Саха киһитигэр биир чугас Айыынан Иэйиэхсит буолар.Кинини былыр ынахха майгынныыр дьүһүннээх, эбирдээх муруннаах, көлөһүннээх сүүстээх дьахтар курдук көрөллөрө. Иэйиэхситтээх киһи өлөн - охтон биэрбэт диэн этэллэрэ.

Киниэхэ хайыһалларыгар:
Көлөһүннээх сүүстээх,
Күүгэнээх хоннохтоох,
Биири биэс гынар,
Биэһи биэс уон гынар,
От- мас быыһыгар,
Обугунаспыт оҕолордоох
Иэйиэхсит Ийэ Хотун, -

дииллэрэ.

Киһиэхэ сылаас сымнаҕас сыһыаныттан ураты Иэйиэхсит өссө айылҕаны харыстыыр, быйаҥы биэрэр диэн өйдүүллэрэ.

Айыы үөрэҕэр Иэйиэхсит халлааныгар киһи доруобуйатын туругун быһаарар күүстэр олохсутуллубуттар. Манна киһи айылҕаҕа сөптөөх сыһыана,киһи ис туругун оҥоһуута быһаарыллар, кут - сүр чөл туруга хайдах үөскүүрэ этиллэр. Киһи чэгиэн буоларыгар сыһыаннаах сиэр, алгыс, туом көрүҥнэрэ мунньуллубуттар.

Доруобуйа

Доруобуйа туругун сүрүннээччинэн киһи айылҕаҕа уонна бэйэтигэр сыһыана буолар. Киһи айылҕаны кытта быстыспат ситимнээх. Ол быһыытынан киһи этэ - сиинэ уонна өйө - санаата айылҕа эйгэлэрин сокуоннарынан оҥоһуулаахтар уонна ону батыһан сайдаллар. Киһи сүрэҕэ уонна тымырдара - уот эйгэтэ, тыынар уорганнар - салгын эйгэтэ, уҥуохтар - мас, тыынар уоргагн тыал, аһыыр уорган - уу.

Онтон тас өттүнэн ылан көрдөххө, кини айылҕа хонноҕор олорор, айылҕа төһө быйаҥыттан, хайдах уларыйыытыттан быһаччы тутулуктаах. Тулалыыр айылҕа төһөнөн киртийэр, кэхтэр да, соччонон киһи доруобуйата мөлтүүр. Онон киһи айылҕа эйгэлэрин ис хоһоонун (иччилэрин) билэн, үөрэтэн, кинилэргэ сөптөөхтүк сыһыаннастаҕына эрэ, бэйэтин доруобуйатын бөҕөргөтүнэр кыахтаах.

Айылҕаҕа сыһыан, былыргыттан кэлбит үгэһинэн, бастатан туран харыстабыллаах буолуохтаах. Айылҕаны киртитэр, алдьатар киһиэхэ туох да үтүөнү аҕалбатын, ону ааһан сэттээҕин саха былыргыттан билэр уонна ону итэҕэйэр. Бу итэҕэл дириҥ ис хоһооно билиҥҥи кэмҥэ ордук өйдөнөр буолла.

Харыстааччы

Былыр киһи сарсыарда туруоҕуттан киэһэ утуйуор дылы 44 моһолго түбэһиэн сөп дииллэрэ. Холобур, ким баҕар хааман иһэн туохтан эмэ иҥнэн охтуон, эчэтиэн, о.д.а. кыра уонна улахан моһолго түбэһиэн сөп. Ону барытын этэҥҥэ ааһарга киһиэхэ Иэйиэхсит көмөлөһөр дииллэр этэ. Иэйиэхсит киһини 4 өттүттэн сылдьан харыстыыр эбит. Кини үтүө дьайыыта кэмигэр кэлбит абыраллаах санаа, эт - сиин сөптөөх хамсаныыта, ким эрэ үтүө сүбэтэ буолан киһиэхэ биллэр эбит. Онон Иэйиэхсит киһини харыстааччы буолар. Үчүгэй Иэйиэхситтээх киһи өлөн - охтон биэрбэт. Оннук киһини "толору оҥоһуулаах киһи" дииллэр.

Киһи Иэйиэхситин туруга уларыйыан сөп. Ол киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Киһи төһөнөн Айыы сиэрин тутуһар да, оччонон Иэйиэхсит кини диэки эргийэр. Сиэр төһөнөн кэһиллэр да, оччонон Иэйиэхсит төттөрү хайыһар, киһи көмүскэлэ мөлтүүр. Онон киһи бэйэтин Иэйиэхситин, харыстааччытын хайа сатанарынан тэйиппэт буола сатыыр.

Иһэгэй

Иһэгэй диэн ынах түүтэ. Саха дьоно күннээҕи олоххо - дьаһахха ынах түүтүн киэҥник туттубуттара биллибэт. Арай түү мээчиктэр бааллара биллэр.

Иһэгэйи итэҕэлгэ сыһыаннаан туттар этилэр.Ыһыахха алгысчыт үөһээ халлааҥҥа ыттан Үрүҥ Айыы Тойон алгыһын ылан түһэрэ. Ол алгыс оҕо кута, ынах, сылгы кута Орто дойдуга быстыбакка кэлэ турдун, үүнүүлээх өҥ дьыл буоллун, быйаҥтосхойдун диэн оҥоһуллара. Онтон кини доҕуһуолдьуттара, битииһит оҕолор, үөһээ халлаантан кэлэн баран дьоҥҥо алгыс иҥпит иһэгэйин - кырыллыбыт ынах түүтүн - ыһаллара. Хас биирдии киһи ыһыахха ол алгыска уонна иһэгэйгэ тиксээри кэлэрэ. Манна иһэгэй итэҕэлгэ быйаҥы тардар мал курдук өйдөнөрө көстөр.Билигин Айыы балаҕаныгар иһэгэй бу суолтатынан туттулла сылдьар.

Чороон

Саха биир ытык мала - чороон. Чороон диэн араас сиэргэтуомҥа уонна күннээҕи олоххо кымыс кутан иһэргэ туттуллар иһит. Онон арааһа элбэх буолара: тойон айах, кэриэн айах, ымыы чороон, чорохой, о.д.а. Чороону мастан хаһан оҥороллоро. Таһынномоҕон таһаалыыллара, атахтыыллара уонна араас ойуу түһэрэн киэргэтэллэрэ. Онтон хаппатын диэн арыынанньалҕаарыччы сотон кэбиһэллэрэ.

Олоҕун силигин ситэрбит киһи бэйэтин чороонун толорбутунан ааҕынара, олохтон толору астынара. Сорох киһи чороонун кыайан толорбото, олоҕо ситэтэ суох буолара. Олох сатамматах киһи чорооно тохторо.

Чороону саха киһитэ иһит курдук эрэ буолбакка, киһи үтүө олоҕун бэлиэтин курдук өйдүүрэ. Чорон бу суолтатынсаха өйүгэр - санаатыгар сүтэрэ илик.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ".