Бастааҥҥы дьон

Тапталлаах Сахабыт сиригэр иэгэйэр икки атахтаах түҥ былыр урукку үйэҕэ үктэммитэ сабаҕаланар. Археологтар бигэргэтэллэринэн, эрдэтээҥи палеолит саҕана эбит.

Бастакы көстүбүт булумньулар 300 тыһ. саҕалаан 3 мөл. сыл анараа өттүгэр биһиги муус дойдубутугар дьон олорон ааспытын кэрэһилииллэр. Ордук сыныйан үөрэтиллибит чахчынан Өлүөнэ орто сүнньүгэр баар Дириҥ Үрэхтээҕи дьон үөскээн ааспытын кэрэһилиир булумньуну ааттыахха сөп. Ол булумньулартан сиэттэрэн аныгы киһиэхэ дьүөрэ дьон 3,2 – 1,8 мөл. сыл үөскээн-тэнийэн олорбуттара сабаҕаланар. Ол булуллубут таас туттар тэриллэр дьиҥ “саастарын” толору дакаастыыр кыалла илик. Барыта – иннибитигэр. Билиҥҥитэ археологическай булумньулар чуолкайдаммыт кэмнэрэ 300 тыһ. сыл диэнинэн сылдьар.



Өбүгэлэрбит

Инньэ, былыр, 1-кы тыһыынча сыл ортотун диэкиттэн Саха сирин маанылаах таһаатын аан бастаан билиҥҥи эбээннэр уонна эбэҥкилэр өбүгэлэрэ булбуттара кэпсэнэр. Былыргы тунгус тыллаах булчуттар, табаһыттар Байкал уонна Приамурье диэкиттэн хоту диэки түһүүлэрэ Уһук Илиҥҥэ түүр тыллаах сүөһү ииттэр биис уустара (племена) кэлитэлээн барбыттарыттан ордук түргэтээбитин учуонайдар суруйаллар.

XIII үйэҕэ тунгус биис уустара Өлүөнэ орто сүнньүгэр, Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ тиийэ тарҕаммыттар. Сахалар бу диэки кэлбиттэригэр ол уустар Өлүөнэттэн арҕаа, илин диэки, салгыы улуу эбэ аллараа өттүгэр сыҕарыйан биэрбиттэр. Тунгус биис уустарын сорох өттө Охотскай муораҕа ыга сыҕайыллан, Халыма, Индигир түөлбэлэринэн тарҕаммыттар. Кинилэр дьүкээгирдэри уонна коряктары кытта булкуһан, саҥа – эбээн диэн норуоту үөскэппиттэр диэн суруйаллар.

Өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоохторуттан биир баһыйар ахсааннаахтарынан буолар сахалар тыллара-өстөрө ураты, туһунан төрүт култуураах, сүөһү-сылгы иитиитинэн дьарыктанар уонна дьүһүннүүн-бодолуун да атын буолан, ураты балаһыанньалаахтар. Ол иһигэр төһө да саха тыла түүр тылларыгар киирдэр, тылбыт 25,5 бырыһыана монголлуу, 4 бырыһыанын кэриҥэ тунгус-манчжур тыла буолара толкуйдатар.

Аныгы кэм көрүүтүнэн, сахалар этногенезтэрэ син эмиэ Соҕуруу Сибиир түүр омуктарыгар курдук скиф-хунн тутуллаах (компонент) эбит. Икки чааска араара тутан эттэххэ: «скифо-сибирскай» уонна «хунскай». Оччотугар туран, итинник этногинез дириҥ силиһэ-мутуга киин Азия уонна эрдэтээҕи көс олохтоох Соҕуруу Сибиир регионун уопсай култууратыгар тиийэн тохтуур. Ити сир – Сибиир түүр тыллаах үгүс омуктарын салаллар саҕахтара, түстэнэр төрүттэрэ буолбута.

Сабаҕалааһын быһыытынан, түүр тыллаах биис уустара аныгы Саха сирин сиригэр-уотугар көһөн кэлиилэрэ хас да түһүмэҕинэн барбыт. Ол эбэтэр бука бары тутуспутунан лөкөччү көһөн кэлбэтэхтэр. Саамай кэнники бөлөх бу дойдуну XIV-XV үйэлэргэ булбут бадахтаах. Олох көрдөрөрүнэн, ханнык баҕарар этнос саҥалыы сайдыыта олорор туһааннаах ландшавка сөп буола уларыйар. Бу өттүттэн көрдөххө, сахалар омук быһыытынан чуолаан Өлүөнэ Орто сүнньүгэр, а.э. билиҥҥи Саха сирин киин өттүгэр кэлэн баран бүтэһиктээхтик үөскээбиттэр. Манна кэлэн, кэлии түүр тыллах аҕа уустары, олохтоох палеоазиаттары, ону сэргэ эмиэ кэлии монгол тыллаах хоролору, тунгустары кытта былаһан, билиҥҥи саха төрүтэ үөскээбит.

