Үүт аһылыктар
Кымыс. Кымыс бэрт былыргаттан биллэр эбит. Өссө биһиги эрабыт ааҕыллыан инниттэн былыргы скифтэр кымыс аһылыктаахтарын үөрэхтээхтэр бигэргэтэллэр.
Кымыһы маннык оҥороллор. Бастаан кымыс көөнньөрөр иһиттэригэр кымыс иитимньитин куталлар. (Аһыйбыт сүөгэйи эбэтэр хатарыллыбыт кымыс хойуутун). Онтуларын үрдүгэр, сылаас биэ үүтүн кутан баран, оргуйбут тымныы ууну эбэллэр. Ол кэнниттэн ытыйаллар. Дэлби ытыйан баран, тыын тахсыбат гына таҥаһынан сабаллар уонна кымыстаах иһиттэрин ичигэс сиргэ туруораллар. Балтараа икки чаас буола буола, кымыстарын ытыйан биэрэ туруораллар. Кымыс үчүгэйдик көөнньүбүтүн кэннэ, улахан иһиккэ кутан, тымныы оҥкучахха угаллар.
Былыргы норуот кэпсээннэригэр кэпсэнэринэн, кымыс хас да араастаах эбит. Саамал кымыс - көөнньүбүт, атын иһиккэ саамылыырга сөп буолбут кымыс. Аарахтаах кымыс - ынах үүтэ, сүөгэй кутан ньулутуллубут кымыс. атын туох да булкааһа суох, аҥардас биэ үүтүнэн оҥоһуллубут кымыһы хойуу кымыс дииллэрэ. Маннык оҥоһуллубут кымыс бэрт минньигэс, итириктээх буолар эбит. ыһыахха иһэргэ анаан, арыылаах кымыһы оҥороллоро. кымыска кутуохтарын иннинэ арыыны ууллараллар уонна, муустаах тымныы ууга кутан баран, дэлби ытыйаллар. Оччоҕо арыы бырдьыгынас буола тоҥон хаалар, ону чороонноох кымыска хамыйаҕынан баһан куталлар.
Туох да тумата суох көннөрү кымыһы хара кымысдиэн ааттыыллара. Хара кымыһы дьадаҥы ыалларуонна баай хамначчыттара иһэллэрэ.
Суорат. Ыаммытынан үүтү кыынньаран баран суорат оҥороллор. Бүрүллүбүтүн кэннэ, оҥкучахха түһэрэн сойуталлар. Үчүгэйдик бүрүллүбүт суорат ньулуун уонна хойуу буолар. Ордук күһүҥҥү суорат хойуу, минньигэс буолар. Ол иһин "Күтүөккэ да бэриллибэт күһүҥҥү суорат" диэн өс хоһоонугар киирбит.
Өссө сүүмэх суорат диэни былыр оҥороллоро үһү. Ол аата суорат убаҕаһын арааран кэбиспит кэннэ хаалааччыта. Суораты кыл сиидэҕэ кутан уутун сүүрдэллэр. Оччоҕо суорат хойуута - сүүмэҕэ хаалар. Сүүмэҕи көннөрү эбэтэр чөчөгөй кутан убатан сииллэрэ.
Хайах. "Хайах" тюркскай тылларга "арыы" диэн суолталаах. сиикэй арыыга аһыйбыт сүөгэйи эбии ытыйан оҥороллор. Былыр сатаан ыпсаран ытыйааччылар , киилэ арыыттан 4-5 киилэ хайаҕы таһаараллара үһү. Хайаҕы сорох оройуоҥҥа нууччалыы тылтан таһааран, "чохоон" дииллэр. (Чухонное масло - сиикэй арыы).
Күөрчэх. Оҥкучахха туран сойбут үүт сүөгэйин холбуйан, анал күөрчэх ытыгынан ытыйан хойуннаран, күөрчэх оҥороллор. Хойуу сүөгэйинэн оҥорор буоллахха, ытыйыах иннинэ, үүт кутан, сүөгэйдэрин убаталлар. амтана тубустун уонна хойуннун диэн дьэдьэни, сугуну эбэтэр отону (билигин барыанньаны) холбуу ытыйаллар. Күөрчэҕи өссө дагда диэн ааттыыллар.
