Киһи хаһан баҕарар атын дьону кытта алтыһан, кыаҕын холбоон эбэтэр атастаһан олорор буолар. Онон кини олоҕо араас түмсүүлэр нөҥүө ааһар. Билигин араас түмсүүлэри киһи сатаан ситэн аахпат кэмэ. Киһиэхэ ордук дьайыылаахтарынан дьиэ кэргэн, омук быһыытынан уонна олорор судаарыстыба түмсүүлэрэ буолаллар.

Биһиги олохпут бу түмсүүлэр туруктарыттан тутулуктаах. Түмсэн олорор дьон олоҕо туруктаах буоларыгар үчүгэй баһылык баар буолуохтаах. Баһылык дьон олоҕун төһө сөпкө иилиир-саҕалыыр да, оччонон олох сааһыланар.

Былыргы итэҕэлгэ баһылыгы, тойон киһини Хотой Айыыны кытта сибээстииллэрэ. Кинини:
"...Алтан Сабарай,
Аан Тайбыыр,
Түрбүү Кынат,
Ала Мондоҕой,
Дьаҕыл Түөс,
Күн Эрили,
Тоҕус холбооһуннаах
Хомпуруун Хотой Айыы", -

диэн ааттыыллара.

Кинини суостаах харахтаах, киппэ көрүҥнээх, кытаанах майгылаах аҕамсыйа барбыт киһи гынан көрөллөрө.

Айыы үөрэҕэр Хотой Айыы халлаана киһи түмсэр дьулуурданыытын, ыарахантан чаҕыйбат күүстээх санаалаах буолуутун, дьоннуун сатаан бииргэ олорор буолуутун сүрүннэрин киһиэхэ өйдөтөр, онно тиэрдэр сиэри иҥэрэр. Хотой Айыы сиэрин тутуһар эрэ киһи ханнык баҕарар түмсүүгэ киирэркыахтаах буолар. Билиҥҥи түмсүүнү тэрийэр киһи Или тутар кыахтаах, эбэтэр билиилээх уонна дьону сатаан өйдүүр буолуохтаах.

Ил

Киһи оҥоһуутун быһыытынан соҕотоҕун, бэйэтэ эрэ сатаан олорор кыаҕа суох. Кини үйэтин тухары атын дьоннуун бииргэ олорор, хайаан да кимниин эмэ алтыһар. Хас биирдии киһи бэйэтэ туспа аналлаах, ол аналын быһыытынан өйдөөх - санаалаах. Тус туспа өйдөөх - санаалаах дьон түмсэн олороллоругар иллээх буолуохтаахтар. Элбэх киһи алгыстарын холбоон бииргэ олороллоро ил диэн буолар. Ил бииргэ олорор дьон бэйэ бэйэни өйдөһө сатыылларыттан, Айыы сиэрин тутуһалларыттан үөскүүр. Айыы сиэрин быһыытынан, киһи бэйэтин олоҕун атын дьон суолун бүөлээбэт гына оҥостуохтаах уонна бэйэтин суолун бүөлэттэриэ суохтаах. Күннээҕи олоххо ити мэлдьи кыаллыбат, ол гынан баран киһи сүнньүнэн итини тутуһа сатыахтаах. Айыы сиэрэ кэһилиннэҕинэ, ил кыайан үөскээбэт, ыһыллыы- бураллыы тахсар.

Дыгын

Дыгын туһунан үһүйээннэр аҕыйаҕа суохтар. Кини дьон өйүгэр - санаатыгар суостаах - суодаллаах саха ыраахтааҕытын быһыытынан сылдьар эбит. Кини Бүлүүгэ, Кэбээйигэ, Өлүөхүмэҕэ уонна чугас улуустарга барытыгар сылдьыбыта. Ити сырыыларыгар түһээн хомуйара, мөккүөрдэри быһаарара, саха куолутун тарҕатара. Инньэ гынан саха барыта биир сиэри-силиги тутуһан олорорун ситиһэрэ. кини бэйэтэ буойуннардаах этэ. Кинилэри Дыгын дьоно дииллэрэ. Мантан көстөрүнэн Дыгын Саха илин төрүттээбит киһинэн буолар. Кини 17-с үйэ бастакы аҥаарыгар саха дьонун холбуурга туруммута, бииргэ тэринэн олорууну иилээн - саҕалаан барбыта. Дыгын норуот бүттүүнүн тэрээһинин оҥоро сатаабыт чахчыта ол саҕана саха дьонун өйүн - санаатын сайдыытын таһыма түмсэн олорорго, тэрээһиннээх буоларга чугаһаабытын туоһулуур.

