Саха итэҕэлигэр киһиэхэ ордук чугас Айыылартан Айыыһыт буолар. Былыргы саха киһитэ кинини нэлэгэй саҥыйахтаах, эҕэтэйдии кэппит бэргэһэлээх дьахтар гынан көрөрө. Кинини аһыныгас санаалаах, сымнаҕас илиилээх, үөрүнньэҥ майгылаах дииллэрэ.

Айыыһыты ахтар кэм кэллэҕинэ, сирэйдэрин баттахтарын арыынан соттоллоро уонна:
... Уол оҕо кутун
Ох гынан
Уҥа хонноҕор кыбыммыт,
Кыыс оҕо кутун
Кыптыый оҥорон
Хаҥас хонноҕор кыбыммыт,
Суорҕаныгар дьалыҥнаах,
Тэллэҕэр имэҥнээх
Айыыһыт Айыы хотун, -

диэн ыҥыраллара. Мантан көстөрүнэн Айыыһыт дьон олоҕор тапталы саҕааччынан, оҕо кутун биэрээччинэн, оҕо кэлэрин араҥалааччынан биллэрэ. Айыыһыты хомоппут киһи ыал буолара кыайан табыллыа суоҕун, оҕото суох буолуон, эбэтэр төрөппүт оҕото өнүйүө суоҕун сөбө. Онон хас биирдии киһи Айыыһыты улаханнык суолталаан кинини хомоппот-хоргутуннарбат буола сатыыра.

Айыыһыкка аналлаах араас туомнар оҥоһуллаллара. Ол курдук оҕоломмот ыалга Айыыһыты тардыы туомун, дьахтар оҕолонноҕуна, кэлбит Айыыһыты атаарыы туомун уо.д.а. оҥороллоро.

Ыназ, сылгы, ыт эмиэ Айыыһыттаахтара. Ол Айыыһыттар бэйэлэрэ тус туспа ааттаахтара. Онон Айыыһыт өбүгэ саҕана үүнэри - үөскүүрү бүтүннүү көмүскээччи быһыытынан биллэрэ.Сорох кэмҥэ Айыыһыты куба эбэтэор сылгы гынан эмиэ көрөллөрө.

Айыы үөрэҕэр Айыыһыт халлаана тоҕус Айыы халлааннарыттан бастакылара. Бу халлаан ис хоһооно сүрүннээн киһи ыал быһыытынан кэскилин оҥосторугр суолу ыйар. Ханнык баҕарар киһи маны билэн, үөрэтэн, тапталы үөскэтии, ыал буолуу, оҕону сөпкө иитии тустарынан өбүгэ үгэһин өйдөөн, бэйэтин олоҕун оҥостор кыахтаныан сөп.

Уот

Тымныы сиргэ олорор дьоҥҥо, сахаларга, уот уһулуччу суолталааҕа саарбаҕа суох. Былыргы саха уоту киэҥник өйдүүрэ. Кинини күннээҕи олоххо - дьаһахха эрэ буолбатах, олох атын көстүүлэригэр эмиэ сыһыанныыра. Ол курдук уот хас да көрүҥүн араараллара. Этнограф В.Л. Серошевскай "Якуты" диэн кинигэтигэр суруйбутунан, сахалар уоту көннөрү дьиэ сылытар, ас буһарар уот, тугу барытын сиэн кэбиһэр алдьархайдаах уот, халлаан уота, абааһы уота диэннэргэ араараллара. Ону таһынан, кинилэр өйдөбүллэринэн, аҕа эбэтэр ийэ ууһун уота, ыал уота уонна айыы уота диэннэр бааллара. Бу кэнники ааттаммыт уоттар норуот итэҕэлин өйдөбүллэринэн буолаллар. Кинилэр түҥ былыр үөскээн баран бүгүҥҥэ диэри дьон өйүгэр - санаатыгар туттулла сылдьаллар.

Кыыстаах уол ыал буоллахтарына, кинилэр ис уоттара холбоһон ыал уотун үөскэтэр. Бу уот сылааһыгар бигэнэн кинилэр олохторун оҥостоллор, оҕолорун иитэллэр, кэскиллэрин тэринэллэр. Хас да аймахтыы ыал уота холбоһон аҕа эбэтэр ийэ ууһун уота буолаллар. Уус уотун өйдөбүлэ уруулуу-аймахтыы дьон бэйэ бэйэлэрин кытта иллээхтик, хардарыта көмөлөсүһэн олороллоругар көмөлөһөр. Үчүгэй уоттаах дьон ис тирэхтээх буолан бигэ туруктаналлар. Онон бу дьон уоттары төһө сатанарынан бүөбэйдээн, харыстаан илдьэ сылдьаллар. Хайа да ыал, аҕа эбэтэр ийэ ууһун уота сөҕүрүүрэ, сүтэрэ тустаах дьоҥҥо, ордук ыччакка охсуулаах буолар.

Онтон Айыы уотун оттон, уот иччитигэр айах тутан, алгыс этэн ханнык баҕарар саха киһитэ былыргыттан быйылгыга диэри үрдүк Айыыларын уонна иһирэх Иччилэрин кытта алтыһар, кинилэртэн алгыс тардыһар. күүс - көмө көрдөһөр. Уот Иччитин Үрүҥ Айыы кыра уола, сирдээҕи иччилэртэн саамай кырдьаҕастара дииллэрэ уонна кинини кыһыл сирэйдээх, сырдык баттахтаах, маҥан бытыктаах, өһүргэс майгылаах оҕонньор гынан көрөллөрө. Алгыс этэллэригэр өһүргэммэтин диэн, төһө кыалларынан кини аатын толору ааттыырга кыһаллаллара. Уот иччитин үгүс аатыттан биирдэстэрэ маннык буолуон сөптөөҕө:
...Күл Тэллэх,
Көбүөрүнньүк Суорҕан,
Харчы Сото,
Алтан Баһырҕас,
Бырдьа Бытык,
Хатан Тэмиэрийэ,
Аан Уххан Тойон эһэм...

