Алта уонча сыллааҕыта Дүпсүн 7 кылаастаах оскуолатыгар алтыс кылааска үөрэнэр сылбар оскуолабыттан түөрт биэрэстэлээх “Оҥхой” диэн алаас үрдүгэр дьиэлээх Кылыыһыт Лэгэнтэйдээххэ хаһыа да буолан олорон үөрэммиппит.
Ол саҕана куобах наһаа үөскээбит сыла быһыылааҕа, киэһээ-сарсыарда кэлэ-бара суол кытыытыгар үгүстүк көрөрбүт да, саата суох буолан. Бултаспат этибит. Биир киэһээ көрдөһөн биир уостаах сүүрбэлээх саатын уларыстым, аҕыйах иитиилээх тимир ботуруонары бэриһиннэрдим. (Лэгэнтэйим дьиэбэр мин бултуурум туһунан дьоммуттан истэр буолан, саатын тута уларыста). Киэһээ күһүҥҥү хараҥаҕа доҕор буолуо диэн, эмиэ мин курдук Көрдүгэнтэн сылдьар үһүс кылааска үөрэнэр Коля Сыроватскай (Кэлин улааппытын кэннэ Николай Николаевич диэн ааттааҕын иһин киһи барыта Барашков диэн ааттыыра) уолу илдьэ бардым. Олорорсирбититтэн биэрэстэ холобурдаахНьидьири диэн уһун алаас биир баһыгар халдьаайы үрдүгэр турар Чохулар өтөхтөрүгэр тахсан, тыа саҕатыгар биир улахан төҥүргэскэ көхсүбүтүнэн өйөнөн, тыа диэки сирэйдэнэн олордубут. Балаҕан ыйын ортотун саҕанааҕы күн буолан, билигин да арыый ичигэс уонна сырдык соҕус киэһэ буолла. Мин олорон эрэ тэһийбэккэ, саабынан онно-манна харааран турар төҥүргэстэри, маҥхайан көстөр хатыҥ туоһун кыҥаталаан көрөбүн.Уолум оччоттон хараҕынан мөлтөх, улаханнык мин дьарыкпын интириэһиргээбэт, туох да саҥата суох “ньыкыллан” олорор. Ол курдук борук-сорук буолуор диэри син тулуйан кэтээтибит. Эмискэ уолум чөрөс гына түһээт: “ити диэки туох эрэ сүүрэн тибигириир”, - диэн ботугураата, куттанан миэхэ сыста түстэ. Мин бэргэһэбин сэгэтэн, тыынарбын тохтото сатыы-сатыы, иһиллээбитим, арай чуумпуга, иннибитинээҕи тыа саҕатыгар онно-манна чэпчэки атах тыастара сүүрэн тибигирэһэллэрэ иһиллэр. Мин куобахтар сырсаллар диэн тута сэрэйдим, уолбар имнэнэн: “Олох хамсаама!” – диэтим. Ол икки ардыгар хас да куобах тэҥҥэ онно-манна элэгэлдьийэн көһүннүлэр. Саҥардыы маҥхаһан эрэр буолан, тыа саҕатыгар киирэн, сорохторо туртаһан олордулар, иһиллээн, кулгахтара чөрөҥнүүллэр. Оттон саамайй харса суохтара өтөх ыраас хонуутугар ыстанан тахсыталаатылар эрээри биһиэхэ чугаһаабатылар. Күһүҥҥү өтөхкэнчээритэ, бука, кинилэргэ минньигэс ас буолуохтаах, ону сиэри киирдэхтэрэ. Арааһа, үксүлэрэ “биир ыал оҕолоро” быһыылаах, тоҕо эрэ сотору-сотору бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэн, сырсан, тиҥилэхтэрин тыаһа киэһээҥҥи чуумпуга тибигирээн олордо. Аны “дьоммут” иккили-үстүү буолан оонньоон, ойуоккалаан, “тустан” киирэн бардылар.