Өксөкүлээх ыҥырбыта

Саха өйүн санаатын, итэҕэлин ыҥырыыга Өксөкүлээх Өлөксөй олоҕу көрүүтэ, анаарыыта киһи болҕомтотун тарпат буолуон сатаммат. Үөрэхтээхтэр этэллэринэн, кини айымньыларыттан ордук далааһыннааҕынан уонна дириҥинэн "Ойуун түүлэ " поэма буолар. Бу айымньытыгар Өксөкүлээх Өлөксөй Аан дойдуга уларыйыылар буолуохтарын, улахан омуктарга кыһарыйтаран кыра омуктар дьылҕаларыгар уустуктар үөскүөхтэрин эппитин билэбит. Ону таһынан кини ол үөскээбит уустуктары кыайарга хайаан да бэлэм баар буолуохтааҕын бэлиэтээбитэ. Кини саха дьонун ыарахан кэмэ кэллэҕинэ, "мас курдук олорон хаалымыаҕын", күүстээх санааны ылынан, түмсэн, үөрэнэн, сайдыылаах омуктардыын тэҥҥэ бодоруһар кыахтаах туруктаах буолар олоҕу оҥостуоҕун диэн ыҥырбыта.

Ааспыт үйэ саҕаланыытыгар Өксөкүлээх биһиги кэммитин өтө көрөн олорбут курдук. Билигин Өксөкүлээх ыҥырыытын дириҥник өйдүүр, кини үтүө сүбэтин ылынар кэммит тиийэн кэллэ. Бэйэбит ис турукпутугар тирэх буолар туохтаахпытын-кимнэхпитин санаан, өйбүтүн - санаабытын түмэн, тэриллэн олохпутун оҥоһуннахпытына эрэ, кэлэн иһэр кэмҥэ омук быһыытынан симэлийиэхпит суоҕа. норуот маннык ис туругун бөҕөргөтөр үлэтигэр итэҕэл суолтата улахан буолара саарбаҕа суох.

Эллэй Боотур

Эллэй Боотур Өлүөнэ өрүс устун соҕурууттан кэлбитэ, манна олохсуйан дьон олоҕор - дьаһаҕар, өйүгэр - санаатыгар элбэх уларыйыыны киллэрбитэ биллэр. Кини киллэрбит уларыйыылара бу сиргэ дьон олоҕо ордук туруктаах буоларын хааччыйбыттара. Ол уларыйыылартан саамай суолталааҕынан кини саха итэҕэлин сүрүннээбитэ буолар. Эллэй Боотур, мас иһиттэри оҥорон, биэ үүтүттэн кымыс көөннөрөн, дьону мунньан Айыыларга алгыс этэн, Туймаада хочоҕо бастакы ыһыаҕы ыспыт киһи буолар. Кини элбэх ахсааннаах удьуордара саха норуотун сүрүн аҕа уустарын үөскэппиттэрэ, Саха сирин устун тарҕанан олохсуйбуттара.

Эллэй олоро сылдьыбыт кэмиттэн ыла элбэх үйэ ааста. Ол гынан баран, биһиги билигин да кини үөскэппит өйүн-санаатын тэтиминэн олоробут. Сахалыы кэми ааҕыыга билиҥҥи кэми олоҥхо бырамана, Эллэй үтүмэнэ диибит.

Эллэй Боотур - Айыы итэҕэлин Ытык Киһитэ.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".