Билгэ билгэлээн,
Таҥха таҥхалаан
Ийэ кут эргичий,
Буор кут бурҕачый!

Барҕаланыы, түстэнии Таҥха хаантан тутулуктаах диэн сахалар өйдүүллэрэ. Таҥха – Күрүө Дьөһөгөй Айыы сэттэ ини-биилэриттэн биирдэстэрэ. Таҥха ааспыты аттаран, былыргыны ырытан, билиҥҥи олоҕу кытта тэҥнии тутан, кэнэҕэски кэлэр кэмнэри кэскиллээн көрөр улаҕалаах өйдөөх таҥара диэн саха билиҥҥи чинчийээччилэрэ быһаараллар.

Таҥха кэмэ тохсунньу 7 күнүттэн – 19 күнүгэр диэри. Ороһуоспа күн уот оттооччу сүллүүкүттэр тахсаллар. Оттон 9-11 чыыһылаларга кэргэттэрэ, оҕолоро-уруулара, кырдьаҕас өттүлэрэ, кыамматтара тахсаллар диэн баар. Кинилэр ойбонунан тахсаллара дуу, биитэр күөл мууһун хайа анньан дуу, биитэр курдат тахсаллара дуу – биллибэт. Ким да сүллүүкүттэр күөлтэн тахсан эрэллэрин көрбөтөх. Аны бу кыылларыҥ көтөх муҥунан харчылаах буолаллар, сорохторо куулунан сүгэ сылдьаллар диэн норуот номоҕо кэпсиир. Уоттарын оттон баран уонча хонугу быһа сытан эрэн хаартылыыллар, сорохторо сибиэһэй салгыны ыймахтыы-ыймахтыы дэриэбинэни, алааһы, тыаны кэрийэллэр, эргэ өтөхтөрү буулууллар. Ол иһин сүллүүкүн тахсыбыт кэмигэр сууйуллубут таҥаһы таһырдьа ыйаабаттар. Сүллүүкүн таҥас нөҥүө киһи кутун таарыйар диэн аньыырҕыыллар. Оччоҕуна ол киһи улаханнык ыалдьыан, моһуогуруон сөп. Таҥха иһиллиир диэн көннөрү сэрэбиэйдэнэрдээҕэр чыҥха атын. Таҥхалыыр киһи ый инниттэн биилээҕи-уһуктааҕы туппат, улаханнык саҥарбат, онно-манна кэлбэт-барбат.

Таҥханы иһиллээһин араастара манныктар:

1. Ойбон таһыгар иһиллээһин. Хоруолаах үөттүрэҕи ылан баран, дьиэ иһиттэн ойбоҥҥо диэри кэннилэринэн хааман киирэллэр. Уонна онно киирэн ойбон хайыҥын кэтэҕэр хаары үс сиринэн били үөт тирэхтэринэн күрүөлүү анньан баран, ол иһигэр олороллор. Суорҕанынан төбөлөрүн, эттэрин-сииннэрин барытын бүрүнэллэр. Суорҕаныҥ төһөнөн халыҥ да, соччонон үчүгэй. Сүллүүкүн сискэ-оройго оҕустаҕына саҥа таһаарыа, хаһыытыа, ынчыктыа суохтааххын. Биир эмэ дорҕоону таһааран бааргын биллэрдэргин эрэ, быһа эттээн өлөрөн кэбиһиэхтэрин сөп. Сүллүүкүн тулуурдаах киһиэхэ ону-маны кэпсиир, ким өлөрүн-төрүүрүн, кими туох күүтэрин.

2. Иччитэх балаҕаҥҥа иһиллээһин. Алааска соҕотох турар эргэ өтөх балаҕаныгар киирэн эмиэ суорҕанынан бүрүнэн кэтэҕириин ороҥҥо олоруллар. Сүллүүкүттэр түүн оройо ааһыыта ньамалаһан киирэн остуол-устуул булунан хаартылаан бараллар. Ол олорон ону-маны кэпсэтэллэр, чугас эргиннээҕи дьон олоҕо-дьаһаҕа хайдах-туох салаллан иһиэхтээҕин билгэлииллэр, ырытыһаллар эбит. Сарсыарда буолуута тарҕаһан, ханна эрэ сүтэн-симэлийэн хаалаллар, оччоҕуна эрэ эн дьиэлиэх тустааххын.

3. Улахан суол ортотугар олорон иһиллээһин. Манна эмиэ били суорҕаҥҥын тыын да тахсыбат гына бүрүнэн бараҥҥын олоруохтааххын. Ааһан иһэр сүллүүкүн кырбыы түһэн баран кэпсиэхтээх.

