Саха өйдөбүлүнэн Дьөһөгөй - сылгы Айыыты. Кини Орто дойдуга сылгыны үөскэтэр уонна араҥаччылыыр. Былыр саха олоҕо сылгыта суох өйдөммөт этэ. Дьон Айыылар саханы уонна сылгыны Үөһээ дойдуттан Орто дойдуга биир кэмҥэ түһэрбиттэр диэн итэҕэйэрэ.

Сылгы миинэр миҥэ, ас-таҥас, ардыгар доҕор тэҥэ буолара. Онон сахаҕа Дьөһөгөй - биир саамай убаастанар күүс. Дьөһөгөй Айыыны маҥан аттаах, акка майгынныыр сэбэрэлээх, ситэ барбыт саастаах, күүстээх - уохтаах көрүҥнээх, хорсун - хоодуот майгылаах эр киһи гынан көрөллөрө. Кинини:
"...Дьиэни тэнитээччи,
Хотону уһатааччы,
Сиэр дьүһүннээх,
Доллу кулгаахтаах,
Самыытыгар таҥара бэлиэлээх
Күн Дьөһөгөй Тойон", -

дииллэрэ.

Сатабыллаах туттуулаах, сыыдам сырыылаах, сыыллыбат сындааһыннаах үлэһит үтүөтүн Дьөһөгөйдөөх киһи дииллэрэ.

Айыы үөрэҕэр Дьөһөгөй халлааныгар киһи хайа да үлэни сатыырыгар көмөлөөх билии түмүллүбүт. Үлэни сатыыр эрэ киһи бэйэтин эбэтэр тэрилтэ хаһаайыстыбатын тутан олорор, баайы - дуолу оҥорор кыахтанар. Онон бу халлаан өйдөбүллэрэ киһи тугу үлэлиириттэн, сааһыттан тутулуга суох Дьөһөгөй алгыһын иҥэринэн, сиэрин тутуһан бэйэтин олоҕун уйгутун оҥосторугар көмөлөһөллөр.

Ирээт

Өбүгэттэн кэлбит өйдөбүлүнэн хас биирдии киһи аналлаах уонна ирээттээх төрүүр. Киһи олоххо ирээтэ 5 буолар дииллэрэ:

эр киһиэхэ - кэргэн, дьиэ, оҕо, ат уонна саа;

дьахтарга - кэргэн, дьиэ, оҕо, үчүгэй сон уоннакиэргэл.

Ханнык баҕар киһи ирээтэ бэлэм кэлэн түспэт. Ону киһи сыралаһан ылар. Маҥнай киһиэхэ олох ирээтин туһунан өйдөбүл баар буолуохтаах. Кини ирээт тардыһар кэмэ кэллэҕинэ, өйүн санаатын онно ууран, ирээтин кимиэхэ да былдьаппакка үлэлээн-хамсаан ылыахтаах. Онон киһи ирээтин тулуур, дьулуур, сатабыл курдук хаачыстыбалары иитиинэн ылар. Кэмигэр өй-санаа тиийбэтэҕинэ эбэтэр үлэ - хамнас табыллыбатаҕына, киһи ирээтин ылара уустугурар.

Киһи бэйэтин ирээтин төһө ыла сылдьара кини ис туругуттан биллэр. Олоххо ирээтин толору ылбыт киһи дьон тэҥинэн сананар. Ирээтин кыайан ылбатах киһи санаата нус-хас буолбат. олохтон толору астыммат.

Саха өйдүүрүнэн киһи ирээтэ ахсаан өттүнэн барыта биир тэҥ буолбат. Ол киһи оҥоһуутуттан, дьылҕатыттан тутулуктаах буолар. Сорох киһи ирээтэ улахан буолан элбэххэ тиксэр, сорох киһи атын дьон ирээтин ылан байар. Ирээтинээҕэр элбэҕи киһи кыайан уйбат, аһара бардаҕына, сэккэ барыан сөп. Кыаҕын ситэри туһаммат киһи ирээтин толору ылбат. Онон киһи ирээт тардыһарыгар бэйэтин кыаҕын, ычатын билиниэхтээх уонна онуоха дьүөрэлиини талара ордук.

Дьиэ.Дьиэ - киһи ирээтин сорҕото. Онон хас биирдии киһи дьиэлээх буолуохтаах. Дьиэҕэ Улуу Суорунуота умайар, киһи уйаланар, дурда-хахха булар. Оччоҕо эрэ кини олох олорор, үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар кыаҕа толору арыллар.Уйа быһыытынан ыллахха, дьиэ киһи кута - сүрэ тохтоон аһыыр - сиир, сынньанар, оҕолорун иитэр сирэ. Манна бэйэ - бэйэни өйдөһүү. иһирэх сыһыан, нус - хас буолуу ирдэнэр. Дурда - хахха быһыытынан дьиэ киһини итииттэн - тымныыттан, тулалыыр эйгэ куһаҕан сабыдыалыттан харыстыыр. Дьиэҕэ, олоҥхоҕо этиллэринэн, үөһэттэн үргүөр үргүйүө, алларааттан аргыар аргыйыа суохтаах, туораттан орооһуу кыайан киириэ суохтаах. Атыннык эттэххэ дьиэ туруктаах буолуохтаах.