Сахалар төрүттэрэ бытархан тымныы дойдуга сүөһү-сылгы иитиитин киллэрбиттэрэ бүтүн регион хаһаайыстыбаннай, култуурунай олоҕун төрдүттэн уларыппыта саарбахтаммат. Биһиги өбүгэлэрбит ол сылгы-сүөһү ииттэр дьарыктара кинилэр уус, тимири уһаарар, киэргэли оҥорор дьарыктарын сөргүппүтэ диэн суруйаллар. Көс сылдьаллара тохтоон, биир сиргэ – алааска олохсуйан, балаҕан, хотон туттан олохсуйалларын ордорбуттар. Биллэн турар, тайаан олорор сирдэрин кэҥэтэн барбыттар. Инньэ гынан XVII үйэ саҕаланыыта сахалар Индигир, Дьааҥы тардыыларыгар олохсуйан ол диэки сүөһү, сылгы иитиитин киллэрбиттэр. Ону кытта тэҥинэн ураты хоту олохтоох табаһыт сахалар этнографическай бөлөхтөрө үөскээбит. Туундара уонна ойуурдаах туундара усулуобуйатыгар таба иитиини кинилэр олохтоох тунгус уонна дьүкээгир биис уустарыттан үөрэммиттэр. Ол эрээри тылбыт уонна култуурабыт уратытын илдьэ хаалбыппыт.

Тыгын үйэтэ

Саха үһүйээннэригэр этиллэринэн, XVII-с үйэ Тыгын уонна кини эрэллээх дьонун (тыгынид) кэминэн билиниллэр. Академик А.П. Окладников Тыгыны, дэлэҕэ, Саха ыраахтааҕыта диэн суруйуо дуо? («Якутский царь». “История Якутии” бастакы туомугар А.П, Окладников маннык суруйбут: «Фигура Тыгына, - мудрого старца, владыки и грозного воина, избранника самого Улуу Тойона, каким представляли его сородичи, уже при жизни сливалась на этом фоне с величественными образами эпических богатырей и божеств… Наконец и сама по себе гибель Тыгына связана была с крупнейшим историческим переломом в жизни якутов, появлением русских на севере и обрисована в величественных чертах эпической драмы».

Арассыыйа састаабыгар

Дойду төрүт омуктарын дьылҕатыгар Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киириитэ улахан историческай суолталаах. XVII-с үйэ бастакы чиэппэригэр бастакы казак сири арыйааччылара (землепроходцы) Өлүөнэ сүнньүгэр кэлэн тиксибиттэрэ суруллар. Ол кэмтэн саҕалаан сыыйа-баайа Дьокуускайдааҕы, Эдьигээннээҕи, Үөһээ Дьааҥытааҕы, Зашиверскайдааҕы, Орто Халыматааҕы симиэбийэлэр, острогтар баар буолбуттар.

Дьокуускай остуруога аан бастаан 1632 сыллаахха Өлүөнэ өрүс уҥа биэрэгэр түстэммит. Бу кэм Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбит кэминэн ааҕыллар. 1638 с. Дьокуускай уеһа диэн баар буолбут, хойутуу Саха провинциятынан билиниллибит. (1775 г.) 1784 сылтан бэттэх Иркутскай губерниятын Саха уобалаһа (Якутская область) диэн ааттаммыт.

XVIII үйэттэн төрүт олохтоох омуктары христианскай итэҕэлгэ киллэрэн, сүрэхтэтэлээн, нууччалыы ааттанар, араспаанньаланар буолбуппут. Сурук-бичик сайдан, үөрэх-билии кэҥээн, өй-санаа уларыйан испит.