4. Сэргэни кууһан туруу. Урут сэргэни миинии диэн сыыһа өйдөбүл баара. Дьиэ таһыгар турар ат төбөлөөх ханнык баҕарар сэргэни кууһан туран алгыы-алгыы ыйыталлар. Сэргэ дьигиһис гынар, хамсыыр уонна эн биэрбит ыйытыыларгар от-мас тыаһынан, биитэр өйгөр эмискэччи көтөн кэлэр санаанан эппиэттиир.

5. Аттар кэпсэтэллэрин истии. Далга күнүс икки аты ыытан аһатыллар (сорохтор ыраах сиртэн айаннаан кэлбит урут билсибэтэх сылгылары, сорохтор аймахтыы сылгылары диэччилэр). Хараҥарыыта бэйэҥ көстүбэккэ сыбдыйан кэлэн кэбиһиилээх оту дьөлө хаһан, хайа сатанарынан тоҥмокко олорон иһиллиигин. Аттар кэпсэтэллэрин урут дьон элбэхтик иһиллииллэрэ үһү. Онно бааргын эмиэ биллэриэ суохтааххын. Биллэрдэххинэ сонно кыраан кэбиһэллэр үһү диэн баар.

6. Киһи уҥуоҕун миинэн олорон иһиллээһин. Халдьаайыга былыр өлбүт киһи уҥуоҕун үрдүгэр тахсан олорунан кэбиһиллэр. Уонна аты миинэн олорон кэпсэтэр курдук ыйытыы биэрэн кэпсэтиллэр. Ити төһө да аныгы киһи өйүгэр-санаатыгар батан киирбэт ынырыгын иһин, маннык таҥха көмөтүнэн кэлэр дьылҕаларын билэ сатыыр дьон былыр элбэхтэрэ үһү.

7. Суоруна тардыы. Өлбүтэ буолан кубулунан сыталлар. Итэҕэтиилээх буоллун диэн “өлүөхтэрин” иннинэ ыалдьыбыта буолан эрэйдэнэллэр, “өлбүтүн” кэннэ сиэрин-туомун толору тутуһаллар. Дьиэтээҕилэр бары ытыыллар-соҥууллар. Оттон суоруна тааһын аҕалан бокуонньук аттыгар уураллар. Дьиэлээх киһи тааһы тардар. Ол таас тардылларыгар өлбүтэ буолан кубулуна сытар киһи таас араастаан хаанньаҥнаан-муунньаҥнаан, кыыкынаан тыаһыырын быыһыгар туох буоларын кэпсиирин иһиллиэхтээх.

8. Кэрэх куочайын миинэн олорон. Билигин ойуун-удаҕан суох буолан кэрэх мас бэрт дэҥҥэ көстөр, куочай суоҕун кэриэтэ (куочай диэн кэрэх тириитэ ыйанар, ханнык абааһыларга бэлэх бэриллибитин ыйан биэриэхтээх сиэрдийэ мас). Сиэр быһыытынан, куочай кэрэхтэн сууллан түспүт буолуохтаах. Куочайы кэрэх мас төрдүгэр олорон мииниллэр.

Биһиги будулҕан үйэбитигэр, аныгы өйбүтүгэр- санаабытыгар дьүөрэлии тутан ыллахха таҥханы биир да киһи иһиллээбэт. Холобур, суорҕан кыбыныылаах ойбоҥҥо киирэн олорор сураҕыҥ иһилиннэҕинэ үйэҥ тухары саакка-суукка, күлүүгэ барыаххын сөп. Сүллүүкүн ойбонтон оронон тахсан киһини кырдьык-хордьук оройго биэрэр диэни киһи соччо итэҕэйбэт даҕаны. Суоруна тааһын эргитиэхпитин оннук малы музейтан да булбаккын. Арай сатыырбыт диэн бүлүүһэни, бүргэһи сүүрдүү, күлүгү көрүү, хаартынан сэрэбиэй, кинигэ ааҕыыта. Сүллүүкүн тахсыбыт кэмигэр аан дойду оройо аһыллар, киһи этэ-сиинэ улахан планеталары кытта сибээстэһэр. Түһээбит түүл, санаабыт санаа барыта иччилэнэр, дуорааннанар. Ити кэмҥэ таһырдьа сарылаһар-орулаһар, дьол-сор туһунан дорҕоонноохтук саҥарар улахан аньыы буолар диэн өбүгэлэрбит итэҕэйэллэрэ.

