Оҕуруот биир бастыҥ үүнээйитэ – помидор – ыал аайы билигин биир күндү ас. Ситэн, Кытаран,остуол киэргэлинэн буолар. Оҕо-уруу урут помидор үрдүгэр түһэллэр.
Аска помидору 19-с үйэ эрэ саҥатыгар туттар буолбуттар. Ол иннинэ томаты дьааттаах үүнээйинэн ааттаан оннооҕор Джорд Вашингтону томат сиэтэн өлөрөргө санана сылдьыбыттар диэн историяҕа суруллубут.
Томат киһиэхэ бары өттүнэн туһата состабын кытта сибээстээх. Томат кыһын араҕас. Оранжевай дьүһүнэ ыраас пигменнэрин кытта сибээстээх. Ол курдук каротин, ксептофилл, ликопин састааптаах. Каротин А витамины үөскэтэр, онон киһи хараҕа сытыы буоларыгар туһалыыр. Ис органнара салахай бүрүөһүннэрэ бөҕөргүүллэр, Вирустар, бактериялар киирэллэригэр тулуктаһаллар. Киһи мээнэ ыалдьыбат, сорох ыарыылар (гастрит, пиелонефрит) помидору сиэтэххэ үтүөрэллэр. Ол гынан баран томат пигменнэрэ мас арыытын, эбэтэр сүөгэйи кытта сиэтэххэ арыыга суураллан, өссө күүскэ туһалыыллар. Арыыга кыратык 10-ча мүнүүтэ буһара түһэр томат организмҥа туһатын улаатыннарар. Ликопин рак ыарыытын профилактикатыгар олус туһалаах эбит диэн Америка учуонайдара дакаастаабыттар. Помидору куруук сиэтэххэ рак ыарыыта 40 быраһыан кыччыыр эбит. Рак, тыҥа, куртах рактара уонна простатит профилактикатыгар көмөтө улахан.
Томатка С витамин элбэх буолан иммунитет тупсар, ньиэрбинэй систиэмэ бөҕөргүүр. Хааҥҥа холестерин аҕыйыыр. Киһи сылаата түргэнник тахсар. Биотин (эбэтэр Н витамин) томакка баар буолан. Диабетынан ыалдьааччылар саахардара аҕыйыырыгар туһалаах. Томаты үгүстүк сиир дьон тириилэрэ доруобай буолар, баттахтара үчүгэйдик үүнэр. Е витамин баара киһини эдэр, доруобай оҥорор. В3 витамины киһи үчүгэйдик уйунарыгар, настарыанньалаах буоларыгар көмөлөһөр. Фолиевай кислота ыарахан дьахталларга олус туһалаах уонна хааны үөскэтэр, анемияны суох оҥорор.
Томакка үгүс минеральнай элеменнар бааллар. Ол курдук калий сүрэх-тымыр үлэтин тупсарар, организмтан ууну таһаарар. Фосфор уонна кальций уҥуох үөскээһинигэр наадалар. Натрий эмиэ элбэх, ол иһин помидору тууһаабакка сииллэр. Томат сымнаҕас клетчатката. Пектинэ оһоҕоһу ыраастыыр, куһаҕан бактериялары суох оҥорор. Онон дисбактериоз ыарыыны эмтиир. Суон оһоҕос үлэтэ тупсар.
Урут помидорга щавелевай кислотата элбэх буолан, саастаах дьоҥҥо кыратык сиэн диэн сүбэлиир буоллахтарына, билигин төттөрү, бу кислота олус аҕыйах эбит, онон төһө баҕарар сиэн дииллэр.
Помидор сүмэһинэ олус туһалаах эбит. Күҥҥэ 2 ыстакаан сибиэһэй сок киһи сууккаҕа наадыйар каротиноидтарын уонна С витаминын биэрэр. Атын соктары кытта булкуйуохха сөп. Томат сүмэһинэ эмкэ туттуллар. Холобур. Рак ыарыытыгар томат уонна свекла сүмэһиннэрин 4:1 пропорциянан холбоон уһуннук истэхтэринэ улаханнык чэпчииллэр. Томат согар аҕыйах хаапыла хрен эбэтэр редька сүмэһинин кутан грипптэн. Тымныйыыттан, сөтөлтөн эмтэнэллэр.
Томат дэгиттэр туһалаах, олус эмтээх ас. Витаминнарын алдьаппат туһуттан кырбаммыт томаты өр туппакка сиэн кэбиһиллэр. Наһаа өр уонна хаппаҕа суох буһарыллыбыт томат витаминнарын алдьатар.
Онкологическай уонна сүрэх-тымыр ыарыыларыттан маннык кетчуп туһалыаҕын сөп. 2 кг буспут помидор. 5 яблоко. 5 эриэппэ луук, уу, 20 гр туус, 100 гр саахар, 0,5 ыстакаан яблочнай уксус, 2 гвоздика. Кыра корица, 5 душистай уонна 10 устуука аһыы биэрэс. Томаты, яблоконы сууйан, сиэмэтин ыраастаан кырбыыллар, луугу эмиэ. Кыра ууга булкуйа-булкуйа приправаларын кытта буһараллар. Пюре курдук буоллаҕына саахар. Уксус кутан эмиэ буһара түһэллэр. Итиитигэр кыра соҕус өстүөкүлэ бааҥкаларга кутан тымныы балкоҥҥа таһаарыллар. Сылаас кэмҥэ оҥордоххо ити кетчуптаах бааҥкалары 20 мүнүүтэ устата 85 кыраадыска стерилизация ыытыллар.
Лечо. 1 кг помидор, 1 кг моркуоп, 1 кг минньигэс биэрэс, репчатай луук 1 кг, 150 г саахар, 2 остолобуой ньуоска туус, 0.5 остолобуой ньуоска 70 быраһыаннаах уксус. Мас арыытын ититэллэр уонна урут моркуобу буһара түһэн баран кырбаммыт минньигэс биэрэһи уонна томаты булкуйан 10-ча мүнүүтэбуһарыллар, саахардаан, тууһаан бараннар, лечо итии эрдэҕинэ, бааҥкаларга кутан сойуохтарыгар диэри тутан баран, тымныы сиргэ таһаараллар.
Любовь Ильина, биологическай наука кандидата.
Биллибэт хаһыат кырыллыыта.