Үкчү оскуола мэник-тэник уолаттарын курдук, бэйэ-бэйэлэрин үрдүлэригэр ыстаҥалаһан тахсаллар, эбэтэр, утарыта көрсөн, кэлин икки атахтарыгар туран, кылгас инники атахтарынан туора-маары “дайбаһан” онньон “охсуспута” буолаллар. Ол сылдьан ардыгар окко охтон түһэн, төкүнүйтэлээн ылаллар. Мин хайыы-үйэ даҕаны биир эмэ куобаҕы ыбылы ытан ылбыт буолуохпун сөп этэ, ол гынан баран кинилэр сырсыаккалаһа, “туста” оонньуулларын интириэһиргээн көрө, сөҕө-бэркиһии олорон хааллым. Биир кэмҥэ саалаахпын да умна сыстым быһыылаах. Үс “убайдыы-бырааттыылар” ордук уһуннук эккирэтиһэн, ууларыгар-хаардарыгар киирэн, бары кутталы таһыччы “умнан” , мэниктээн ахан биэрдилэр. Хаста да олох чугаһынан, биһигиттэн баара суоҕа уон хаамыы иһинэн , ойуоккалаан аастылар. Биирдэ ытаары саабын көтөҕөн истэхпинэ уолум аһыммыт, долгуйбут саҥата сибигинэйэн: “Ытыма!” – диэн, тохтотон кэбистэ. Онно эрэ уоллаахпын өйдөөн көрбүтүм киһим эмиэ тугу барытын умнан, мөлтөх хараҕын сыыһын муҥунан көрө, уоһа толлойон, айаҕын аппатан, оргууйдук уҥа-хаҥас төбөтүн лэкээриҥнэтэ олорор эбит. Ол олордохпутуна, били “үс бырааттыылар” эрэйдээхтэр биһигиттэн сүүрбэччэ эрэ хаамыылаах сиргэ сырсан быытарытан кэлэн, үһүөн кэлин атахтарыгар тура түһээт, “куустуспутунан” тиэрэ баран түстүлэр. Онтон омуннаах баҕайытык ойуоккалаан тура охсоот, эмиэ “тустубутунан” бардылар. Киһиттэн атына – күлсүбэттэр, алларастаабаттар эрэ. Ол эрээри хайдах да “күлсэн“ тыбыырсар курдуктар. Эмиэ күөх окко тиэрэ таһыллан, үҥкүрүйбэхтээн ылаллар. Тэбис-тэҥҥэ сулбу ойон тураат, “тустубутунан”, хаадьыласпытынан бардылар. Мин баҕайы, удьуор булчут хааным хамсаатаҕа буолуо, саабын ол “куустуһа” сылдьар куобахтар диэки туһаайа тутаат, чыыбыспын тардан кэбиспиппин өйдөөбөккө да хааллым. Сонно тута уолум эрэйдээх: “Ытымаа!” – диэн хойуутаан аймаммыт хаһыытын иһиттим. Куобахтар үһүөн биир сиргэ ыһылла түстүлэр. Биирдэрэ да саатар тэбиэлэнэн көрбөтө. Ойон туран, куобахтарбар ыстанан тиийдим. Бары үһүөн “тыла суох” бараахтаабыттар. Соҕотох ытыынан үс куобаҕы өлөрбүппүттэн маҥнай астыныах курдук буолан иһэммин, сип-сибилигин оонньуу – көрүлүү сылдьыбыт эрэйдээхтэри сиэтэҕим дии санаан уонна уолум мин диэки кэлэйбиттии көрбүт хараҕын билэн, астыммыт, үөрбүт санаам суох буолан хаалла. Туох да саҥата суох куобахтарбын быалаан, көхсүбэр сүгэн кэбистим уонна олорор ыалым диэки хаама турдум. Уолум уоһун иһигэр мин аһынар санаата суох муус сүрэхтээҕим туһунан тугу эрэ ботугуруу – ботугуруу, кэннибиттэн батыста. Киэһээҥҥи хараҥаттан куттанар буолан, миигин кытта бииргэ барыста быһыылаах. Ыалбар кэлэн да баран биир ытыынан үс куобаҕы өлөрбүтүм туһунан кэпсээбэтим. Уолум да саҥарбата... Кэлин, бултуу сылдьан, сорох дьон биир ытыынан икки куобаҕы хоһулатан дэҥ кэриэтэ өлөрөллөрүн туһунан иһиттэхпинэ, онно эрэ оннооҕор мин үс куобаҕы биирдэ ытан кэбиспитим туһунан ахтан ааһар буоларым. Оттон оччотооҕуга кэмсиммитим, аһыммытым туһунан биллэрбэт этим, баҕар Байанайым соруйан, сааһын тухары өйдүү-саныы сырыттын диэн биэрбитэ буолуо.
Хабырыс кэпсээнэ, Гаврил Нестерович Максимов – Сэрии, үлэ ветерана, бииргэ төрөөбүт улахан убайым. Бороҕоҥҥо олорон соторутааҕыта өлбүтэ.
Афанасий Максимов – Көрдүгэн “Байанай утары ууммутун”. Издательский Дом “Илгэ” Дьокуускай - 2011