Сүллүүкүн тахсыбыт кэмигэр аныгы дьон маннык сэрэбиэйдэниэхтэрин сөп:

1. Бүлүүһэ сүүрдүүтэ. Бүлүүһэни сүүрдүөх иннинэ чүмэчигэ кэриэрдэллэр, ортотун кичэйэн сылыталлар. Бүлүүһэ иччитин алҕаан баран өлбүт киһи дууһатын ыҥыраллар. Ыҥырар киһигит буукубаны билэр, ааҕар-суруйар үөрэхтээх киһи буолуохтаах. Өлбүтэ үс сыл буола илик киһини аньыырҕаан ыҥырбаттар. Кини дууһата моһуоктаһыан, арахпакка буулуон сөп дииллэр. Ардыгар утуйа сытар киһи дууһатын ыҥырааччылар. Сарсыныгар ол киһиттэн ыйыттахха эрэйдээхтик утуйбутун туһунан этээччи. Оттон бит-билгэ дьиҥнээх хаамыытын истиэххин баҕардаххына өлбүт киһи дууһатын ыҥырыахтааххын.

2. Бүргэс сүүрдүүтэ. Бүргэс сабыттан соҕотох киһи тутар. Оонньооччута хас баҕарар буолуон сөп. Оттон сүүрэр кумааҕыта оруобуна бүлүүһэ хонуутун курдук, ол эрээри кыра кээмэйдээх буолар. Манна альбом лииһэ оруобуна сөп түбэһэр. Кумааҕы ортотугар уһуктаах өттүнэн тирэнэн турар иннэ кэлин өттүнэн ыйан-кэрдэн биэрэр.

3. Кинигэ ааҕыыта. Кинигэни ааҕарга остуол икки өттүгэр чүмэчи уматыллар. Ордук кэпсээннээҕинэн-ипсээннээҕинэн, боппуруоска таба эппиэттииллэринэн Амма Аччыгыйын «Сааскы кэм», Николай Якутскай «Төлкө», Далан «Дьылҕам миэнэ» уо.д.а. халыҥ арамаан кинигэлэрин ааттыахха сөп. Боппуруоһу ыйытан баран хараххытын симэн баран түбэһиэх сирэйи арыйан түбэһиэх этиини эмискэ ыйаат ааҕаҕыт. (Биир уол сыбаайбабар хантан харчы ылабын диэн ыйыппытыгар «Бүөтүр маҕыйа түһэн баран сүөһүнү сүүскэ биэрэн түһэрдэ» диэн эппиэттээбиттээх).

4. Түөрэх быраҕыы. Мас хамыйаҕы кэннилэринэн туран «Инникибин түстээн түөрэх түҥнэстимэ» диэн баран быраҕаллар. Хамыйах сирэйинэн олоро түстэҕинэ эн тускар үчүгэй дьыл кэлбит (дьиҥинэн, түөрэх умса да түстэҕинэ былыргы саха дьоно соччо долгуйбаттар, хаһан «сөпкө» олоруор диэри төхтүрүйэн быраҕа тураллар үһү).

5. Этэрбэһи хаамтарыы. Кэргэн тахса илик кыргыттар биир хоско этэрбэстэрин туппутунан киирэллэр. Хос ааныттан саҕалаан холумтан туһаайыытын диэки кыргыттар этэрбэстэрин хардары-таары уочаратынан тутан “хаамтараллар”. Холумтаҥҥа аан бастакынан тиийбит этэрбэс хаһаайката быйыл эргэ тахсар.

6. Күлүгү көрүү икки араастаах. Бастакыта, кумааҕыны (хаһыаты, тэтэрээт лииһин, бородуукта суулуур маҕаһыын кумааҕытын) «инникибин эт» дии-дии төгүрүк быһыылаах гына бүк-бах тутан баран эт эттиир хаптаһын үрдүгэр сытыаран уматаллар. Кумааҕы умайан бүппүтүн кэннэ күл мөчөкө ойоҕоһугар чүмэчини сыһыары тутан күлүгүн истиэнэҕэ көрөллөр. Эт эттиир маһы талбыккынан эргитэ сылдьыаххын сөп.

Иккиһэ, кырыыта суох толору уулаах ыстакаан түгэҕэр кыһыл көмүс биһилэҕи тимирдэллэр. Чүмэчи уотугар сыҕайан маннык алгыыллар: «Мин аналым, мин тапталым, олоҕум аргыһа, дьылҕам тардыыта көһүн, үтүө мөссүөҥҥүн, үчүгэй дьүһүҥҥүн көрдөр, көөчүктээ». Биһилэх иһигэр кэргэн буолар киһиҥ көстүөхтээх. (Биир кыыс 80-с сыллардаахха бу ньыманан билгэлээбит. Арай биһилэх иһигэр баҕа олорор үһү. Кыыс өһүргэммит, итэҕэйбэтэх. Ол сыл кэргэн тахсыбыт — улахан баҕайы ачыкылаах, учуонай киһиэхэ).

И.Г. Баишев. Эрилик Дархан. joker.ykt.ru сайттан.