Сокуону оҥорууга бастакы холонуу
Сэбиэскэй кэм историктара Степной Думаны дириҥник үөрэппиттэрэ. Ол эрээри урукку да, кэлиҥҥи да былаас сөптөөхтүк сырдатарга интириэстэрэ суоҕа. Россияҕа ыытыллар либеральнай реформалар дьайыылара биһиэхэ өй – сана уһуктуутугар тиэрдибитэ. Итинтэн ылата общественнай – политическай, гражданскай – правовой өй сана сайдыбыта. Степной Дума Россия Саха сиригэр прогрессивнай дьайыытын көрдөрөр тыыннаах холобурунан буолар.
Биллэрин курдук 1822 сыллаахха Михаил Михайлович Сперанскай , билигин Сибиир бастакы Төрүт Сокуонунан (Конституция) ааттаммыт «Устав об управлении инородцев» диэн суруйуутугр Александр I ыраахтааҕы илии баттаабыта. Бу докумуон Иркутскайга ити дьыл бүтэһигэр кэлбитэ.Саха сириттэн Устаап хайдах олоххо киириэхтээҕин туһунан үөрэтиигэ кытта барбыттара.
1824 сыллаахха бар дьоно ытыктаан, Саха уобалаһыттан Бороҕон улууһун кулубатынан буола сылдьыбыт Иван Емельянович Мигалкины депутатынан таланнар, оччотооҕу Илиҥҥи Сибиир киин куоратыгар Иркутскайга ыыппыттара. Кинини кытта Хаҥалас улууһуттан икки депутат: кулуба Савва Кириллин уонна быыпсай кулуба Николай Рыкунов барсыбыттар.Манна бу дьон сахалар үгэстэригэр олоҕуран, сокуон оҥоруутун үлэтигэр кыттыбыттара.
Онон сахалар аан бастаан сокуон оҥоруутугар 1824 сыллаахтан саҕалаан кыттыбыттар диэн түмүккэ кэлэҕин. Бу туһунан история тиэмэлэринэн дьарыктанар суруналыыс Зоя Петухова бэлиэтээн турар. Сибиир инородецтара бары абыычайдарыгар олоҕурбут олохторун – дьаһахтарын салайар сокуоннары суруйбуттара. Ити сокуоннарга тирэҕирэн, Россияҕа бүттүүн Сибиир инородецтарын сокуоннара ылыллыахтааҕа. Бу үлэни барытын Михаил Михайлович Сперанскай күн сириттэн күрэниэр диэри иилээбитэ – саҕалаабыта. Ити сокуону олус уһуннук соһон – сыһан бараннар бигэргэппэтэхтэрэ. Дьиҥэр, биһиги сокуонунан салайтаран олоруохтаах этибит.
Михаил Сперанскай соҕуруу көһөн барбыта. Атын генерал-губернатор кэлбитэ. Кини Сперанскай реформатын, Устаабын инородецтарга түргэн тэтиминэн, актыыбынайдык киллэрэргэ кыһаллыбатаҕа.
Биһиги дьолбутугар либеральнай өйдөөх – санаалаах Николай Иванович Мягков диэн киһи уобалас начальнигынан үлэлии кэлбитэ. Кини крепостничествоны утарара, декабристары өйүүрэ. Николай Иванович бэйэтин кытта биир санаалаах, толкуйдаах либерал – чиновниктары Афанасий Уваровскайы уонна Афанасий Булатовы илдьэ кэлбитэ. Кинилэр Саха сиригэр административнай реформаны ыыппыттара. Николай Иванович Саха сиригэр Михаил Сперанскай Устаабын олоххо киллэрэр баҕалааҕа. Онон Степной Думаны тэрийэ сылдьар саха тойотторун кытта түргэнник өйдөспүтэ.
1827 сыл тохсунньу 27 күнүгэр (Саха омук быһаарыылаах кэмнэригэр күөрэйэн тахса турар сыыппара – 27) Степной Дума тэриллэрин туһунан биллэриллибитэ.
Быыбар бириинсиигэр олоҕуран
Степной Дума хара маҥнайгыттан быыбар бириинсибигэр олоҕуран, үлэтин саҕалаабыта. Думаҕа сэттэ улуустан сэтээтэл, биир суруксут уонна аҕа баһылык дуоһунастара көрүллүбүттэрэ. Суруксут куоластыыр бырааба суоҕа. Ол эрээри киниэхэ эрэ хамнас төлөнөрө. Степной Думаҕа барыта уон биэс киһи киирбитэ.
Олунньуга сэтээтэл уонна кылаабынай аҕа ууһун баһылыга быыбардара ыытыллыбыта. Үс сылга аҕа баһылыгынан биир санаанан Бороҕон улууһун кулубата Иван Емельянович Мигалкин талыллыбыта.
