Саха космогоническай билгэлэрэ. Космогония диэн ол аата кыйаар (вселенная) айыллыытын туһунан үөрэх. Бу астрономияхаллаан эттиктэрин уонна олор системаларын үөскээбитин уонна сайдыбытын чинчийэр уонна үөрэтэр салаата.

Сахалар итэҕэллэринэн кыйаар үс араҥалаах: Үөһээ Дойду, а.э. халлаан кыйаара, Орто Дойду – сир эйгэтэ, уонна Аллараа Дойду – үөдэн түгэҕэ..Олоҥхоҕо этиллэринэн, кыйаары үс аҥыы өлүүлэргэ араарыы маннык быһыылаах буолбута.

 

II Камчатскай экспедиция кыттыылааҕа Я.И.Линденау маннык номоҕу суруйбута: Аар Тойон, Үрүҥ Аар Тойон уона Сүгэ Тойон диэн бырааттыылар үһүөн биир санааннан куомуннаһан халлаан кыйаарын уонна сири төрүттээн олохтуурга дьаһаммыттара. Оттон абааһылары төрүттээбит удьуор Адьарай Бөҕө метеордары (уот уһутаакы) айбыта, ол эрээри кини бэйэтин бас билиитигэр кыйаары бүттүүнүн сабардамнаан киллэрээри гыммытын иһин Аар Тойон быраатарыныын кинини Үөдэҥҥэ кыйдаабыттара. Ол иһин кини киһи аймах бүттүүнүн хара дьайдаах өстөөҕө буолбута, ону тэҥэ харамайдар уонна көтөрдөр, дөрүн-дөрүн кинилэри дохсун ардахтары, улуйбат тымныыларын, хаары, слибиктээх сөҥүүлэр угуттарын, ыарыылары тириэрдэн сордуур-муҥнуур.

Сахалар номохторугар этиллэринэн кыйаар түмүллүбүт киинэ буолар Орто Дойду, а.э. дьоннор уонна айылҕа хаһаайыннарын куттара - иччилэр – олохсуйбут сирдэрэ. Бу туһунан ордук иҥэримтиэлээхтик Олоҥхоҕо – бухатыырдар тустарынан дьүһүйүүгэ этиллэр. Олоҥхолорго уонна тойуктарга этиллэринэн сири туруук хайалар тулалыыллар, сымара хайалар сабаллар, орто Дойду манна олус кэрэ, сөҕүмэр киэҥ уонна байылыат дойду быһыытынан хоһуйуллар. Кини ньуура дьоһун мааны уйгуламмыт бэрт дьикти илгэлээх үүнээйилэринэн бүрүллүбүт, өрүстэрин, күөллэрин, байҕалларын уулара эҥин эгэлгэ балыктарынан туолбуттар, ойуурдарыгар уонна хайаларга араас кыыллар үөдүйэллэр, оттон хонуулара, алаастара сүөһүлэри, сылгылары иитэргэ олус табыгастаахтар. Дьэ.бу айыылартан айдарыллыбыт сирдэргэ сахалар, эбээннэр, юкагирдар, чукчалар уо.д.а. Орто Дойду үөскүөҕүттэн олохсуйбуттара.бу дойдусирин эргиччи уулаах илгэлэр, муоралар куйаардара тулалыыллар, киилэр ааттара суох этэ, оттон хайа диэки бааллара тулалыыр эйгэ хайысхаларынан барылланаллара – хоту, соҕуруу, илин, арҕаа туһулааһыннарынан.

Сахалар итэҕэллэрин биир ураты билгэлээһиннэригэр этиллэринэн туох баар өрүүтүн киһини кытта алтыһар айыҕаҕа баар мал-сал, сэп-сэбиргэл, араас көстүүлэр уонна оҥоһууларбука барылара бэйэлэрин хаһаайыннарын куттарын иҥэринэллэр – иччилээхтэр. Сир, уу, ойуур, хайа, суол бары эмиэ бэйэлэрэ иччилээхтэр. Киһи бэйэтэ оҥорбут оҥоһуктара эмиэ иччилээхтэр – олорор дьиэлэр уонна онно сыһыаннаах хаһаайыстыба тутуулара, туттар маллар-сэбиргэллэр.

