Аҥардас айылҕаттан аһаан-таҥнан олорбут өбүгэлэрбит барахсаттар, араас ньыманы туһанан айахтарын ииттэллэрэ. Итилэртэн үгүстэрэ билигин умнулуннахтара, оттон ордон хаалбыттарын туһунан ким эрэ кэпсээтэҕинэ, дьиктиттэн атыннык иһиллибэт.
Чэ, холобура ылан көрүөххэ анды илимин. Мин отой саарбахтаабаппын: ааҕааччы балык илиминэн умсаран андылааһын туһунан тута саныахтаах. Оннук саныыра оруннаах: тоҕо диэтэххэ, аҕа саастаахтар ыкса күһүн сахалар балыктыыр илимнэрин мунньан, көтөн баран холунньанан уста сылдьар анды оҕолорун, илимнэри хас да эрээтинэн түөрт муннуктуу түһэрэн, ол иһигэр киллэрэн тыаһынан куттаан, умсаран бултуулларын истибит, өссө сорохтор көрбүт да буолуохтаахтар. Ол гынан баран, мин кэпсээри гынар ньымам отой атын,салгыҥҥа илим тардан андылыыр туһунан. Хаһан да ити туһунан истибэтэх, аахпатах киһиэхэ чыыстай омуннааһын (фантазия) курдук болбат дуо! Ол гынан баран, туох да диэбит иһин, сахалар былыр андыны итинник бултууллар эбит.
Арыый ырааҕынан соҕус эргитэн аҕалан кэпсиир эбит буоллахха маннык. Мин төрөөбүт сирим Бүлүү уонна Эдьигээн быыһа, Төҥүргэстээх, Хоро, Дьооху – аатырбыт бултаах, балыктаах дойдулар, эһэ-бөрө мэнээктээбит сирдэрэ этилэр. Биһиги дойдубут Хоро, Эдьигээн диэки барыга дьон түөлбэлээн олорор бүтэһик сирдэрэ этэ. Ол гынан баран, биһигиттэн өссө хоту, урут дьон олоро сылдьыбыт Кэлтээки, Хохту диэннэр бааллара. Балар отутус сыллардаахха холкуоска холбооһун саҕана ыһыллан, ким Эдьигээн, ким Күүлэттэр диэки, оттон сорохтор биһиэхэ Хороҕо кэлбиттэрэ биллэр. Хоро – дьикти айылҕалаах, күннээх-дьыллаах, дьылҕалаах даҕаны дойду диэххэ наада. Хороттон (Андреев аатынан) бэттэх кэллэххэ Дьооху («Кыһыл былаах»
холкуостар Төҥүргэстээх диэн биир нэһилиэк этилэр. Ыккардалара үс көс. Ити икки холкуостары 1950-1951 сыллардаахха, ыраахтара бэрт уонна суол суох диэн матыыптааннар, күүһүнэн кэриэтэ Бүлүү к таһыгар Кыадаҥдаҕа уонна сыралтаҕа көһөрбүттэрэ. Бу бэйэтэ туһунан устуоруйалаах сабыытыйа, ити мин билиһиннэрэ таарыччы аҕыйах тылы этим. Онон биһиги дойдубут оруйуон кииниттэн 30-ча көстөөх сиргэ баар. Балачча хойукка диэри, тэйиччи уонна кырдьык суол суох буолан, сахалар былыргы олохторун укулаатын, ордук бултуур-балыктыыр ньымаларын тутан олорбут дойду буолуохтаатаҕа. Кэлин манна дьон олорботоҕо 60 сылтан орто.
Арай биирдэ, туохтан сылтаан эбитэ буолла, аҕабар анды илимэ баарын өйдүү биэрбитим. Баҕар улаатан, өйбүн тутан эрэрбиттэн буолуо, баҕар анды туһунан кэпсэтииттэн буолуо. Кыадаҥдаҕа көһөн киирэрбитигэр ол илим баарын чуолкай өйдүүбүн. Ити итинэн ааспыта. Эдэр киһи аралдьыйара элбэх, илим эрэ туһунан санаабаккын. Иккиһин бу туһунан сүүрбэттэн тахса сыл буолан баран санаан кэлэбин, ол аата өйбөр охсуллар. Эмиэ өрүкүйэ түһэбин. Кыадаҥдаҕа кэлэ сылдьан оҥостон олорон дьоммуттан ыйыталаһан көрөбүн, арай ким да билбэт! Онтон эдьиийдэрим: «Ээ, баар эбит да буоллаҕына күлбүһэх буолан бүттэ ини», - дииллэр. Кырдьык, урут туох барыта кырыымчык эрдэҕинэ, таҥас эҥин аҕыйаҕар, эгэ сууйар-сотор тэрил туһунан этэ да барбаккын, эргэрбит кыл илимнэр уонна муҥха алдьаммыта, тобоҕо иһит, муоста сууйарга туттуллааччылар. Ол аата күлбүһэх диэн, билигин туттуллубат, эргэрбит тылларга киирсэн эрдэҕэ.