Аҕа баһылык, этэн аһарбытым курдук, үс сылга талыллыбыт эбит буоллаҕына, сэтээтэллэр биирдии сылга быыбарданаллара. Кимнээх степной думаҕа киирбиттэрэй? Боотурускай улуусбаһылыга Г. Старостин, Байаҕантай улууһун баһылыга А. Сыромятников, Дүпсүн улууһун баһылыга А.Сыроватскай, Хаҥалас улууһун баһылыга И.Козлов, Мэҥэ улууһун баһылыга К.Попов, Нам улууһун баһылыга И. Винокуров, Боотурускай улууһун старостата И.Артемьев, Байаҕантай старостата А.Калининскай, Дүпсүн старостата В.Павлов, Мэҥэ старостата Я. Березин, Нам старостата К. Прокопьев. Бары да чаҕылхай, ытыктанар дьоннор этилэр.
Степной Думаҕа суруксуттаабыт Иван Мигалкины кытта Иркутскайга барсыбыт Николай Рыкуновы историктар ураты тутан бэлиэтииллэр. «Киһи өйө – тылыгар» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Кини үрдүк таһымнаах суруксут эбит. Рыкунову оҕо эрдэҕиттэн атыыһыт нууччалар Иркутскайга илдьэ барбыттар. Онон нууччалыы эрэ саҥарар эдэр киһи дойдутугар эргиллибит. Сүрдээх патриот эбит. Улууһугар кулубалаабыт. Кини курдук докумуону толорор киһи суоҕа. Онон Думаҕа Николай Рыкунов суруксутунан эрэ үлэлииргэ тиийбитэ. Үөһэ этэн аһарбытым курдук кини чилиэн буолбатаҕа, онон куоластыыр, быыбардыыр кыаҕа суоҕа. Ити үлүгэрдээх киэҥ билиилээх көрүүлээх киһи Думаҕа наадатын өйдөөн, быыбардыыр бырааптан аккаастаммыта. Уобалас бырабылыанньатыттан кэлэ сылдьар ревизордар Степной Дума докумуонун көрөн бараннар, наһаа диэн сөхпүттэр. Оннук грамотнайдык толоруллубут. Николай Иванович Мягков киниэхэ суругунан махталын биллэрбитэ. Кэлин Дума докумуоннара оннун булбуттарын кэннэ, Николай Рыкунов сэтээтэл – чилиэн буолбута. Онон куоластыыр бырааптаммыта.
Дума бастаан утаа сир түҥэтиитинэн дьарыктаммыта. Киин улуустарга сир тиийбэт буолан, саҥа учаастактары көрдөөһүн боппуруоһа күөрэйбитэ. Степной Дума бу боппуруоһу быһаарыыга эмиэ ылсыбыта. Ыраахтааҕы бырабыытылыстыбата сири түҥэтиигэ эмиэ интэриэстээҕэ. Тоҕо диэтэргин, ити кэмҥэ дьаһааҕы сирдээх дьон эрэ төлүүллэрэ. Үгүөрү нолуок киирэр наадатыттан көх – нэм буоллаҕа.
Дьокуускай куорат таһыгар, оччолорго Охотскайдыыр суол ойоҕоһугар, билиҥҥинэн, Кыайыы болуоссатын эргин «Дума балаҕана» диэн ааттаан дьиэ туттубуттара. Дьэ, бу балаҕан Дьокуускай уокурук сахаларын парламена буолбута. Биллэрин курдук, Саха сирин Степной Думатын Иван Мигалкин, Иван Пономарев уонна Степан Заровняев салайбыттара.
Сэттэ улуус мунньаҕа
Степной Дума ыыппыт саамай бөдөҥ суолталаах тэрээһининэн, аатырбыт сураҕырбыт «Сэттэ улус мунньаҕа» буолар. Ити мунньах Дьокуускайга сыллаахха от ыйын күнүгэр ыытыллыбыта. Бу тэрээһин барар кэмигэр куорат икки төгүл улаата түспүт. Улуустарга ити тэрээһиҥҥэ кыттааччылары талар быыбардар хас эмэ ый устата ыытыллыбыттар. Мунньахха барыта киһи кыттыыны ылбыта. Оннооҕор билигин Интернет, аныгы технологиялар үйэлэригэр элбэх кыттааччылаах тэрээһиннэри ыытарбытыгар үгүс кыһалҕалары көрсөбүт.
Бу улахан тэрээһин оччотооҕу дьон-сэргэ өйүгэр – санаатыгар хам хатанан хаалбытын, 50 сыл кэнниттэн этнограф, поляк В. Серошевскайга ити туһунан сиһилии кэпсээн биэрбиттэрин, кини сурукка тиспитэ туоһулуур.
