Олоххо араас көстүү, суол - иис олус элбэх. Киһи ол элбэхтэн төһөтүн эрэ талан ылыахтаах. Ол талан ыларыгар сыыһыа суохтаах. Оччоҕо эрэ кини табыллар. Ханнык баҕарар табыллыы төрдүгэр кырдьык, дьиҥ баар буолар.

Сахаҕа Аан Дьааһын - кырдьык,дьиҥ таҥарата. Кини былыр дьон өйүгэр - санаатыгар Айыы Атаратын илдьэ сылдьар сырдык сэбэрэлээх кырдьаҕас киһи буолан көстөрө. Кини Орто Дойду кирин атаратынан быраҕаныраастыыр дииллэрэ. Ол атарата сиргэ этиҥ-чаҕылҕан буолан түһэр диэн итэҕэйэллэрэ. Этиҥ этэрин, чаҕылҕан чаҕылыйарын Аан Дойду ыраастаныытын курдук көрөллөрө. Саамай ыраас малынан этиҥ түспүт маһын ааттыыллара. Аан Дьааһыны:
"...Дьиҥи килбэтээччи,
Кырдьыгы кылбатааччы,
Аан дойду арчыһыта,
Күн сирин сүлгүөрдьүтэ
Аан Дьааһын Тойон", -

диэн ыҥыраллара.

Айыы үөрэҕинэн Аан Дьааһын 6-с халлааҥҥа олорор. Манна Айыы ситимин туһунан, киһи дьиҥэ улам-улам киирэн иһии хаамыытын туһунан билии мустубут. Киһи олоҕун устата Аан Дьааһын сиэринэн бэйэтигэр кири киллэрбэккэ, сүргэтин түһэрбэккэ олоро сатыахтаах.

Ыраастаныы

Ыраастаныы киһи киртийдэҕинэ оҥоһуллар. Киһиэхэ кир тастан киирэр. Ким эмэ куһаҕаны эппитэ, күннээҕи олоххо туох эрэ куһаҕаны көрбүтэ - истибитэ, соччото суох түбэлтэҕэ түбэспитэ барыта кир буолар. Киһиэхэ тастан киирэр киртэн харыстыыр күрүөлээх. Күрүөтэ бүтүн киһи туруга үчүгэй буолан соччо киртийбэт. Күрүөтэ мөлтөөбүт киһи уйгута мөлтүүр, онон кыратан да киртийэр. Ардыгар киһи бэйэтэ өйдөөбөккө сыыһаны, алҕаһы, аньыыны оҥорон киртийэр.

Кир муһуннаҕына, киһи былыта ыараан барар, онтон санаата баттанар, сүргэтэ түһэр. Маннык турукка сылдьар киһи кыаҕа биллэ кыччыыр: оҥоруон да оҥорбот, кыайарын да кыайбат буолар. Онтон санаа баттааһына өр кэмҥэ сырыттаҕына, киһи өйүн - санаатын туруга мөлтүөн эбэтэр ханнык эмэ ыарыыга ылларыан сөп.

Көннөрү олоххо сорох киртэн киһи бэйэтэ да билбэтинэн кэмиттэн кэмигэр ыраастана сылдьар. Ол айылҕа хаамыытынан, кири үөскэппит түбэлтэ төһө эрэ кэм аастаҕына, эбэтэр киһи бэйэтэ тугу эмэ өйдөөһүнэ уларыйыытыттан буолар. Онтон сорох киртэн ыраастанар кыаллыбат. Оччоҕо мустубут кир киһиэхэ ыар баттык буолар. Маннык түбэлэҕэ киһиэхэ былыргыттан кэлбит анал ньыма - ыраастаныы көмөлөһөр.

Ыраастаныы араас ньыманан оҥоһуллуон сөп. Сахаҕа саамай улахан ыраастаныы - уотунан ыраастаныы. Өбүгэлэрбит этиҥ түспүт маһын уматан, кытыаны, боҕуруускай уо.д.а. оттору, киини буруолатан дьону уонна дьиэлэрин, тиэргэннэрин, сирдэрин ыраастыыллара. Уотунан ыраастааһын атыннык арчылааһын дэнэр. Айыы дьиэтигэр кэлбит дьоҥҥо арчылааһын уонна киһиэхэ сөп түбэһэринэн ыраастаныы атын да көрүҥнэрэ туттуллаллар.

Ыраастаныы түмүгэр киһи былыта ыраастанар, санаата чэпчиир, сүргэтэ көтөҕүллэр. Кини бэйэтинолоҕун боппуруостарын салгыы быһаарар кыахътанар.

