Үрүҥ Айыы диэн саха өйдүүрүнэн туох баар төрдүн барытын айбыт күүс. Бу күүс сырдык, киһиэхэ үтүө өттүнэн дьайар. Аан дойду Үрүҥ Айыы алгыһынан тутуллан турар.

Былыргы дьон кинини киһи хараҕа кыайан көрбөт сырдык курдук өйдүүллэрэ. Күнү Үрүҥ Айыы хараҕынан ааҕаллара. Үрүҥ Айыы Тойон мэлдьи сылаас, күөҕүнэн чэлгийэ турар дойдулаах дииллэрэ. Дьоҥҥо туһалаатыннар диэн, бэйэлэрин оҕолорун иччи гынан сиргэ түһэртээбит диэн итэҕэйэллэрэ. Киниэхэ туһулаан:
"...Үрдүк халлааҥҥа олохтоох,
Үүт таас олбохтоох,
Үүс-аас бэйэлээх,
Үкээр куйаас тыыннаах
Үрүҥ Айыы Тойон...", -

дииллэрэ.

Айыы үөрэҕэ үрүҥ Айыыхаллаана - итэҕэл халлаана. Итэҕэл киһиэхэ көмөлөөх улахан күүс буолар. Олох итэҕэлэ суох киһи кыайан олорбот. Оттон норуот итэҕэлин сүтэрдэҕинэ, симэлийэн барар. Оҥоһуутун быһыытынан, киһи бэйэтин норуотун итэҕэлин ордук дириҥник ылынар кыахтаах. Айыы үөрэҕэ бу халлааҥҥа киһи Айыыларга итэҕэлин ырытар, суоллары ыйар.

Орой

Орой - киһи саамай үрдүк сирэ. Саҥа төрөөбүт оҕо оройо - дьулайа - аһаҕас буолар. Оҕо улаатан истэҕин аайы дьулайа улам кыччаан барар уонна оҕо биир сааһын туолуута сабыллар.

Айыы үөрэҕинэн, орой итэҕэл киэлитэ буолар. Манна ытык эт баар. Айыы ситимэ киһиэхэ оройунан суолланар. Кэлэр сүр, араас санаа, алгыс манан киирэллэр. Киһи тула туох буола турарын, саҥа билиини, туох эрэ сонуну оройугар түһэрдэҕинэ эрэ өйдүүр, ол аата бэйэтин өйүгэр - санаатыгар, этигэр-сиинигэр иҥэринэр кыахтанар. Оччоҕо бу ылбытын бэйэтин олоҕор туһанар кыахтаныан сөп. Оройго түһэриини өссө "долоҕойдотуу" дииллэр. Киһи тугу кыайан долоҕойдоппотоҕо кини таһынан ааһан хаалар. Күннээҕи олоххо көннөрү киһи кыайан долоҕойдоппокко ааһара элбэх буолар. Онтон Ытык этэ арылыннаҕына, киһи Аан Дойдуну Айыы ситимин курдук көрөр. Онон олох араас көстүүлэрин дириҥник билэр, көрбүөччү буолар кыахтанар. Киһи билиитин толорута оройо төһө арыллыбытынан быһаарыллар.

Санаа

Сахаҕа "киһи санаа кулута" диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно киһи бэйэтин санаатыттан улахан тутулуктааҕын кэрэһэлиир. Киһи тугу баҕарар маҥнай санаатыгар оҥорор. Кини тугу уонна хайдах саныыр да оннук оҥорор. Тугу уонна хайдахоҥороруттан киһи орто дойдуга олорор суола-ииһэ тахсан иһэр. Үтүө суол-иис киһини табыллыыга тириэрдэр. Онон киһи олоххо табыллыыта үксүгэр санаата төһө сөпкө олоро сылдьарыттан тутулуктаах.

санаа сырдык эбэтэр хараҥа буолуон сөп. Сырдык санаа алгыска олоҕурбут буолар. кини тугу эбэтэр кими эмэ харыстыырга, туругурдарга, чэлгитэргэ туһуламмыт буолар. Сырдык санаа төттөрүтэ хараҥа санаа. Кини тугу эбэтэр кими эмэ сатарытарга, түһэрэргэ эбэтэр тэпсэргэ туһуламмыт буолар. Бу маннык санаа киһини үксүгэр сэттээх дьайыыга тиэрдэр.

Тугу эмэ оҥорорго санаа иөһө күүстээҕэ ьыһаарар. Күүстээх санаалаах киһи тугу барытын кыайыан, оҥоруон сөп. Санаа мөлтөх буоллаҕына, быһаарыныы эбэтэр дьайыы быһаҕас буолар, эбэтэр олох да кыаллыбат.

Санаа уһун эбэтэр кылгас буолуон сөп. Кылгас санаа кыһалҕаны эбэтэр көстүүнү утарынан өйдүүртэн тахсар. Кылгас санаа үксүгэр сыыһа быһаарыныыга уонна дьайыыга тиэрдэр. Ол түмүгэр киһи кэмсиниигэ киирэр. Уһун санаа киһиэхэ олохтоох толкуй түмүгэр кэлэр. Маннык санаа олоҕу дириҥник ырытартан, үөскээбит кыһалҕаны элбэх өттүттэн ыараҥнатан көрөртөн, кэскили саныыртан үөскүүр. Маннык санааҕа олоҕуранылыныллыбыт быһаарыныы ордук үчүгэй түмүктэрдээх буолар.

Олох ханнык эмэ түгэнигэр киһиэхэ быһаарыылаах санаа эбэтэр абыраллаах санаа кэлэр. Бу хойуутаабакка, эбэтэр эрдэлээбэккэ, кэмигэр кэлбит сөп санаа буолар. ардыгар кини киһиттэн тутулуга суох киһиэхэ киирэн кэлэр уонна киһи олоҕор улахандьайыылаах буолар. Маннык санааны Айыыһыттаах, эбэтэр Иэйиэхситтээх санаа дииллэр.

Ардыгар киһи санаата түһэр эбэтэр тууйуллар. Оччоҕо киһи былыта ыарыыр, сүргэтэ түһэр, устунан туруга мөлтүөн сөп.

Санааны салайыы диэн баар. Киһи санаатын тастан салайыы атын дьон санаатын батыһыы буолар. Ханнык баҕарар киһи маҥнай атын дьон санаатын батыһар. Үрүҥү-хараны араара үөрэнэн истэҕин аайы киһи бэйэтин санаатын бэйэтэ кыайан салайынар буолар. Санаатын салайына үөрэммит киһи бэйэтин туругун, дьону кытта сыһыанын хайдах баҕарар тупсарар кыахтанар.

Баҕах

Саха итэҕэлинэн Айыылар алгыстара дьоҥҥо баҕах нөҥүө кэлэр. Баҕах тоҕус томторҕолоро Айыы тоҕус халлаанын бэлиэтииллэр. Ыһыах кэмигэр Айыылар алгыстара маҥнай баҕах устун түһэр. Онтон ыһыахха алгыс кэмигэр уот кини таһыгар уматыллар, дьон кини тула мустар.

Ыһыах алгыһа баҕахтан салгыы ыаллар сэргэлэригэр тиийэр, сэргэлэртэн дьиэ муннугунан киирэн ороннорунан тарҕанар.

"Аар баҕах буолан барҕар" диэн алгыс баар. Маны киһи олорон, сааһыран истэҕин аайы олоҕу дириҥник өйдөөн баҕах курдук Айыылар алгыстарын, олох муудараһын атын дьоҥҥо тиэрдэр кыахтаах буоллун диэн суолталаан этэллэр.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".