Иччи баарын итэҕэйии дьон өйүгэр-санаатыгар анимизм тарҕаммытын туоһулуур. Анимизм диэн (латинскайтан переводтаатаххаanima – кут) – бу иччилэр тыынар тыыннаахтарга (киһи, харамайдар, көтөрдөр игин) эрэ бааллар буолбатахтар диэн итэҕэл туома буолар, оттон дьоннор, харамайдар, үүнээйилэр бэйэлэрэ тустаах иччилэрдээхтэр. Бу религия биир көрүҥэ буолар диэххэ сөп.

Дьоннор иччилэргэ олус ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллара, кинилэри араастаан бэрт маанытык күндүлүүллэрэ бастыҥ аһылыктарынан, алгыһынан арчылыыллара, үҥэн-сүктэн сүгүрүйэллэрэ. Өскөтүн оннук гымматаххына эбэтэр хайдах эрэ хомоттоххуна. Атаҕастаатаххына, оччотугар иччи оннук киһиэхэ эбэтэр дьоҥҥо куһаҕан илгэни төһүүлүүр: мэһэйдэри-хаарчахтары үөскэтэр, ыарытыннарар, олорор дьиэтин уматыан сөп, ыччаттарын сарбыйыан, дьылҕатын тутулун айгыратыан сөп.

Одук иҥэримтиэлээхтик уһуйуллан ылыныллар итэҕэлинэн ааҕыллар дьоннор этэҥҥэ илгэлэнэллэрин билгэлиир уонна кинилэр сүөһүлэрин куһаҕан тыыннартан уонна абааһылартан араҥаччылыыр сир иччитэ. Кини дьоҥҥо мааны таҥастаах кырдьаҕас эмээхсин буолан көстөрө.уонна номохторго, дьүһүйүүлэргэ, тойуктарга уонна олоҥхоҕо хомуһуннаах тылларынан уустаан-ураннаан этиллэллэр.

Сир хотуна – бу ийэ дойду сирин тыыннаах илгэтин уһуйуу, кини тутула туох баар тыынар тыыннаах уонна айылҕа эйгэтэ төрүөҕүн билгэлиир.Кини туһунан хоһуйуулар алгыһынан угуттаналлар, сиэринэн сигилэнэллэр, дьону харысхаллыыллар. Бу дьүһүйүүлэргэ сир хотуна Аан Дойду дьоннорун өрүү аһатарга, иһэрдэргэ, олохсутарга уонна көмөлөһөргө бэлэмин көрдөрөллөр.

Сир хотуна ойдомнук, атыттартан ойуччу үүммүт хатыҥҥа олохсуйар дииллэрэ. Ол иһин былыр улахан хатыҥнары хаһан даҕаны кэрдибэттэр этэ, кинилэри күрүөлүүллэрэ уонна «бэлэхтэринэн» киэргэтэллэрэ – саламаннан (араас өҥнөөх сиэлинэн эриллибит быалар) уонна чараас өҥнөөх таҥастар кырчааһыннарынан.

Сир хотуна оҕолордоох. Эрэкэ-Дьэрэкэ – бу үүнээйилэр куттара. Кинилэр олус куччугуйдар уонна от-мас, сэбирдэх анныгар олохсуйаллар. Кэпсиилэинэн кинилэр олус элбэхтэр, кып кыра дьон курдук көстүүлээхтэр, үүнээйилэр кудук көрүҥнээх таҥналлар, кинилэр тыыннарыттан саас айылҕа бүттүүнэ көҕөрө чэлгийэр.

Аан Дойду уонна бүччүмнүк туһуламмыт ханнык эмэ дойду сирдэрин илгэлэрэ үгүс өттүгэр куомуннаһаллар, уратылара суох көстөллөр, ол гынан баран ханнык эмэ сир хоһуйуллуута олоҥхо гиэнинээҕэр лаппа судургутук уонна намыһахтык дьүһүйүллэр, ол эрээри эрээри олус кэрэтик, ис киирбэхтик. Кини олохтоохторго уонна сүөһүлэргэ үтүө олоҕу арчылаан төһүүлүүр, алаастарга уонна тлооннорго өлгөм үнүүнү арчылыыр.

