Оскуола, орто уонна үрдүк үөрэх билиитин таһынан олоҕу билии баар. Киһи ханнык да идэлээх, дьарыктаах эбэтэр баай-дуол буолбутун иһин олоҕу билиитэ тиийбэт буоллаҕына, кини сыыһалары оҥорор, бэйэтин кыаҕын сарбынар.

Онон былыр да, быйыл да киһи олоҕу билиигэ тардыһар. Кини тула туох буола турарын, ол туохха тиэрдэрин өйдүү - билэ сатыыр. Өйө - санаата төһө кыайарынан көрөн - истэн, бүдүүлээн билии мунньунар уонна онтукатынан сирдэтэн бэйэтин олоҕун оҥостор. Тугу эмэ дириҥник билии этиттэрии диэн буолар. Элбэх билиини илдьэ сылдьар дьонунан билгэһиттэр, дьылдьыттар, тойонньуттар, көрбүөччүлэр буолаллар.

Былыр билиигэ сыһыаннаах Билгэ Хаан, Таҥха Хаан уонна Дьылҕа Хаан диэн Айыылары араараллара. Кинилэри үксүгэр сырдык сэбэрэлээх, маҥан баттахтаах аҕа саастаах дьон курдук көрөллөрө. Бу киһи олоҕор сүдү суолталаах Айыылары:
"...Билиини биэрээччи,
Өйү үксэтээччи,
Билгэһит Билгэ Хаан,
Таҥхаһыт Таҥха Хаан,
Дьылҕаһыт Дьылҕа Хаан", -

дииллэрэ.

Айыы үөрэҕэр Билии Айыыларын туһунан 7-с халлааҥҥа этэллэр. Айыы үөрэҕин билиитэ айылҕа хаамыытын батыһар, ханнык да көстүү сахалыы билиигэ олоҕурар. Бу үөрэх киһи кутун - сүрүн үөрэҕэ буоларын быһыытынан, манна киһи билиитин таһымнара уонна эти - сиини кытта сибээстэрэ ырытыллыбыт.

Үс эт

Киһи этэ - сиинэ айылҕа оҥорбут дэгиттэр айымньыта буолар. Кини аһын - таҥаһын барытын бэйэтин илиитинэн оҥостор, атаҕынан ханна баҕарар тиийэр, эгэлгэ сыты - сымары муннунан араарар, о.д.а. оҥорор кыахтаах. киһи тулалыыр эйгэттэн билиини эмиэ бэйэтин этинэн ылар. Сахалар "үтүө киһи хас да харахтаах" дииллэрэ. Ити этии өбүгэлэрбит киһи билэригэр - көрөрүгэр хас да этин туттар кыахтааҕын билэрин бигэргэтэр. Ону таһынан ол туһанар этин ахсаанынан киһи билэр - көрөр кыаҕа араас таһымын араарарын быһаарар.

Бүтэй эттээх киһи. кини билэрин эрэ билэр. Таайбат, сэрэйбэт. Маннык киһини боростуой өйүнэн сылдьар диибит. Таһыгар баар чараас сабыдыалы билбэт.

Аһаҕас эттээх киһи. Кини түгэх өйө үлэлиир. Таайан, сэрэйэн билэр. Маннык киһи билиитэ ордук толору буолар. Ону кини бэйэтэ да билбэт.

Ытык эттээх киһи. Кини таайан, сэрэйэн билэрин салайар кыахтаах. Холобур, былыр оннук киһинэн ойуун буолара. Аныгы кэмҥэ итэҕэл дьиэтигэр үлэлиир киһи буолар.

Тоҕус өттүттэн көрүү

Былыр олорбут саха дьонуттан биир муударай киһинэн Сэһэн Ардьакыап буолар. Кини уруукэмигэр кыыстаах уолу сэргэҕэ аттарын баайан баран дьиэҕэ киириэхтэригэр диэри көрөрө. Ол аата быһа холуйан үс мүнүүтэ. Онтон тугу көрбүтүн тойоннуура, дьон быһыытын - майгытын, төһө өр олороллорун быһааран кэбиһэрэ.Бу холобур киһини тас бодотугар, туттарыгар-хаптарыгар көстөр уонна да атын баар бэлиэлэринэн билиэххэ сөбүн көрдөрөр. Бу көрүүнү толору, эбэтэр тоҕус өттүнэн көрүү диибит.

Билигин киһи киһини ырытарыгар маннык бэлиэлэргэ олоҕурар:

• ыал быһыытынан көрөр;
• доруобуйатын көрөр;
• хаһаайыстыбатын көрөр;
• дьоҥҥо сыһыанын көрөр;
• идэтин көрөр;
• ыраастанарын көрөр;
• билиитин көрөр;
• духуобунай туругун көрөр;
• итэҕэлин көрөр.

Бу киһини саамай толору көрүү буолар.

Онтон ситэ сайдыбатах киһи икки бэлиэҕэ араарар: миэхэ куһаҕан уонна миэхэ үчүгэй диэн.

Айыы Суола

Киһи олоҕу олоруутун айан курдук көрүөххэ сөп. Ол айан сатаннаҕына, үтүө түмүктэрдээх буолар. Маннык олоҕу олорбут киһи - дьоллоох. Онтон сорох дьон олоҕо табыллыбат. Ырытан көрдөххө, бу дьон сыыһаны оҥорбут буолаллар. Олоххо сыыһаны оҥоруу өй - санаа сыыһа суолунан барарыттан тахсар. Онон ханнык баҕарар омукка киһиэхэ олох олороругар сөп суолун ыйар үөрэх баар. Саха дьонугар маннык үөрэх эмиэ баар. Ол үөрэх билигин "Айыы Суола" диэн. Бу үөрэх этэринэн киһи киһи буолар туһугар олоххо тоҕус суолу тутуһуохтаах:

• ыал буолууну;
• доруобай буолууну;
• хайа баҕарар үлэни сатыыр буолууну;
• дьону кытта сатаан олорор, түмсүүлээх буолууну;
• идэлээх буолууну;
• дьиҥи билиини;
• олоҕу билэр буолууну;
• туруктаах буолууну;
• итэҕэллээх буолууну.

Бу тоҕус суол сөпкө дьүөрэлэспитэ Айыы Суола буолар. Айыы Суолун киһи Айыы сиэрин тутуһан эрэ арыйан иһэр кыахтаах. Онтон Айыы сиэрин билии, ону тутуһуу киһи олоҕор сүрүн суолталанар.

Айыы суолун киһи төһө билэр, арыйар да, оччонон олоҕу толору олорор, домнорун толорор, дьолго чугаһыыр.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".