Ханнык баҕарар киһи үчүгэйдик олоруон баҕарар. Ол үксүгэр киһи ис туруга хайдаҕыттан тутулуктаах буолар.

Ис туруга үчүгэй, санаата бөҕөх буоллаҕына, киһи нус-хас сылдьар, уустуктары сатаан быһаарар, араас ыарахаттары кыайар. Онтон ис туруга мөлтөөтөҕүнэ, киһи кыра да кыһалҕаттан бэйэтин олоҕун муҥнаах-сордоох курдук саныыр, кыра да мэһэйдэртэн охсууну ылар, бэйэтин кыһалҕатын кыайан быһааран испэт. Киһи ис туругун мөлтөөһүнэ тулалыыр эйгэ киһини баттыыр, сатарытар дьайыыларыттан эбэтэр киһи бэйэтэ сыыһаны оҥороруттан тахсар. Ис турук мөлтөөһүнэ өр кэмҥэ тардылыннаҕына, сыыйа киһи олоҕо ыһыллан барарыгартиэрдиэн сөп.

Ханнык баҕарар киһи олоҕун устата бэйэтин ис туругун чөлүн төһө кыалларынан ыһыктыбакка илдьэ сывлдьарга дьулуһар.

саха итэҕэлинэн киһи оҥоһуутун уонна киһи туругун Одун Хаан уонна Чыҥыс Хаан диэн Айыылар быһаараллар. Кинилэри былыр уоттаах харахтаах сүдү кырдьаҕастар курдук көрөллөрө уонна:
"...Оҥорууну оҥорооччу
Орулуур Одун Хаан,
Ыйааҕы анааччы
Чыҥырыыр Чыҥыс Хаан", -

диэн сүгүрүйэллэрэ.

Хас биирдии киһи бэйэтэ оҥоһуулаах уонна ыйаахтаах буолар дииллэрэ. Бүтүн оҥоһуулаах киһи туруга бигэ буолар, кинини оннооҕор ойуун кыайбатын туһунан былыргы кэпсээннэр бааллар. Быһаҕас оҥоһуулаах киһи кэбирэх буолар дииллэрэ.

айыы үөрэҕэр киһи туругар дьайар күүстэр сааһыланан 8-с халлааҥҥа киирбиттэр, туруктаах буолар суоллар ыйыллыбыттар.Бу үрдүк халлааннартан биирдэстэрэ, онон манна киһи эрэ тиийэр буолбатах. Киһи өй-санаа өттүнэн төһө эрэ сайыннаҕына, 8-с халлаан сиэрин тутуһан бэйэтин туругун тупсарар кыахтаах буолар.

Отуор

Олох - мэлдьи уларыйа турар көстүү. Уларыйыылар айылҕа хаамыытынан буолаллар. Олох уларыйыыта биирдиилээн киһи олоҕор ардыгар үөрүүлээх, ардыгар хомолтолоох, ардыгар кыһарыйтарыылаах уо.д.а. кэмнэр бэйэ-бэйэлэрин солбуйсууларынан биллэр. Ол аайы киһи туруга уларыйан иһэр. Үксүгэр туһааннаах кэмҥэ ханнык санаа баһыйар да, киһи оннук туруктанар. Турук тастан кэлэр дьайыыттан күүскэ уларыйа сылдьыыта киһини илиһиннэриэн, ыараханнартан чаҕытыан, үөрүүнү-көтүүнү аҥаардастыы батыһа сатыырыгар тиэрдиэн сөп.

Тастан дьайыыны уйарга киһи ис туруга хайдаҕа улахан суолталаах..

Сахаҕа киһи хайдах ис туруктаах буоларын быһаарар отуор диэн өйдөбүл баар. Киһи отуор иһигэр сылдьыахтаах дииллэрэ. Отуорун иһигэр сылдьан киһи Айыы ситимигэр сылдьар, тула туох буоларын сөпкө ылынар. маннык киһи туох эмэ буоллаҕына, сүргэтэ улаханнык хамсаабат, сүрү ылара сүппэт. Кини бэйэтин туругун улаханнык ыһыктыбат.

Киһи кыайан өйдөөбөт эбэтэр ылыммат түбэлтэтэ буоллаҕына, киһи отуора хамсыыр. Отуора хамсаабыт киһи сүрү кыайан ылбат, туруга мөлтүүр.

Ардыгар сыыһа санааны батыһан эбэтэр тугунан эмэ аһара үлүһүйэн киһи отуоруттан тахсан хаалар. Маннык киһи сыыһара элбиир, онон олоҕор уустуктар үөскүүллэр.

Киһи отуора кыараҕас эбэтэр киэҥ буолуон сөп. Ол киһи олоҕу төһө ылынарыттан, төһө сөпкө өйдүүрүттэн тутулуктаах буолар. Киһи бэйэтин отуорун өй-санаа үлэтинэн мэлдьи кэҥэтэ сатыахтаах.

Өркөн

Саха киһини айылҕаттанис уоттаах диэн өйдүүр. Ол уотун уоҕунан кини таптыыр, айар-тутар, охсуһар, тулатын өйдүүргэ дьулуһар. Көрөөччүлэр киһи ол уота сүүһүгэр баарын көрөллөрө, ону өркөн диэн ааттыыллара. Саха өйдүүрүнэн өркөн - Айыылар бэлиэлэрэ. Бу уот туруга киһи бэйэтин кыаҕар сыһыаны быһаарар. Өркөн миэстэтигэр, хаас икки ардыгар, сүүс ортотугар, баар буоллаҕына,киһи бэйэтин кыаҕын сөпкө өйдүүр, рнрн рннр холооонноохдьайыылары оҥорор. Кини бэйэтин сэнэммэт да, киэбирэн да турбат.

өркөнө үөһэ таҕыстаҕына, киһи өрүкүйэн хаалар, барыны барытын күүркэтэн көрөр. Ордук тус бэйэтин ситиһиилэрин күүркэтэ көрдөҕүнэ, бэйэтин туругар холооно суох киһиргиир, күүһүмсүйэр, байымсыйар санааланан кэлэр. Бэйэтин санаатыгар сөптөөх, ол гынан баран дьиҥҥэ сөп түбэспэт, ол аата сыыһа дьайыылары оҥортолуур. Маннык киһи сыыйа ситиспит туругун сүтэриэн сөп.

Өркөнө аллара сылдьар киһи уота - күөһэ мөлтүүр, бэйэтин дьиҥ баар кыаҕар эрэммэт, бэйэтин сэнэнэр. маннык киһи дьон кэннигэр түһэ, эбэтэр кими эмэ үтүктэ сылдьар буолар. Олоххо бэйэтин суолун - ииһин аанньа булбат, ылар сүрүн кыайан туттубат, сүргэтэ намыһах буолар. Киһи өр маннык сырыттаҕына, ис туруга мөлтүүр.

Өркөн өйдөбүлэ киһи бэйэтин туругун сөпкө сыаналана сылдьыахтааҕын, бэйэтигэр сөптөөх сыһыаннаах буолуохтааҕын көрдөрөр.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".