САССР

1922 с. муус устар 27 күнүгэр Саха автономнай сэбиэскэй социалистическай өрөспүүбүлүкэтэ (САССР) буолбуппут. Мантан саҕаламмыта автономнай өрөспүүбүлүкэ чэрчитинэн бырааптаах, конституционнай тутуллаах буолуубут. Сырдыкка эрэл, сайдыы саҕаланыыта саха чулуу уола Максим Кирович Аммосов аатын кытта ыкса ситимнээх. Ити кэмтэн өрөспүүбүлүкэ араас историческай уонна уустук кэми туораан туран, экэнэмиичэскэй, социальнай уонна духуобунай сайдыы араас түһүмэхтэрин ааста. Өрөспүүбүлүкэбитигэр бырамыысыланнас салаалара сайдан, дьон олоҕо, олох укулаата уларыйан, сайдан барбыта. Маныаха аан бастаан ааспыт үйэ 20-сс сылларыгар Алдаҥҥа көстүбүт көмүһү хостооһун далааһыннаах үлэтэ бэлиэ тирэх буолбута. 30-сс. Хотугу муора суола аһыллан, Өлүөнэҕэ Тикси порда тутуллубута. Уу, салгын суола сайдан барбыта. Сыыйа 50-с сс алмаас, атын да сиртэн хостонор күндү баай көстөн, үлэ күөстүү оргуйбута. Өрөспүүбүлүкэ арҕаа өттүгэр алмаас бырамыысыланнаһа тэнийбитэ.

Саха өрөспүүбүлүкэтэ

Саха өрөспүүбүлүкэтин историятын биир саҥа уонна сонун кэрдиис кэмэ 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүттэн саҕаланар. Нэһилиэнньэ көхтөөх өйөбүлүнэн судаарыстыбаннай суверинитет туһунан Декларация ылыллыбыта.

1991 сыл алтынньы ыйыгар Саха сирин салайааччыта Өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнэ диэн буолара бигэргэнэр. Бастакы бэрэсидьиэнинэн ити сыл ахсынньы ыйыттан Миахил Ефимович Николаев буолбута. Саха (Якутия) Өрөспүүбүлүкэтэ диэн официальнайдык билиниллибитэ.

90-с сс саҕалаан, Арассыыйаҕа, ол иһигэр, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ ырыынак экэниэмикэтигэр киирии саҕаламмыта. Кэтэх бас билии, ваучер, приватизация өйдөбүллэрэ киирбиттэрэ. Кииннэммит былааннаах экэниэмикэттэн тэйбиппит. Улахан аграрнай реформа саҕаламмыта. Саҥалыы ырыынак сыһыаннаһыыта баһылаан барбыта. Бас билии араас көрүҥнэрэ, араас тутуллаах тэрилтэлэр баар буолбуттара. Аатырбыт уларыта тутуу сыллара бу тиийэн кэлбиттэрэ. Дойду үрдүнэн ыһыллыы-тоҕуллуу буолан, 1992-96 сс оҥорон таһаарыы, нэһилэнньэ олоҕун таһыма биллэ намтыырга барбыта.

Онон өрөспүүбүлүкэ салалтата баар балаһыанньаттан тахсар суолу тобулууга ылсыбыта. Олус охсуулаах буолбатын туһугар судаарыстыба өйөбүлүнэн сыана, тарыып бас баттах үрдээбэтин хааччыйыыга болҕомто ууруллубута. Судаарыстыба өйөбүлэ тэрилтэлэргэ бүддьүөттэн көрүллэр датаассыйа, инвестициялаах эбии ааҕыы, ноулкка чэпчэтии быһыытынан бэриллэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһыгар уустук кэм саҕаламмыта. Федеральнай таһымҥа кэпсэтии ыытан, биһиги өрөспүүбүлүкэбит уонунан сылларга судаарыстыба сырьевой тирэҕэ буолбутун учуоттаан туран, сир баайыттан өрөспүүбүлүкэ туһатыгар туһанар кыах ылыллара ситиһиллибитэ. Ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэ олоҕор быһаарар суолталаах нормативнай аакталар ылыллыбыттара:

- «О расширении самостоятельности Якутской-Саха ССР в решении социально-экономических проблем в условиях перехода к рыночным отношениям» диэн РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтин 603 №-дээх 23.10.90 г. тахсыбыт Уурааҕа;

-Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверинитеттаныытын туһунан Декларация;

- Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуона;

- Бас билиини араартаан (разграничение) быһаарыыга Сөбүлэҥ, Федеративнай дуогабар, экэнэмиичэскэй сөбүлэҥ;

- «О полномочиях Якутской-Саха ССР в распоряжении природными ресурсами республики» диэн РСФСР Бэрэсидьиэнин 1991 сыл ахсынньы 11 күнүнээҕи 277 №-дээх Ыйааҕа.

1998 үп ытарчатын утары үлэ олоххо киирбитэ. 1999 сылтан экэниэмикэ тупсуу диэки сыҕарыйан барбыта. Региональнай бородууксуйа баалабай көрдөрүүтэ улаатыы суолун тутуспута.

http://naslegy.ru/ сайттан. Автора уонна суруллубут кэмэ ыйыллыбатах.