Бултка биллэн турар тыа хаһаайынын куттара, бу булчуттарга туһулаан көмөлөһөр иччилэр буолаллар, олортон ордук чорбойо биллэр Баай Байанай. Кини сабырыччы үүммүт кугас уонна хара бытыктаах, баттахтаах, таба тыһынан тигиллибит саҕынньахтаах, ойуурга сүүрэ сылдьарэбэтэртабаны мииннэ сылдьар көрдөөх, элэккэй оҕонньор курдук билинэллэр. Кини тас көрүҥэ ойуурга сылдьар булчуту санатар. Кини олус элбэх түүлээхтээх, ол иһин баай диэн ааттанар. Байанайы атыннык Баай Барыылаах диэн ааттыыллар, сорохтор кинини Байанай быраата дииллэр. Байанай элбэх быраатардаах – сэттэттэн уон иккигэ дылы. Байанай балтыларын маҥан Чаҥый, Ытык Субайдаан, Дьылыс Кыыс диэн ааттыыллар. Онон Байанай ууһа бүтүн биир биис ууһун санатар курдук илгэлээх. Булчуттар бултуу баыахтарын иннинэ эбэтэр табыллыбыт бултуйуу кэнниттэн манна аналлаах дьүһүйүллүбүт уһуйуулаах туому илгэлииллэрэ.

Былыр өссө аартык иччитэ диэн итэҕэл баара, онно эмиэ сиэр-туом сигилитинэн аһаталлара. Бэлэх хааллараллара, манньыат ууралла игин.

Балыксыттарга эмиэ кинилэр сүгүрүйэр уу хаһаайынын кута диэн баар – кини аата К;өх Боллох Тойон диэн. Кини олус эмиэ элэккэй көрүҥнээх балык хаҕынан эбэтэр илим ситиминэн таҥныбыт, уу отунан баттахтаммыт уонна бытыктаммыт оҕонньор курдук көстөрө. Ойбоҥҥо уу иччтин кутун бааһырдыбат туһуттан тимиртэн оҥоһуллубут сэби, туттар малы түһэриэ суохтааххын диэн итэҕэл баар. Балыксыттар муҥхалыахтарын иннинэ эмиэ онно туһуламмыт үгэстэри тутуһаллара, уокка арыы быраҕаллара, дойду, эбэни, аал уот иччитин аһаталлара.

Уһун үйэлэр тухары сахалар нууччалардыын булкуспуттара кинилэр тустаах дьылҕаларыгар уонна олохторугар, итэҕэллэригэр уонна номохторугар көстөр. Ол курдук,нньэҕиээхолобура, ороһооспоттон кириһиэнньэҕэ дылы көстөр сүллүкүннэри итэҕэйии. Манна сыһыаннаах араас таайсыһыылар, таҥха билгэлэрэ игин бааллар. Сүллүүкүннэри истээри алларыллыбыт ойбоннор тастарыгар хаар үрдүгэр суоҕаны бүрүнэн баран олороллор, онно ааһан иһэр сүллүүкүннэр олох-дьаһах туһунан араас кэпсээннэрин истэллэр, хаһан оҕолоноллорун, ханна сыбаайбалара буоларын, хаһан өлөллөрүн игин туһунан уо.д.а. билэллэр.

