Сирэйгин-хараххын ким эрэ тонолуппакка, араарбакка утары көрөн олоруута киһини дьиксиннэрэр. Ону биһиги сөбүлээбэппит. Оттон кыыл-сүөл эйгэтигэр хараҕы харахха утары көрөн туруу – киирсэргэ бэлэм буолуу бэлиэтэ, “мин эйигиннээҕэр күүстээхпин” диэһин. Адьырҕа кыылы кытта көрүстэххэ хараҕын утары көрүллүбэт, кыыл хараҕын куоттарарга күһэллиэ эрээри, саба түһэн “өстөөх” төһө күүстээҕин холоон көрөргө быһаарыныан сөп.

Сиэмэх кыыл суоһурҕанарыгар, бастатан туран, утарылаһааччытын куттаан куоттарар соругу туруорунар. Куоттуҥ да сырсара, ситэн тиийэн тырыта-хайыта тыытара саарбахтаммат. Онон, адьырҕа кыылы кытта ыы муннугунан көрсө түстэххэ, утары көрүллүбэт, куттаммыты биллэриллибэт, эргиллэ биэрээт куота сүүрүллүбэт.

Саба түһэргэ быһаарыммыт кыыл кулгааҕын ньылатар үгэстээх. Куоска, сылгы, эһэ, тайах хабыр хапсыһыыга киирэллэригэр кулгаахтарын адьас көстүбэт буолуор диэри ньылаталлар. Холобур булка сылдьан өлөрдүм дии санаабыт кыылыҥ кулгааҕын ньылата сытар буоллаҕына, туох да саарбаҕа суох “саба түһээри өлбүтэ буолан кубулуна сытар” дии саныахтааххын.

Холобур, олус элбэх эһэлээҕинэн аатырбыт Шантар арыыларыгар аҕыйах сыллааҕыта биир дьахтар сүтэн хаалан баран, бэрт уһун кэмнээх көрдөөһүн кэнниттэн, биир нэдиэлэ буолан баран булуллубут. Хас эмэ күнү быһа эһэлэр ортолоругар сылдьан баран хайдах тыыннаах хаалбытын киһи барыта сөхпүт. Кини иннинэ дьиэлэриттэн аҕыйах хаамыы тэйбит хас да эр киһиэхэ эһэлэр сабыта түһүтэлээбиттэр, дэҥнээбиттэр эбит. Кэлин быһаарбыттара, бу дьахтар хараҕа олус мөлтөх буолан (ачыкытын сүтэрэн кэбиспит) эһэлэри көрсүбүтүн да иһин, куота сатаабатах. Ырдьыгыныыр-сыыгыныыр тыас олус чугаһаан кэллэҕинэ дьахтар, көрөр кыаҕа суох буолан, хаһыытыыр, саҥарар эрэ эбит. Быһата, көрбөт буолан тыыннаах хаалбыт. Үчүгэй харахтаах киһи кини балаһыанньатыгар түбэспитэ буоллар, кыылы утары көрөн, эбэтэр куттанан куотан былыр үйэҕэ сиэниллибит буолуо үһү.

Кыыл туох былааннаах турарын биир чаҕылхай туоһутунан кутуруга буолар. Холобур, ыт кутуругун сырбаҥнаттаҕына — эккэлиир, куттаннаҕына – купчутар. Куоска кутуругун туруоран баран ньиэрбинэйдик хороҥноторо – кыыһырбытын бэлиэтэ. Биһиги тыаларбытыгар баар, сүрүн булт быһыытынан ааҕыллар таба, тайах, эһэ кутуруктара олус кыра. Инньэ гынан кутуруктарыттан көрөн “настарыанньаларын” билэр кыахпыт суох. Соҕуруу дойдулар тыаларыгар баар кабаан кыйаханнаҕына кутуругун уҥа-хаҥас эргитэр, дуолан киирсиигэ киирэригэр кутуругун былаах курдук өрө күөрэтэр. Эбэн эттэххэ, кыйахаммыт кабаантан бэл эһэ, баабыр кытта куттаналлар.

Кыыллар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар сыһыаннарыгар эмиэ бигэ быраабылалар дьайаллар. Холобур, икки киирсээччиттэн биирэ куттанан дьаадьыйар, эбэтэр икки атаҕын өрө тэбэн баран сиргэ тиэрэ түһэр буоллаҕына хайдахтаах да бэйэлээх адьырҕа кыыл салгыы сии-аһыы, хадьырыйа сатаабат. Ол курдук, бэл, адьырҕаларынан аатырбыт бөрөлөргө кыайтарар, баһыйтарар бөрө күүстээх утарсааччыга кутуругун купчутан баран саннын-ойоҕоһун тоһуйан биэрэр буоллаҕына, ким да кинини салгыы ытыра-убахтыы, атаҕастыы барбат.

Ити чааһыгар айылҕа оҕолоро барахсаттар киһиттэн быдан “киһилиилэр”. Кинилэр киһи курдук куотан эрэри сырса сылдьан сынньыбаттар, мөлтөҕү-кыамматы атаҕастаабаттар, кыайабыт диэтэхтэринэ дьөлө хатанан сылдьан арахпакка буулаабаттар.

Болодьумаар Дьохуонтап.

Эрилик Дархан  суруйуута http://joker.ykt.ru cfqnnfy/