Иэдьэгэй. Аһыйбыт үүтү хойуута (иэдьэгэйэ) аллара сөҥүөр диэри кыынньараллар. Сөпбуоллаҕына, уутун сиидэлээн, иэдьэгэйин арааран ылаллар. Онтуларын чэйи кытта лэппиэскэ оннугар сииллэрэ. Кэнники бурдук үөдүйбүтүн кэннэ, тиэстэҕэ эбэн, лэппиэскэ оҥорор буолбуттара.
Үрүмэ. Киэҥ айахтаах көһүйэҕэ эбэтэр дириҥ хобордооххо ыаммытынан үүтү кыынньараллар. Үүттэрэ оргуйдаҕына, таһааран сойуталлар. Оччоҕо үүттэрэ үрүмэлэнэр. Ол үрүмэни холбуйан ылан үүтү сиидэлээн сүүрдэн баран, ыйаан хатараллар. Үүттэрэ үрүмэлэннэ да холбуйан ылан иһэллэр. Инньэ гынан, ол биир үүттээх көһүйэттэн хас да төгүл үрүмэ ылаллар. Үрүмэлэрин ситэ хата илигинэ ылан, үрүмэ икки ардыгар арыы дьаптайан хаҥаталлар уонна тоҥороллор.
Тар. Бастаан холбуллубут үүтү кыынньаран суорат оҥороллор. Суораттара бүрүллүбүтүн кэннэ, онтуларын сөрүүн сиргэ турар мас уһаакка кутан иһэллэр. Суораттара аһыйдаҕына, хойуута уһаат түгэҕэр сөҥөр, уута үөһээ дагдайар. Дагдайбыт уутун баһан ылан тоҕон кэбиһэллэр. Тотоойу (аныгылыы витаминнаах) буоллун диэн оттор төрдүлэрин (молуо, күөл аһа), араас сиэнэр оттору (кириэн, кииһилэ) моонньоҕону, отону уонна балык, көтөр уҥуохтарын тарга куталлара.
Үүт сиҥэлээх ууну оргутан баран, бэс мээккэтин (кэнники дьэһимиэн бурдугу) тары кытта холбуу ытыйан үөрэ (хааһы) оҥостоллоро. Сороҕор сиэнэр оттору кытта бииргэ мундуну, собону куталлар. Итинник балык быластаах тары аҕараан диэн ааттыыллара. Таргакутуллубутбалыкуҥуохтара, оттөрдүлэрэ, сайыныбыһааһыйан, тарыкыттабиирмаассабуолауулланхаалаллар Аҕараантан син биир тар курдук үөрэ оҥостоллоро.
Тар үөрэ доруобуйаҕа улахан туһалаах, тотоойу ас быһыытынан биллэрэ.
Ымдаан. Суораты дуу, тары дуу эбэтэр сүөгэй уутун тымныы ууга холбуу ытыйан оҥоһуллубут аһыы утах. Былыр дьадаҥылар кымыс оннугар тутталлара.
Саламаат. Арыыны уулларан баран, үүтү уонна сыаны кытта булкуйан, дьэһимиэн бурдугу ытыйан оҥоһуллубут хойуу хааһы. Саламаат тюркскай норуоттарга, Сибиир нууччаларыгар киэҥник тарҕаммыт ас
Саламаат туспа көрүҥэ - курум. Булчуттар эһэ өлөрдөхтөрүнэ, эһэлэрин тириитин субалаан, онно иһин сыатын кырбаан, саламаат курдук хойуу хааһы оҥороллоро уонна, ыкса ыалларын ыҥыртаан, малааһын тэрийэллэрэ. "Курум" тюркскай тылларга "малааһын", "уруу" диэн суолталаах эбит.
Н.Е. Саввинов "Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара" Дьокуускай 1992