Алаһа Дьиэ Кута былыргы сахалар итэҕэллэринэн дьиэ хаһаайынын кутун быһаччы аал уот иччтитиниин ситимниир. Сахаларга уот сылааһа уонна киниттэн иҥэриллэр илбис сөҕүмэр суолтаны ылар, кинини итэҕэл араас көрүҥнэриттэн, онноҕор Айыы айдарыыларыттан туомуттан үрдүктүк билинэллэрэ, кини кырдьаҕас оҕонньор курдук дьүһүйүллэрэ. Уот иччитэ ыалы араҥаччылыыр уонна иҥин эгэлгэ куһаҕан дьайыылартан көмүскэһэр. Күннээҕи олохторугар бэйэлэрэ аһыахтарын иннинэ уокка сыа, эт, арыы быраҕаннар күндүлүүллэр. Ордук иҥэмтэлээхтик уоту саҥа дьиэҕэ көһүү, бэлэхтэри ылыы кэмигэр, үчүгэйдик бултуйдахтарына игин аһаталлар. Уот иччитэ дьоннору, куттары уонна таҥаралары ситимниир. Атын айыыларга, абааһыларга уонна иччилэргэ тугу эмэ бэрсээри гыннахтарына, ону аал уот көмөтүнэн быһаараллар: умайа турар уокка арыыны эбэтэр атын онно сыһыаннааҕы быраҕаллар уонна уоттан бу бэриктэрин анаммыт сиригэр туһулаан тириэрдэригэр көрдөһөллөр. Ойууннар аал уот иччитин саҥатын өйдүүллэр этэ, кини тугу эмэ сөбүлээтэҕин истэллэрэ. Уот иччитэ ыалы олорор дьиэлэригэр туо куттал баар буолаары гыммытын сэрэтэллэр, манна Хатан Тэмиэрийэ этиитэ дьоһуннаах уонна олохтоох буолааччы. Былыр аал уот иннигэр андаҕайаллар этэ, уоту куһаҕан дьаллыгынан атаҕастыыр туохтан да ынырык, тугунан да боруостаммат айыы буолар. Уокка мөкү туруктаах туох да бэриллиэ суохтаах, уот иччитэ хомойдоҕуна эбэтэр өһүргэннээҕинэ кини кута оннук киһиэхэ эбэтэр дьоҥҥо тирии ыарыытын, сыстыганнаах ымынаҕы сыһыарар, итиигэ буһарыан эбэтэр уокка быһа сиэттэриэхтэин сөп. Аал уот иччитигэр дьиэ кутун хаһаайына Дьиэрдэ Бахсынат ордук чугас, кини сырдык өҥнөөх убаһа буолан көстөрө, сорҕотугар кырдьыбыт дьахтар курдук дьүһүйүллэрэ. Бүлүү диэки кинини Өтөх иччитэ Өтөхөн диэн ааттыыллар.Балары тэҥэ сэргэлэр куттарыгар сүгүрүйэллэр – Хатан Дьаралыкка уонна күрүө иччитигэр – Тилийэ Баай Тойоҥҥо. Дьиэ хаҥас өттүгэр кыра куттар олороллор – Ньаадьы уонна Сөсүөккэ. Ньаадьы, халлаан олохтооҕо Улуу Тойон кыыһа халлаантан түһэн дьону кытта олохсуйбут, кини оҕолору уонна ньирэйдэри араҥыччылыыр. Оттон сөсүөккэ эбэтэр Чөчүөккэ дьүһүйүүлэрэ нуччалар итэҕэллэриттэн иҥэриллибит сиэр. Бу саһархай баттахтаах кыра кыыс, кини Ньаадьыны кытта кыра абааһылардыын охсуһаллар, кинилэри дьиэҕэ уонна тиэргэҥҥэ киллэбэттэр, улахан дьонтон куттаналлар, оҕолордуун оонньууллар. Арытын хамнаабакка турар дьиэ тэриллэрэ хамнаан барааччылар, ааннар бэйэлэр аһыллаллар, сабыллаллар, ол аата бу маллар иччилэрэ эбэтэр дьиэ хаһаайынын кута тугу эрэ сөбүлээбэтэхтэрин туоһулууллар. Арытын ордук үөһэ таһымнаах иччилэр, холобура уот иччитэ, дьиэ хаһаайыттарыгар, көрбүөччүлэргэ, нно билгэһиттэргэ түүллэригэр эбэтэр илэ бэйэлэринэн кэлэллэрэ уонна бэйэлэрин хомолтолорун этэллэрэ. Оччотугар дьоннор кинилэри уордайыыларын уҕарытарга түбүгүрэллэрэ, уоту буспут арыыннан күндүлүүллэрэ уонна иччилэргэ ананан бэриллиилэр туомнара тиксэриллэрин көрдөһөллөрө. Ойууннар көмөлөрүнэн иччилэрдиин эйэлэһэр туһуттан араас дьайыылардаахтык илбиһирэллэрэ, олор истэригэр «Ньаадьыны тупсарыы», "Ньаадьылыын эйэлэһии".