Дьайыы-ыраастаныы

Киртийбит киһи ыраастаныыны хайаанда Айыы дьиэтигэр эрэ оҥоруохтаах диэн буолбатах. Кыра кир киһиттэн тутулуга суох төһө эрэ кэминэн айылҕа хаамыытынан ыраастанан хаалыан сөп.

Сорох киртэн киһи бэйэтэ ыраастаныан сөп. Киһи бэйэтэ ыраастанар ньымаларыттан биирдэстэрэ дьайыы- ыраастаныы. Дьайыы-ыраастаныы диэн киһи ханнык эрэ сыыһаны оҥорбутун өйдөөн, онтукатын боруостаан ханнык эрэ дьайыыны оҥороро буолуон сөп. Холобур, ыраастаныан баҕарар киһи ылбыт иэһин төнүннэриэн, иирсибит киһитин кытта эйэлэһиэн, о.д.а. оҥоруон сөп. Оччоҕо кини ол тустаах кириттэн ыраастанар.

ардыгар киһи туохтан киртийбитин чопчу билбэт. Ол гынан баран киртийбит курдук сананар буолар. Маннык уопсай киртэн ыраастанаары аһамалга кыттыһыан сөп. Холобур, кыаммат дьоҥҥо эбэтэр ханнык эмэ үтүө дьыалаҕа көмө оҥоруон сөп. Атын киһиэхэ көмө хаһан баҕарар көмөлөһөөччүгэ үтүөнэн эргийэр. Үтүө дьайыы түмүгэр киһи ыраастанар. Ол сүргэ көтөҕүллүүтүнэн биллэр.

Хойох

Дьон икки арлыгарсыһыаҥҥа сиэр кэһилиннэҕинэ дьоҥҥо хойох үөскүүр. Хойох киһи киртийиитин биир көрүҥэ буолар. Кини ордук чугас дьон икки ардыларыгар сыһыаҥҥа элбэх, холобур, кэргэннии дьоҥҥо, аймахтыыларга. Хойох мунньулуннаҕына, тустаах дьон икки ардыларыгар өйдөсүһэ сатааһын мөлтүүрэбэтэр өйдөһүү олох да сүтэр. Онон сыһыан улам уустугуран барар. Кэргэнниилэр маннык сыһыаннара бэйэлэригэр эрэ буолбатах, оҕолоругар уонна чугас дьонноругар эмиэ куһаҕаннык дьайар. Хойох элбээтэҕинэ киһи былыта ыарыыр, сүргэтэ түһэр, устунан күрүөтэ мөлтүөн сөп. Хойох киһиэхэ өр кэмҥэ сылдьыыта эбэтэр аһара элбэх мустуута ол киһиэхэ ханнык эмэ ыарыыны үөскэтиэн, эбэтэр арахсыы төрдө буолуон сөп.

Хойох маҥнай уолугун таһымынан баар буолар. Онтон элбээн түөскэ түһэр. Өссө салгыы мунньуллан искэ түһэр. Хойох уолукка баарыгар киһи бэйэтэ өйдөөн ханнык эмэ ньыманан аһарыан сөп. Онтон хойох түөскэ уонна искэ түстэҕинэ, тастан көмө наада буолар. Маннык түбэлтэҕэ Айыы дьиэтигэр хойоҕу хостооһун туома оҥоһуллуон сөп.

Олоҥхо

Олоҥхо - көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тыыннаахтыы бэриллэн иһэр норуот уус-уран айымньыта. Кини сиргэ хаһан айыллыбыта уонна кинини ким маҥнай айбыта чопчу биллибэт.

Сахаҕа олоҥхо күүскэ сайдыбыта. Саха олоҥхото - сирдээҕи олох туһунан түгэх өйтөн тахсыбыт уонна былыргы кэмҥэ күннээҕи олоххо баар көстүүлэринэн киэргэтиллэн бэриллибит, баай ис хоһоонноох, дьиҥи илдьэ сылдьар айымньы. Олоҥхоҕо саха омук быһыытынан олоҕу кыраҕы көрүүтэ, дириҥ итэҕэлэ, онтон тахсар майгыта - сигилитэ уустаан - ураннаан этиллибит. Саха олоҥхото бэйэтин кэмигэр норуот өйүн - санаатын тургутар, төрүт итэҕэлин илдьэ сылдьарыгар үтүө дьайыыны оҥорбута саарбаҕа суох.

Билигин суруллан хаалбытынан барыта 150 - ча олоҥхо баар. Бу олоҥхолорго баар ис хоһоон, дьиҥ саха итэҕэлэ Айыы үөрэҕэ буолан тахсыытыгар биир дьоһун тирэх буолбута.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".