Эдьиийдэрим тылларын истэн баран ытаабатым эрэ, ампаарга сүүрэн тахсан көрдөөн түбүгүрдүм да хантан кэлиэй. Хата, аҕам кыл илимнэрин сэмнэхтэрэ ыйанан тураллара. Арай ити этэр илимим харалла сылдьан бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэлбит буоллун. Ханнык баҕарар музейга хайдахтаах курдук сэдэх, сыаналаах экспонат буолуох этэй? Аан дойдуга суос соҕотох да диэтэххэ улахан дарбатыы буолуо суоҕа. Кырдьык даҕаны, бу илим быата эмиэ баар этэ, муҥ саатар ол ордубатах. Хоччоххой баҕайы гына хатыллыбыт, арааһа 30-35 миэтэрэ усталааҕа буолуо, өҥө маҥан быһыылааҕа, били салгыҥҥа көстүмтүөтэ суох буоллун диэн. Биһиги, кыра уолаттар, тиэргэн ортотугар турар намыһах, иҥнэйбит сэргэ турарын ол быанан маамыкталыы сатыыр этибит. Хаарыаннаах быа бысталанан, ынах баайарга туттуллубута саарбахтаммат. Оччолорго былыргы малы-салы, туттар сэби эҥин кэлин дьон көрүүтэ буолуохтара диэн харыстыы сатааһын саараама суох этэ. Уурарга – харайарга усулуобуйа да суоҕа буолуо.Биһиэхэ, ордук тыаларга, музей култуурата кэлин киирэн барбыта.
Ити мин ууга буолбакка, салгыҥҥа илим тардыы туһунан кэпсии сатыыбын. Салгыҥҥа илимнээһин! Ханна аан бастаан туттуллубуттарай диэн боппуруостарга билигин эппиэттиир күчүмэҕэй. Хайа уонна уус – уран, научнай да литератураҕа бу туһунан суруйууну, кэпсээһини мин түбэһэ түһэн көрө, ааҕа иликпин. Баҕар, хана эрэ суруллубутабуолуо, ону мин билбэтим буолаарай диэн, куруук саарбахтыыбын. Хоту, муора кытыытыгар олохтоох омуктар, уу кытыытынан олус намыһаҕынан кэрийэ көтөр көтөрдөрү, төбөтүгэр дьаакырдаах быанан моонньуларыгар эрийэ быраҕан бултуулларын туһунан дэҥ суруйааччылар дии. Ол аата олус боростуой, тутуһан туран илиинэн быроаҕан. Онуоха холоотоххо салгыҥҥа илим тардан бултааһын уустуктара элбэх буолан баран, хайдах эрэ, ханан эрэ маарыннаһар курдуктар. Мындырдаан, толкуйдаан таһааралларынан. Оттон саарбыт куһу-хааһы, сүөһү курдук үлтү үүрэн аҕалан ньыһыйыы туһунан эмиэ истиллээччи.
Салгыҥҥа илим тардан биһиги өбүгэлэрбит бултуу сылдьыбыттарын чуолкай туоһуларынан буолаллар, анды солооһуннара диэннэр. Баларыҥ омоонноро сибилигин даҕаны биһиги дойдубутугар баар буолаллар, дьэ букатыннаахтык сүтэн эрэллэр. Сүүстэн быдан тахса сылларааһан эрдэхтэрэ. Биһиги диэки улахан күөллэр хайаан да Бэрэлээхтэр, ол аата, аттыларыгар кыра күөллээхтэр. Сорохтор отой чугас, оттон сорохтор тэйиччи соҕус. Бу күөллэро ыккардыларынааҕы ойууру, сүүрбэччэ-отучча хаамыы кэтиттээх гына аҥаччы кэрдэн, ыраастаан кэбиһэллэр. Мин кырабар «анды солооһунунан кэллим», «анды солооһунугар киис тиҥилэҕэ үүммүт», «анды солооһунунан бараар» эҥин диэн элбэхтик туттуллар өйдөбүллэр этэ. Билигин бу туттуллубат буолбут тыллар, анды солооһуна диэн. Эппитим курдук үгүстэрэ остохторо. Хайа уонна билигин андыны итинник булбаккын. Киһи суох сиригэр арай кыыллар итинэн орох тэбэллэрэ буолуо.
