Отонноох үүнээйилэр сабыылаах сиэмэлээхтэр эбэтэр сибэккилээхтэр салааларыгар киирэллэр. Саха сиригэр отонноох үүнээйи көрүҥэ аҕыйах, 45 эрэ көрүҥ. Ону 9 кэргэҥҥэ наардыыллар.

Биир өлүүлээхтэртэн сардаанатыҥылар сорох көрүҥнэрэ (7 көрүҥ) эрэ отон астанар. Бу бары элбэх сыллаах оттор. Үусэ Саха сирин соҕуруу уонна киин өттүгэр эрэ хойуу мастаах сииктээх тыаҕа сэдэхтик тарҕанан үүнэр. Сэдэхтик үүнэр уонна киһи сиэбэт отонноох буолан, бу үүнээйилэри дьон үчүгэйдик билбэт. Ол да иһин буолуо, тураах хараҕыттан (вороний глаз) уратылар бэл сахалыы ааттара суох.

Икки өлүүлээхтэртэн 8 кэргэн сорох көрүҥэ отонноох. Саха сирэ хотугу кэтирээһиҥҥэ тайаан сытар буолан, үгүс отонноох көрүҥ крыжовниктыҥылар (7көрүҥ), дөлүһүөннүҥүлэр (12), вересковайдыҥылар ( кэргэннэригэр киирэр. Бу көрүҥнэр Саха сиригэр киэҥник тарҕаммыттар, өлгөмнүк үүнэллэр. Холобур, моонньоҕон, хаптаҕас, дөлүһүөн, дьэдьэн, уулаах отон, сугун, о.д.а. Онтон атын 5 кэргэн баара -суоҕа 1-3 отонноох көрүҥнээх. Аны, киис отонуттан уратылара, аҕыйах улууска эрэ тарҕаналлар (персия хаабаҕата - паслен персидский, улар отоно - воронец красноплодный) эбэтэр, төһө да киэҥ түөлбэлээхтэрин иһин, сэдэхтик тарҕанан үүнэллэр (тураах сугуна - жимолость, кыһыл талах - свидина).

Ити курдук биһиги айылҕабыт отонноох үүнээйитин арааһа аҕыйах. Бу үүнээйилэр Саха сирин бары үүнээйитин курдук түргэнник тарҕанан, ууһаан барбаттар, Бытааннык улааталларын таһынан тыйыс усулуобуйаттан, киһи, хамсыыр харамай дьайыытыттан олус эмсэҕэлииллэр. Хойуутук сибэккилиир, өлгөмнүк оттонор да буоллаллар, сиэмэнэн ууһууллара олус эоэйдээх - ыарахан.Сиэмэ тыллымтыата намыһах, тылыннаҕына дап, саҥа тахсыбыт үүнээйи быһыытынантымныыттан - куйаастан эчэйимтиэ буолар. Ол иһин отонноох үүнээйи үксэ вегетативнайдык ууһуур.

Онон отону хомуйарга үүнээйи угун, лабаатын, үнүгэһин, силиргэҕин сэрэнэр наада. Мэлдьи биир сиритэпсэн, үүнээйитин алдьатар олох сыыһа: өлгөм отонноох сири буортулуохха сөп. Өтөр буола-буола отоннуур сири сынньатан ылар буоллахха, отоно быстан хаалбакка, уһун кэмҥэ отоннуур, сынньанар эйгэ буолар кыахтаах.

Сир аһын хомуйарга тиэтэйэр, айылҕаҕа бардамнык сылдьар диэн сиэргэ баппат куһаҕан быһыы буолар. Отону күөхтүү хомуйар туһата кыра. Отон үргэммэккэ туран, дьаалатынан ситтэҕинэ иҥэмтиэлээх, эмтээх эттигэ элбэх буолар.Бу отон дыргыл сыттаах, минньигэс амтаннаах, элбэх сүмэһиннээх, ол аата аска да, эмкэ да туһанарга олус табыгастаах буолар. Ону таһынан отону ситэ илигинэ хомуйарга, кытаанахтык иҥнэн турар буолан, быһа тардан ыларга, тыыннаах үүнээйи эмсэҕэлиир, ыарытыйар, бу барыта үүнээйи этэҥҥэ кыстыырыгар ыарахаттаы үөскэтэр.

Ордук элбэх киһи тоҕуоруйар сиригэротонньуттар өрүскэлэһэн, сөбүгэр отонноох сири тэпсэллэр, өлгөм отонноох сири көрдөөн төттөрү-таары сылдьан үүнээйи угун алдьаталлар. Бу сиэр майгы таһынан, киһи сэргээбэт түктэри быһыыта. Аа-дьуо сылдьан, ону-маны кэрэхсии көрөн, хас дьикти үүнээйини кытта оргууй аҕай кэпсэтэн, үөрэ-көтө отонноон оҥоойугу толорор курдук үөрүү-дьол баарын киһи билбэт. Сир астыыры өбүгэ былыр - былыргаттан кэрэхсиир, олус сөбүлүүр идэтэ. Ол сиэрин тутуһан, отону сөбүн көрөн хомуйан, хаһаанан туһанар диэн айылҕаны кытта алтыһыы биир көрүҥэ буоларын умнумаҥ.

Тимофеев П.А., Иванов Е.И. "Саха сирин отонноох үүнээйилэрэ" Дьокуускай 1994
Комментарийдар - 0
Суруйда Baaska, 11 Oct 2011