Саха сиэринэн уокка кири - хаҕы бырахпаттар, уокка силлээбэттэр, уоту атыллаан ааспаттар.

Холумтан

Сахаҕа "ыал холумтана" диэн өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл ыал духуобунай туругун арааран өйдүүргэ туттуллара. Дьиэ кэргэн олоҕор 9 эйгэни эбэтэр туһаайыылары араарыахха сөп: ас-үөл, үп-харчы, кэскил, төрүт, дьаһалта, идэ, үлэ, аан уонна алгыс эйгэлэрин. Бу ааттаммыт дьиэ олоҕун сүрүн туһаайыыларын сөпкө өйдөөн, дьүөрэлээн, үлэлээн-хамсаан, сиэри тутуһан олорор дьонхолумтаннара көнө буолар. Көнө холумтаҥҥа ыал уота күө баачча умайар. Холумтан туруга дьиэлээхтэр ханнык сиэри тутуһалларыттан, бэйэ-бэйэлэрин төһө өйдөһөллөрүттэн, олоххо үтүө сыһыантан улахан тутулуктаах. Көнө холумтан үтүө сабыдыала ыччакка тиийэр. Маннык дьиэ кэргэҥҥэ үөскээбит, улааппыт ыччат дьонуттан олоххо сүнньүнэн сөп сыһыаны иҥэринэр. Бэйэтэ ыал буоллаҕына, олоҕун - дьаһаҕын өй-санаа өттүнэн дьонун үтүктэн тэринэр. Ол аата дьонун холумтанын утумнуур.

Сорох ыал холумтана иҥнэйбит буолуон сөп. Холумтан иҥнэйбитэ дьиэ кэргэн дьоно ыалдьалларыттан, олоххо тугу эрэ сыыһалларыттан бюуолуон сөп. Холумтан улаханнык иҥнэйиитэ ыал уотун туругар кутталы үөскэтэр. Таһыттан көрдөххө, эриэ - дэхси эбэтэр баай-дуол олохтоох ыал да холумтана хамсаабыт буолуон сөп. Иҥнэҕэр холумтаннаах дьиэ кэргэҥҥэ үөскээбит ыччат дьонун холумтанын утумнаатаҕына, дьону кытта сыһыана уустук буолар, бэйэтин дьиэ кэргэн олоҕор ыарахаттары көрсүөн эбэтэр табыллыа суоҕун сөп.

Иҥнэйбит холумтан туруга өй - санаа күүһүнэн тупсар. Ону тустаах дьон өйдөрүн-санааларын уларытан, сөптөөх сиэри тутуһан оҥоруохтарын сөп.

Оҕо дьоло

Сорох дьон оҕо төрүүрүн төрөппүттэргэ түбүк эбиллэрин, оҕону иитэргэ төрөппүт сыратын - сылбатын аҥаардастыы биэрэрин курдук саныыллар. Итинник санаа төһө эрэ оруннаах буолан баран, оҕо төрөппүттэригэр үчүгэйинэн дьайарын, кинилэргэ үүөнү аҕаларын умнуохха сатаммат.

Төрөппүттэр инникилээх буолан ис санаалара күүһүрэр, туруктара бөҕөргүүр. Тас өттүттэн көрдөххө, оҕолоох дьоҥҥо атын дьон сыһыана тупсар, убаастабыла улаатар. Онон кинилэргэ өйөбүл күүһүрэр, саҥа суол - иис арыллан барар.

Оҕо улаатан истэҕин аайы ону - маны ыйыталаһара элбиир, атын оҕолордуун бодоруһан барар. Төрөппүттэр олоҕу бэйэлэрин туруктарынан эрэ буолбакка, өссө оҕолорун нөҥүө көрөр буолаллар. Онон алтыһар дьонноро элбиир, өйдөрө - санаалара быдан кэҥиир, урут билбэтэхтэрин билэн, кыайбатахтарын кыайан бараллар.

Хас саҥа кэлбит оҕо төрөппүттэрин олохторугар маннык үтүө дьайыытын "оҕо дьоло" диэн ааттанар. Оҕо дьоло дьонугар быһа холоон оҕо 21-25 сааһыгар дылы дьайар.

Салама

Сахаҕа былыргыттан кэлбит ытык маллартан биирдэстэрэ - салама. Кини киһи тулалыыр эйгэни кытта өй-санаа өттүнэн ситимнэһэр дьулуурун көрдөрөр. Салама сиһэ кылынан хатыллыбыт ситии быа буолара. Бу быаҕа араас өҥнөөх таҥас сыыстарын уонна туоһунан оҥоһуллубут кыра маллары: ыаҕыйалары, тарбыйах томторуктары оҥорон тиһэллэрэ. Саламаны саас сайылыкка тахсар кэмҥэ Дойду иччитигэр анаан бастыҥ хатыҥҥа ыйыыллара. Ити үүнүүлээх дьыл кэллин, уйгу - быйаҥ буоллун дтэн оҥоһуллара.

Саламаны оҥорон маска ыйааһын атын омуктарга эмиэ баар.

Л.А. Федорова-Саҕаана, "Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ."