Муҥха

Балыктыыр тэриллэртэн саамай улаханнара муҥха буолар. Кинини өссө баҕадьы диэн ааттыыллар.

Дьыл кэмиттэн көрөн муҥха тус туспа ааттардаах буолар.

• Ыстаапка - сайыҥҥы кыра муҥха.
• Дьүккү - муус халыҥаабытын кэннэ туттуллар муҥха
• Ийэтэ суох муҥха - сорох сиргэ ньиккэ диэн ааттыыллар.
• Сап муҥха, хоппуруон муҥха диэн араараллар.

Муҥха чаастарын ааттара:

• Ийэтэ - балыгы илдьэ кэлэр саппыйата, хаата
• Суорҕан - муҥха ийэтин үөһэ өттө
• Тэллэх - муҥха ийэтин аллара өттө
• Килиин - Муҥха ийэтин үөһэтн уонна алларааҥҥы өттүлэрин икки ардыларыгар киллэһик
• Кураах - муҥха ийэтин саамай түгэҕэ
• Көбүтэр мас - муҥха ийэтигэр баайыллар обургу хаптаһын.
• Тэгэлээн - муҥха ийэтин лобуоҕа
• Богда, лаагда, логдо, луоҕула,луогда, куогда - муҥха ийэтин үрдүгэр ыйанар улахан лобуох
• Кынат - балыгы муҥха ийэтигэр күөйэр муҥха чааһа.
• Үс кынат - муҥхалыыр кэмҥэ кытылы утары өттүнэн барар кынат, кытыы кынаттааҕар үксүн уһун буолар
• Кытыы кынат - муҥхалыыр кэмҥэ биэрэк өттүнэн барар кынат.

Илим

Илим ханна үтүллэринэн көрөн, эҥин араастык ааттыыллар:

• чаастык - кыараҕас харахтаах илим
• хоннорбо - биир сиргэ үтүллэр хонук аайы көрүллэр илим
• хомо илимэ - өрүс хомотугар үтүллэрыарахан таастыганнаахилим
• күөл илимэ - күөлгэ үтүллэр илим
• уһаарба илимэ - сүүрүгү таҥнары ыытан, өксөйөр балыгы бултуур уһун уонна иэннээх илим
• дьэки эбэтэр дьакы илимэ - эмиэ сүүрүгү таҥнары уһааран балыктыыр илим. уу ньууруттан быдан аллараанан барар гына лобуохтарын миэтэрэ аҥаара кэриҥэ быаҕа хотоҕос ситимигэр баайаллар.
• Баттык илимэ - сылбахайга үтүллэн баран, муус үрдүнэн көрүллэр илим.
• Сопуор - сиэни туора быһар илим.
• Сэлдьээҥҥи илим - кыараҕас харахтаах күндүөбэй илимэ
• Дьөккү - Дьэһиэйгэ киэҥ харахтаах бил илимэ
• Тэрээк илим - орто харахтаах собо илимэ
• Чэкки - Аллайыахаҕа, Кэбээйигэ бил илимэ
• Ыам илимэ - собо ыыр кэмигэр туттуллар иэнэ суох илим.

Маны таһынан илими оҥоһуллар материалларынан көрөн эмэ араараллар: сап илим эбэтэр муот илим, от илим, таҥас илим (саптан оҥоһуллар илим), кыл илим (сылгы сиэлттэн, кутуругуттан  өрүллэр илим), хоппуруон илим (аныгы кэмҥэ хоппуруон саптан  оҥоһуллар илим), Мөрөһө диэн Аллайыахаҕа суон саптан өрүллэр илим.

Илим аҕыйах чаастара:

• Хотоҕос - илими дагдатар маһынан уонна туоһунан оҥоһуллубут, үөһээҥҥи ситимҥэ баайыллар оҥоһуктар.
• Ситим - илим үөһээҥҥи уонна лларааҥҥы быалара
• Кураах - илим ситимин чорбото сылдьар быата
• Биэрэс - туоһунан оҥоһуллубут илим бэлиэтэ
• Биэрэһинньик - Мэҥэ хаҥаласка маһынан оҥоһуллар тэрил
• Илим маһа - Өлүөхүмэҕэ ити курдук лобуоҕун ааттыыллар
• Ыстаанньык - илим ойоҕоһунааҕы иэнини ситимэ
• Кыыс харах - илим орто кэриҥнээх хараҕа
• Хабаайы - күөлгэ илим ханна сытарын көрдөрөр кураахха баайыллыбыьт обургу лобуох

Илим үтэргэ дьыл араас кэмигэр тус туспа тэрил туттуллар, ол барыта чопчу ааттаах:

• Өрөһө - илим хараҕын баайар, күөл түгэҕэр ыга анньыллар уһун мас
• Хаамаайы - илими иҥиннэрэр ураҕас
• Биэрэс - Кэбээйигэ лиими үтэргэ туттуллар мастары ааттыыллар
• Чороох - биир уһугунан ойбоҥҥо угуллар кириэстии мас, онно илим курааҕа баайыллар
• Чороҕой - күөл түгэҕэр анньыллар илим курааҕын баайар уһун мас.
• Дьаакыр - сүүрүктээх сиргэ илимнииргэ туттуллар кирпииччэ эбэтэр таас ыарык.

