Хас биирдии киһи олоҕун сүрүн туһаайыытынан идэлэнии буолар. Идэлээх буолан, киһи туһа оҥорор, онон олоҕун оҥостор. Саха итэҕэлигэр Улуу Суорун дьоҥҥо дьиэ уотун уонна идэни биэрэр таҥара быһыытынан биллэрэ. Сахаҕа киһи идэтэ сүнньүнэн үс суоллаах:

тыл идэтэ;
уус идэтэ;
ойуун идэтэ.

Улуу Суоруну өбүгэбит хара аттаах, хара таҥастаах, сырдык эттээх киһи быһыытынан көрөллөрө. Үһүйээн быһыытынан, кини быстаары гыммытдьоҥҥо суор буолан кэлэн, уот биэрэн тыыннаах буолалларыгар көмөлөһөр. Ойуун эттэниитэ эмиэ Улуу Суоруну кытта ситимнээх..

Кинини:
"...Идэни биэрээччи,
Дьоҕуру арыйааччы,
Тоҕус мутукка уйалаах,
Тоҕус чуолҕан харахтаах
Улуу Суорун Тойон", -

дииллэрэ.

Билиҥҥи Айыы үөрэҕэр Айыы 5- с халлаана- Улуу Суорун халлаана. Манна киһини оҕо эрдэҕиттэн ханнык эмэ идэни баһылыырга өйүн санаатын салайыы, киһи мустар күүһүн идэни ыларга туһаайыы, идэни дириҥник баһылааһын тустарынан өбүгэ билиитэ, билиҥҥи билии, онно туһаныллар сиэр-туом этиллэр.

Үрүҥ, хара

Киһи идэтэ икки араастаах: үчүгэй (олоххо үтүөнү сайыннарар) уонна куһаҕан (олоххо мөкү өттүн сайыннарар). Киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан идэни ылара кинини ханнык уһуйааччы идэҕэ ииппититтэн тутулуктаах. Ону саха хайдах өйдүүрүн туһунан былыргы кэпсээннэртэн биирдэстэрэ этэринэн маннык эбит.

Үчүгэй идэни ылар киһини өргөһүнэн сүүһүн тирииллэр уонна: ""Киһи - сүөһү туһунан куһаҕаны саныан дуо?" - дииллэр. Ону кытта сөбүлэстэҕинэ кэтэххэ охсоллор. Оччоҕо кини сүүһүнэн өргөскө түһэр. Ол аата үчүгэйи оҥорор киһи санаатынан да куһаҕаны оҥоруо суохтаах буола иитиллэр.

Өргөстөөх киһиүрүҥ таҥастаах буолар. Бу -үчүгэй идэҕэ иитээчи эбэтэр үрүҥ ойуун.

Куһаҕан идэҕэ иитэр киһи, эбэтэр абааһы ойууна хара таҥастаах. Кини куһаҕан идэҕэ иитэригэр киһини өргөһүнэн кэтэҕэр тирээн баран: "Эн киһи - сүөһү туһунан үчүгэйи саныан дуо?" - диир. "Үчүгэйи саныам" - диэтэҕинэ - сүүскэ охсоллор. Оччоҕо киһи өргөскө түһэр. Ити аата бу киһи дьон туһунан наар куһаҕаны эрэ саныахтаах.

Киһи биирдээх

Саха өйдөбүлүнэн киһи биирдээх буолар. Киһи айыллыытынан ханнык эмэ туһааннаах дьыаланы ордук үчүгэйдик оҥорор, сатыыр буолар. Ол анаммыт дьарыгын булбут, ону оҥоро сылдьар киһи бэйэтин биирин булбут диэн буолар. Киһи биирин олох араас эйгэтигэр булуон сөп. Ол эрэн үксүн киһи биирэ идэтин өттүгэр баар буолар. Маннык киһи идэтин сөбүлээн, өйүн санаатын барытын ууран, ылларан туран, күүһүн кэрэйбэккэ, атыннык эттэххэ айымньылаахтык үлэлиир. Кини идэтин Ийэ кутун таһымынан баһылыыр, үлэтигэр ис кыаҕын туһанар кыахтанар. Маннык үлэттэн киһи дириҥник астынар, бэйэтэ сайдар, салгыы барар суола - ииһэ арыллан иһэр. Үлэ түмүгэ ордук таһаарыылаах уонна дьоҥҥо туһалаах буолар. Киһи биирин идэтигэр холбоотоҕуна, ити кини дьолун сорҕото буолар.

Киһи эрэ барыта биирин булар буолбатах. Бэйэтин биирин булбатах киһи үчүгэй үлэһит буолуон сөп, олоҕо табыллыан сөп, ол гынан баран киниолохтон дьиҥнээх дуоһуйууну кыайан ылбат. Тугу эрэ оҥоруохтааҕын оҥорбокко сылдьарын таайан билэр буолуон сөп. Онон киһи бэйэтэ Айыылартан анаммыт биирин була сатыахтаах.

Биһиги уйаланан олорор сирбит Орто Дойду, Үрүҥ Айыы Тойон айымньыта, суола-ииһэ, араас аартыктара элбэҕэ киһини сөхтөрөр. Ордук билиҥҥи кэмҥэ олоххо уларыйыылар түргэнник буолаллар, араас кыах күнтэн күн элбиир. Саҥаттан саҥа дьарыктар. идэлэр үөскүүллэр. Манна барытыгар эппиэттэһэн иһэр уустук курдук. Ол гынан баран саҥа сүүрээннэринэн дьарыгырар дьон син биир баар буолаллар. Бу дьон саҥаны ылына охсон, дьыаланы да баһылыыллар, бэйэлэрэ да сайдаллар. Ол аата Үрүҥ Айыы олох уларыйыытыгар сөп түбэһэр дьонуайар, биирдээх гынан сиргэ түһэрэр.

Суохапчы

Былыр улахан саха тимир уустара ытык маллаах этилэр. Ол дьоҕус соҕус хаптаҕай тимир буолара. Онно тоһоҕо сэлээппэтин оҥорор хайаҕастар баар буолаллар. Хайаҕастар ахсааннара уус төһө улаханыттан тутулуктаах. Улахан уус суохапчыта тоҕус хайаҕастаах, орто уус киэнэ сэттэ хайаҕастаах.Маннык мал сахаҕа былыргыттан киһи идэтийиитин араас таһымнара уонна ону чуолкайдаан араарыы баарын туоһулуур. Идэни элбэх таһымҥа араарыы норуот олоҕун араас өрүтэ сайдыбытын көрдөрөр.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".