Мунньахха Николай I ыраахтааҕыга барар дьону быыбардаабыттар уонна онно тиийэн тугу туруорсуохтаахтарын туһунан кэпсэппиттэр. Депутацияҕа Хаҥалас улууһун I-кы Малдьаҕар нэһилиэгин старостатын Николай Рыкунову, Боотурускай улууһун баһылыгын Уордаах Ыстаарыһыны уонна Киллэм нэһилиэгин старостатын Егор Татариновы талбыттара.
.степной Думаыраахтааҕыга туруорсарыгар саха омук интириэһин, сир боппуруоһун, киһи быраабын кмүскүүр пууннар бааллара. Земскэй сууттан кэлэн икки ый буола – буола ревизиялыырын тохтотон, уобалас начаалынньыга сылга биирдэ үп дьыалатын бэрибиэркэлиирин, таһаҕас таһыытын сахаларга биэрэри туруорсубуттар. Балары таһынан туруорсууларыгар Дьокуускайга сахаларга аналлаах кассаны аһыаххадиэн пуун бара. Бу кэмҥэ Россияҕа бааннар саҥа аһыллан эрэллэрэ. Саха экономическай өйүн – санаатын сайдыыта мантан эмиэ көстөн кэлэр.
Итинник пууннардаах хадаатыйыстыбаны ыраахтааҕы ылыммыта эбитэ буоллар, оччотооҕу саха норуотун политическай да, экономическай да балаһыанньата тупсуох, Степной Дума кыаҕын ылыах этэ.
Күндү ааҕааччы, Софрон Сыранов уонна Сэһэн Ардьакыап ыраахтааҕыга тиийэннэр ситиһиилэнэн кэлбиттэрин билэҕин. Ол курдук, бу депутация барбыта эбитэ буоллар, эмиэ илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннүөхтэрэ эбитэ буолуо.
Депутация тоҕо айаҥҥа турумматаҕай?
Депутацияны ыытымаары утары үлэ бөҕөтүн ыыппыттар. Врангель ааһан иһэн: «Дьокуускай икки партияҕа арахсыбыт», - диэн бэлиэтээбит. Либералларга уонна консерватордарга икки аҥы арахсыбыттар. Бэйэлэрин икки ардыларыгар сүрдээх сыты политическай охсуһуу үөскээбит.Туох сылтаҕынан депутацияны ыытымыахха сөбүй диэн толкуй бөҕөҕө түспүттэр. Айаннарыгар 22 тыһыынча солкуобай харчы наада этэ. Уобалас начаалынньыгыттан Мягковтан көҥүллэтэн, дьонтон харчы хомуйаары гыммыттар. Ону кини земскэй суут күбүрүнээтэрэ көҥүллүөхтээх диир эбит. Ол иһин харчы хомуйуулара сокуоннайа суох курдук көстүбүт.Бу соруйан оҥоһуу этэ. Айанныыр бириэмэлэрэ тардылыннар тардыллан испит. Аҕа баһылыктара Иван Мигалкин арыгы атыылаата диэн суукка эриллибит. Онон устунан депутация барбакка хаалбыт.
Буряттарга эмиэ Думабаара эрээри
Уобалас бырабылыанньата, Земскэй суут уонна Степной Дума, үс былаас тыл тылга киирсибэккэлэр, Дума үлэтин тохтоппута.
Биллэрин курдук, ьуряттарга уон аҕыс Степной Дума тэриллибитэ. Биһиги Степной Думабытыттан уратыта диэн, кинилэр Думалара уокуруктарга бас бэринэллэрэ. Оттон биһиэнэ – бүтүн уобаласка. Ол иһин Саха сирин Степной Думатын таһыма үрдүк уонна, туох да диэбит иһин, биһиги дьоммут буряттардааҕар быдан хоннохтоохтук үлэлээбиттэр – хамсаабыттар.
Ити гынан баран буряттар Степной Думалара биһиги Думабытынааҕар быдан өр кэмҥэ үлэлээбит. Биһиги Думабыт 1827 саҕалаан, 1838 сылга диэри бэйэтин үлэтин хамнаһын ыыппыта. 1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр Иркутскай генерал губернаторын анал дьаһалынан Саха сирин Степной Думата сабыллыбыта. Бука сэрэйдэххэ, кинилэр Саха сирин олохтоохторун бырааптарын уонна көҥүллэрин көмүскээһиҥҥэ ыыппыт таһымнаах, тэрээһиннээх политикаларын ыраахтааҕы былааһа сөбүлээбэтэх буолуон сөп.
Буряттар Степной Думалара эмиэ итинник хоннохтоохтук үлэлээбиттэрэ - хамсаабыттара буоллар, өр үйэлэниэ суоҕун сэрэйиэххэ жрэ сөп.
Людмила Ноговицына. «Ил Түмэн» хаһыат. Кулун тутар 10 күнэ, 2017 сыл.