэбит суверенитетын бөҕөргөтүү хайа промышленноһыгар олохтоох төрүт омуктар кыттыылара, сабыдыаллара улаатарын эрэйэр. Сахалар, аан дойду сайдыылаах омуктарыттан хаалыахпытын баҕарбат буоллахпытына, норуоппут хаһаайыстыбатын баһылыыр-көһүлүүр салаатыгар биллэр-көстөр гына кытыннахпытына сатанар. Урукку өттүгэр аҕыйах комсомолецтар бөлөхтөрүн ыыталаабыппыт үчүгэй түмүгү биэрбэтэ. Университеппыт үөрэтэн таһаарбыт сүүһүнэн, тыһыынчанан инженердарыттан бэрт аҕыйах киһи иҥнэн үлэлии сылдьар. Олор даҕаны ол – бу атах – бытах үлэлэргэ. Саха алааһыгар үөскээбит оҕо киһи букатын ураты усулуобуйаҕа, атын омук дьонун ортотугар соҕотоҕун сылдьара кытаанаҕа биллэр. Онон саха дьонун промышленнай предприятиеларга кэлимсэтик олохтоон үлэлэтэр хайдах буолуо этэй? Итиэннэ кинилэри, анаталаан утаараат да, тута умнан кэбиспэккэ, кинилэр олохторунан, үлэлэринэн куруутун интириэһиргиир, кинилэргэ күчүмэҕэй түгэннэригэр мэлдьитин көмөлөһөр буолларбыт сатаныа этэ. Оччоҕо кинилэр төрөөбүт сирдэриттэн арахсыбыт, уруу – хаан дьонноруттан быралыйбыт курдук сананыа суох этилэр.
Быйыл «Саха сирин кыһыл көмүһэ» концерн тэрийиитинэн Дьокуускайга көмүстэн, күндү таастартан киэргэли оҥорор собуот үлэтин саҕалаата. «Туймаада – Даймонд» диэн акционернай хампаанньа оройуоннарга алмааһы кырыылыыр собуоттары тэрийтэлээтэ. Итилэргэ саха ыччата ис-иһиттэн баҕаран, ылсан, үлэлээн эрэриттэн үөрэбит. Эмиэ ити курдук маһынан уһанар, түүлээҕи таҥастыыр, чоҕу байытар, айылҕа гааһыттан уонна ньиэптэн эҥинэ бэйэлээҕи оҥорор дьоҕус, орто предприятиелары сыыйа тэрийэн иһиэххэ сөп этэ. Оччоҕо сиртэн хостонор баай көдьүүһэ быдан үрдүө, олохтоох ыччат төрөөбүт сиригэр-буоругар промышленноска үлэлиирэ хааччыллыа этэ. (&hellip
4
Былыр былыргаттан сахалар бэйэлэрин Айыы тыыннаах айылҕа оҕолорунан ааҕыналлара. (&hellip
Тулалыыр айылҕаҕа улахан хорумньуну оҥорбокко эрэ ханнык баҕарар промышленноһы сайыннарыахха сөп. Ону сайдыылаах дойдулар үөрүйэхтэрэ кэрэһэлиир. Абата диэн: Бүлүү өрүһүн уута буорту буолуохтааҕын билэ – билэ, алмааһы сууйбут дьааттаах убаҕаһы уонунан сыллар усталарыгар өрүскэ куттара, итиччэ үлүгэрдээх халыҥ тыаны кэртэрбэккэ тимирдэ турбуттара баар. Итиэннэ, бар дьонтон кистээн, ядернай дэлби тэптэриилэри оҥороллоро – кинилэртэн баҕас ыйыта барыахпыт дуо диэн сэнээбит бэйэлэрэ эбитэ дуу. Кыһытыан иһин, өрөспүүбүлүкэбит оччотооҕу салайааччылара итиниэхэ барытыгар сөбүлэһэ олорбуттар эбээт! Үөһээҥҥи салалтаттан дьарыллыахпыт диэн куттанан, эккэлээн илэ-сала көтөр үгэс баарына, «бастаан ыраастыыр систиэмэҕитин оҥостун, ол кэнниттэн алмааһы сууйун» биитэр «туох да анал оҥоһуута-тэрилэ суох, дьон олоҕун чугаһыгар дэлби тэптэриини ыытыман» дииллэрэ кэлси дуо. Чэ, о лону билигин кэлэн ахтыһан да диэн. Нууччалар сөпкө этэллэр: «Что было то было». Билигин өй-санаа, кыһамньы бүтүннүүтэ хайдах гынан үөскээбит балаһыанньаны тупсарабыт диэҥҥэ түмүллүөхтээх.