Аҕам миигин, арааһа биэстээхпиттэн, атын самыытыгар олордон бултууругар, балыктыырыгар илдьэ сылдьарбуолбута, биллэн турар, чугаска. Ити иннинэ эдьиийим Аана барсааччы, мин ытаа да ытаа буолааччыбын, сайыһан, ол гынан баран, былыр итинник ньыманан оҕо тугу да ситиспэккин, төттөрүтүн тохтооботоххуна таһыллыаххын сөп. Билигин «Былыргылар оҕону олус үөрэтэллэрэ, туохха барытыгар такайаллара, көрдөрөллөрө» диэн өйдөбүл баар. Итини мин соччо ылыммаппын, киэргэтэн этиинэн ааҕабын. Өссө «үөрэх», «үөрэтии» диэн толору суолталаах өйдөбүллэр оччолорго баалларын мин саарбахтыыбын. Боруоста олус судургутук «манны маннык гынаҕын» диэн көрдөрөн биэрии баар буолуон сөп. Аҕам миигин тыытын эбэтэр ыҥыырын кэннигэр олордо сылдьан көрдөрөөччү эрэ, үксүгэр саҥата, туох да өйдөтөн –быһааран биэриитэ суох. Ол аата, оҕоҥ көрдө да өйдүөхтээх, боруобалаан өйдөөбөтүн, ыйытан көрдүн эрэ. Мөҕөн, саҥаран да турдаҕына көҥүлэ. Оҕо бэйэтэ боруобалаан, эрэйдэнэн туохха барытыгар үөрэнэрэ. Дэлэҕэ сибилигин даҕаны !чэ, эрэй үөрэтиэҕэ» диэн өйдөбүл баар буолуо дуо!
Онон, биһиги өбүгэлэрбит андыны итинник бултааһынынан дьарыктана сылдьыбыттар. Өбүгэлэрбит да диэн, мин аҕам эдэригэр ситинник бултуу сылдьыбыт, кини оҥостубут илимэ сүттэҕэ. Мин буоллаҕына суруналыыс быһыытынан Саха сиригэрсырыттым ини, сылдьыбатым ини, ол тухары ыйыталаһааччыбын, салгыҥҥа илимнээһин туһунан. Ол гынан баран, биир да билэр киһини көрсүбэтэҕим, оннооҕор бэйэбинээҕэр быдан саастаах дьон истибэтэх да буолаллар.Оннооҕор Бүлүү оройуонунаҕа саастаах дьоно. Итинэн сылыктаатахха, бу ньыма киэҥник тарҕамматах, арааһа, саамай бүтэһигинэн төҥүргэстээхтэр тута сылдьыбыттар быһыылаах. Холобура, мин аҕам Васильев Никита Егорович. Эппитим курдук, манны ким аан бастаан толкуйдаан таһаарбытын билигин чуолкайдыыр уустук буолуо.
Мин бу суруйуом иннинэ кырдьаҕастартанөссө биирдэ ыйыталаһан көрдүм, 80-90 саастаах аксакааллартан, итинник бултуур этилэр диэн сылыктыыр нэһилиэктэрим оҕонньотторуттан. Хомойуох иһин, балар уу харахтарынан анды илимин көрбөтөхтөр, ол эрээри итинник бултуулларын туһунан истэллэр эбит.Кылаабынайа, кинилэр этиилэринэн анды солооһуннара биһиги Хорообуттан ураты Төҥүргэстээх Дьоохутугар уонна Хагыҥҥабааллар үһү, өрдөөҕүтэ. Билигин отунан – маһынан саба үүнэн, омоонноро эрэ бара дуу, суоҕа дуу дииллэр. Оччотооҕу «өҥнөөхтөр» сэбиэскэй былаас иннинэ, боростуойдук кыахтаахтар диэххэ, биһиги диэки куораттан тахсан андыны салгыҥҥа илиминэнбултааһыҥҥа сылдьаллар курдуктар эбит. Дьиктиргээн биирдэ эмэтэ буолуо. Маннык бултааһын маассабайа буоллар, сурукка-бичиккэ ханан эмэ киириэх этэ.
Георгий Васильев – Мандар. «Туймаада уоттара» хаһыат. Тохсунньу 19 күнэ 2012 сыл.
Салгыыта бэчээттэниэ.