Дьиэ туругун тутар, араҥаччылыыр күүс - дьиэ иччитэ. Киниэхэ дьиэлээхтэр үчүгэйдик сыһыаннаһыахтаахтар: иллээхтик олоруохтаахтар, дьиэлэрин - уоттарын дьаһаллаахтык тутуохтаахтар. Дьиэ иччитэ тэйэн хаалбатах буоллаҕына, дьиэҕэ кир киирбэт, дьиэлээхтэр ис туруктара нүөл буолар.

Дьиэ иччитин туруга дьиэҕэ Айыылартан төһө алгыс киирэриттэнтутулуктаах. Саха өйдүүрүнэн алгыс тиэргэн сэргэтигэр түһэр, онтон дьиэ 4 дулҕатынан киирэн дьиэ уотун кытта холбоһон дьиэлээхтэргэ оронноругар тарҕанар.

Үлэһит

Сиргэ киһиэх туһалаах барыта үлэттэн тахсар. Үлэ өй-санаа уонна эт-сиин хамсаныытынан оҥоһуллар. Үлэһит саамай бастыҥа хоһуун үлэһит дэнэр. Үлэһит буолуу төрдө Дьөһөгөй Айыы алгыһыгар баар. Сиэр быһыытынан, үлэһит тугу оҥорорун ис хоһоонун өйдүүр, үлэ араас ньымаларын билэр, сатабыллаахтык туттар-хаптар, үлэтин түмүгүттэн дуоһуйар буолуохтаах. Оччоҕо үлэ киһи олоҕун кытта баайыылаах уонна таһаарыылаах буолар.

Былыр оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллэн улаатар этэ. Онон бэйэтэ олоҕун тэринэр кэмигэр үлэһит бэрдэ буолан тахсара. Үлэни сатыыр буолан, олох ханнык да эйгэтигэр кэбэҕэстик сыстар кыахтааҕа.

Саха атын киһиэхэ сыһыаныгар ол киһи төһө үлэһитэ кырата суох сыанабылы ылар. Киһини сөхтөрөр кыахтаах, сатабыллаах үлэһиттэр, ааттаах сүрэҕэ суох эбэтэр көлөөкдьон тустарынан кэпсээннэр, номохтор, үһүйээннэр аҕыйаҕа суохтар.

Ыһыах

Саха итэҕэлин тутаах туома - ыһыах. Ыһыах сүрүн ис хоһооно - үрдүкү күүстэртэн, Айыылартан, алгыс ылыы. Былыргыттан олохсуйбут үгэһинэн, Айыылар алгыстарын ыраас санаалаах, туох да мэһэйэ суох ылаары ыһыах иннинэ эрдэттэн дьиэни - уоту, олорор сири уонна бэйэни төһө кыалларынан ыраастаналлара.

Ыһыах үрүҥ тунах кэмигэр ыһыллар. Бу кэмҥэ сырдык саамай баһыйан, айылҕа силигилээн ситэн, киһи самыытыгар диэри толору ирэн, үрүҥ ас дэлэйэн турар кэмэ. Кырдьык да, бу хас биирдии киһи өйүгэр - санаатыгар Орто Дойду олоҕо Аан Дойду олоҕун кытта дьүөрэлэһиитэ бигэргэнэр уонна инники үтүө олох оҥкула түстэниэҕин сөптөөх кэмэ.

Ыһыах күн дьон сарсыардааттан сүргэлэрэ көтөҕүллэн, мааны таҥастарын кэтэн, киэргэллэрин иилинэн ыһыахтыыр сиргэ Аар баҕах таһыгар мусталлар. Манна алгысчыт ыһыах алгыһын түһэрэр. Ыһыах алгыһын суолтата - Айыы халлааннарыгар дабайыы. Онтон туһааннаах Айыыга тиийэн баран оҕо кутун, сүөһү кутун, от-мас сүрүн ылан түһүллэр уонна орто дойдуга тарҕатыллар. Ол иһин ыһыах алгыһын үөһэ этэн тахсыллар уонна үөһэттэн аллара этэн түһүллэр дииллэр. Ыһыах алгыһа киһи сыллааҕы олоҕун түстүүр суолталаах. Онон бу алгыска тиксээри ыһыахха дьон бары сылдьара.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".