Сир сир аайы илими эҥин араас ньыманан үтэллэр, олор тус туһунан ааттаах буолаллар:

• Аһыылыы үтүү - биир илими күөл кытыытыттан үөс диэки тардаллар, ол төбөтүгэр икки илими икки өттүнэн куртахтыы үтэллэр.
• Батттатан үтүү - илими уу тоҥуон иннинэ муус хам ылбатын диэн, ыарыгы элбэтэн, дириҥ сиргэ тимирдэн үтүү. Оннук илими кэлин муус үрдүнэн сылдьан көрүллэр.
• Бохсон үтүү - чычаас сиргэ иэнэ кыччаатын диэн, таастыганы аллаараа диэки харахтарыгар баайан үтүү.
• Быһан үтүү - илими кыра үрэххэ, хомоҕо быһа тардан үтүү.
• Субуруччу үтүү - хас да илими бэйэ бэйэлэриттэн салҕаан үтүү.
• Туорас - күһүнүн өрүскэмуус хаар харан, ол аллараа өтүүгэр сүүрүгэ мөлтөөбүт сиргэ илимнэри үтүү.
• Торҕойдоон үтүү - хас да илими эҥин араастаан муннуктаан үтүү.
• Торҕойдуу - муус саамай халыҥаабыт кэмигэр туспа тардан ситимнээн биир ойбонунан туора илими көрөр гына үтүү.
• Төгүрүк үтүү - Аллараа Халымаҕа илими төгүрүктүү үтүүнү ааттыыллар, төгүрүк эбэтэр төгүрүктээн үтүү. Биир икки илими күөл кытылыттан ортотун диэки көнөтүк үтэн баран, ол төбөтүгэр хас да илими эргиччи куртахтыы үтүү.

Күөгү

Биир балыгы хаптаран ыларга аналлаах тимир эбэтэр муос оҥоһук. Сахалар бу судургу ньыманан бултуулларын быараҕас диэн, икки өттө сытыы уһуктаах синньигэс муос эбэтэр уҥуох оҥоһуктара кэрэһэлиир.

Кэлин, нуучча күөгүтэ дэлэйбитин кэннэ (тимир күрүчүөктээх сүргүөхтээхкүөгү), быараҕас хоту оройуоннарга эрэ туттулларбуолбут быһыылаах. Быараҕас сорох сиргэ битиэйэх эбэтэр битиргэс диэн ааттанар. Улахан сиэмэх балыктары, ордук сыалыһары бултуурга туттуллар.

Үөһэ Бүлүүгэ  ырбыыга эбэтэр ойбоҥҥо балык иһинэн мэҥиэлээн бултуур улахан күөгүнү халама, халыма диэн ааттыыллар. Күөгүнү сорох сиргэ (Муомаҕа, Өймөкөөҥҥө) чыҥыт, чыҥыыт диэн этэллэрэ баар. Холобур, Н.Заболоцкай: "Биир улахан дьарҕааны таһааран, чыҥыыппыттан араара олордохпуна..." - диэн суруйбуттаах. Ити бу тыл балачча киэҥник туттулларын көрдөрөр.

Урут сахалар элбэх быараҕаһынан бултуур эбиттэр. Онно сэлэ, сэлэлээ диэн тыллар Эдьигээҥҥэ, Миирнэйгэ туттуллара туоһулуур. Сахалар былыр сэлэ диэн хас да кулуну баайар уһун быаларын ааттыыллара биллэр (Пек., 2152), онно маарыннатан бэрэмээти бэрт сыһыаннаахтык ааттаабыттар эбит. Оттон кэлин, тупсаҕай оҥоһуулаах күөгүлэрдээх бэрэмээт үөскээбитин кэннэ, ол үгүстүк туттуллар бэрэмээт диэн тыл сэлэ диэн тиэритнт үтүрүйэн кэбиспит.

Күөгүнү үгүс оройуоҥҥа сит эбэжтэр сип диэн тутталлар.  Ол күөгү ситиитэ баарын иһин инньэ диэбит буолуохтарын сөп. Нуучча күөгүтэ үөдүйбүтүн кэннэ, кэлин күрүчүөк, удочка, закидушка, спиннинг диэн тылар саха тылын лиэксикэтигэр киирбиттэр. Спиннинг диэн сорох сиргэ, ордук Тааттаҕа туттуллар ньыматынан көрөн состороонньуйа диэн ааттыыллар.

Күөгү, бэрэмээт чаастарын ааттара:

• Туораҕас - Үөһэ Халымаҕа күөгү күрүчүөгүн ааттыыллар
• Дагдатар - күөгүгэ туттуллар бэлиэ мас, лоппунуох.
• Күөгү ураҕаһа - удилище
• Таймаахы быа эбэтэр чыҥхаарда быата - бэрэмээтинэн бултааһыҥҥа сэлэттэн тахсар күөгү баайыллар синньигэс кылгас быата.
• Көбүтүү маһа - бэрэмээккэ туттуллар дьаакыртан быанан тартарыллар суон чуурка, лоппунуох оруолун толорор.
• Бөрүөскэ - Уус Алдаҥҥа ити курдук тимир балыктаах күөгүнү ааттыыллар
• Болобууска - олохтоох нууччалар күөгү быатын ааттыыллар

А.С. Луковцев түөлбэ тылын үөрэппит үлэтиттэн. "Кыым" хаһыат 2013 сыл, от ыйын 4 күнэ.