Кэнники кэмҥэ айылҕа харыстабылыгар өрөспүүбүлүкэ салалтата улахан болҕомтотун урар буолбута, анал Министиэристибэ тэриллибитэ биһигини үөрдэр. Айылҕа алдьанара арыый ачыах сибикитэ биллэн эрэр. Экологияҕа сыһыаннаах элбэх сокуон таҕыста. Олору кытаанахтык тутуһан олоххо киллэрдэххэ, балаһыанньа тупсарыгар эрэл баар буолуох курдук. Ол эрээри билигин даҕаны промышленность тэрилтэлэрэ үлэни ыыталларыгар сири олус дөбөҥнүк көҥүллэтэн ылаллар. Экологтары, атын да специалистары, олохтоох дьону-сэргэни кытта сүбэлэһэн, бары өттүнэн ыйааһыннаан көрөн эрэ баран, сири биэриэххэ наада.Туундараҕа сайын техника сылдьарын туох да саарабыла суох тохтоттоххо эрэ сатанар. Ону тэҥэ туундараҕаайылҕа баайын көрдөөһүнү, хостооһуну улаханнык аччатар, кыаллар буоллаҕына, букатын да тохтотор хайысханы ылыныахха.
Ити эрээри айылҕабытын промышленнай тэрилтэлэр эрэ алдьаталлар диирбит арыый кэлтэгэй буолуоҕа. Дьону сэргэни, сүөһүнү – аһы улахан бөһүөлэктэргэ мунньан олордуу, эппиппит курдук саха олоҕун майгытын алдьатта, экологическай өйдөбүлүн үрэйдэ. Бөһүөлэктэрбит бэрт чанчарык көрүҥнээхтэр. Сүүһүнэн ынахтар турар хотонноро, үгэскэриэтэ күөллэрбит чугастарыгар тутуллаллар. Кинилэр убаҕастара хойуулара күөллэрбитигэр, үрэхтэрбитигэр кутулла сыталлар.Чугаһынан ырааҕынан хаарыаннаах хара тыабыт кэрдиллэн чордонон эрэр. Төһөлөөх маһы оту, сири уоту техниканан үлтү тэбистэрдибит?
Киртийбит уулаах күөллэр ууларын иһэн, сытыйа-ымайа турар бөх сыыс ортотугар олорон улааппыт дьон хантан кэлэн чэгиэн-чэбдик буолуохпутуй? Төттөрүтүн үйэбит кылгаан, сааспыт сарбыллан иһэр. 50-с сыллардаахха сахалар уһун үйэлээхтэринэн аан дойдуга биллэр эбит буоллахтарына, билигин орто сааспыт бара суоҕа 54-57 сылга тэҥнэһэн турар. Сорох источниктар өссө намыһах сыыппараны этэллэр. Ити үгүс биричиинэлэрдээҕэ чахчы. Ол гынан баран биир сүрүн биричиинэтэ тулалыыр айылҕаттан төрүүттэнэн үөскүүр аһыыр аспыт, иһэр уубут мөлтөөбүтэ буолар. Маннык салҕанан бара турдаҕына, саха омук иитэ суох иэдээҥҥэ түбэһэрэ мүччүргэнэ суох. (&hellip
Биһиги оннубутугар атын омук кэлэн ким даҕаны олохпутун олоруо, кэскилбитин тэрийиэ суоҕа. Биһиги дьылҕабыт – биһиги бэйэбит илиибитигэр. Итинник санаан туран, саха омук бүтүннүүтэ, хас биирдии киһитигэр тиийэ, өй-санаа да, үлэ-хамнас да, майгы сигили да өттүнэн эргиччи эҥкилэ суох буолара эрэйиллэр. Хас саха омугун аатын үрдүктүк тутуохтаах, кини чиэһин харыстыахтаах. (&hellip
Саха – ол аата дэгиттэр сайдыылаах, сатабыллаах, дьүккүөрдээх, сүрэхтээх үлэһит киһи буолуохтаах.
Саха – ол аата дьоҥҥо барыларыгар, атын омуктарга бүтүннүүлэригэр истиҥник, эйэҕэстик, доҕордуу сыһыаннаһар, кинилэргэ бары өттүнэн көмөлөһөргө кыһаллар, амарах, үтүө санаалаах, сэмэй, көрсүө киһи буолуохтаах.
Саха – ол аата дьоҥҥо сэргэҕэ холобур буолар, талбыт кэриэтэ кэрэ майгылаах сигилилээх киһи буолуохтаах.
Саха – ол аата элбэх оҕо күйгүөрүнэн эймэнэр, дьоллоох ньир бааччы ыал ийэтэ, аҕата, эбээтэ, эһээтэ буолуохтаах.
Оччоҕо саха омук албан аата улахан ытыктабылынан, сүрэхтэн сүгүрүйүүнэн ааттанан аан дойду үрдүнэн тарҕыаҕа. «Саха курдук үчүгэй үлэһит», «Саха курдук кэрэ киһи» диэн уос номоҕо буолуоҕа. Оччоҕо саха киһитэ, сир хайа баҕарар муннугар тиийэн, киэн тута этиэҕэ:
- Мин – сахабын!
Софрон ДАНИЛОВ 1992 сыл.
Муус устар 19 күнэ 2017 сыл. «Саха сирэ» хаһыат.