Кыһын тыйыс тымныыта сахаларга дьыл ыарахан кэмин буолара быһыытынан кинини сүдү улахан, аарыма, адаарыйбыт муостардаах, тымныыны үргүйэр күөх элэмэстэрдээх маҥан оҕус быһыытынан билинэллэр. Бу оҕус Саха Сирин ус тун сырыттаҕына туох барыта чакыччы тоҥон хаалара., дьоннор уонна харамайдар тымныыттан эрэйдэнэллэрэ. Тохсунньу ый бүтүүтэ кыһын муҥутаан тымныйара, онтон бу ый бүтүө биир күн хаалбытын кэннэ соҕурууттан модун улахан хотой көтөн ааһара – сылаас халлаан оҕото. Кинибэйэтин уйатыттан мунньуллубут хаары хаһыйара уонна улаханнык чообурҕуура.бу чообупҕааһынтан кыһын кута төхтүрүйэн тэйэрэ, кини биир-биир муостара туллан түһэрэ, онтон сааһырыыта төбөтө туллан түһэрэ. Муус хамнааһынын саҕана оҕус түөһэ уонна көхсө Лена устун аллараа диэки устан Хотугу Муустаах Муора диэки барара. Мууһу кытта кыһыҥҥы кэмҥэ өлбүт дьоннор уонна харамайдар куттара устан бараллара. Тоҕо кыһын сүдү модун оҕус курдук буолан көстөрүй? Арааһа, бу итэҕэл мамонт муоһунуун дьүөрэлэһиннэриллэр быһыылаах, оттон мамоны уу оҕуһун быһыытынан ылыналлара. Тымныы оҕуһа – бу наһаа ыарахан уйгулаах уонна куһаҕан айдарыылаах көстүү быһыытынан ылыныллара. Олоҥхоҕо абааһы ардьамааннара Аллараа Дойдуга олороллор, онтон кинилэр оҕустары мииннэн тахсаллар уонна хоту диэкиттэн үөдүйэн дьүһүйүллэллэр. Ойууннар көрүүлэринэн туох баар ыарыы төрүтэ хотулар диэки үөдүйэллэр, Аллараа уонна Орто Дойдулар икки ардыларыгар.

 

Үөһээ Дойду хас даҕаны түһүмэх кэрдиистэрдээх тутуллардаах курдук өйдөнүллэр, олор бары тус туһунан суолталаахтар. Манна хас кэрдиис баара туһуланан дириҥник ырытыллыбат уонна ылыныллыбат, манна өйдөбүлүн сүнньэ биир – халлаан, тюрктар, монголлар итэҕэллэрин курдук, элбэх кэрдиистэрдээх, дабааннардаах, хаттыктардаах. Сахалар сүнньүнэн бары аллараа халлааны сатыы халлаан диэн ааттыыллар. С.Е.Малов бу туһунан сытар халлаан диэн өйдөбүл баар диир. Халлаан кытыытын сабырыйыылара аллараа диэки эдэр сүктэр кыыс үрүҥ көмүс киэргэлинии ыйанан тураллар. Кинилэр адьынаттаммыт сылгылар утарыта хапсыһан эрэллэринии сир кытыыларыныын аалсыһаллар. Бүлүүлэр итэҕэллэринэн, халлаан кэрдиистэрин ортотунан халлаан олохтооҕун сэргэтиниин ситимнэһэллэр, уонна бу хайаҕаһынан күн сиргэ сылааһы угуттуур. Маннык итэҕэли атыннык ылыныы эмиэ баар, ол курдук Үөһээ Дойду тыбыс тымныы курдук билинэллэр. Былыргы ойууннар кыыран бараннар Үөһээ Дойдуттан мууһура тоҥмут туруктанан эргиллэллэрэ. Айыылар, ол аата таҥаралар, кыйаар тутулларын айааччылар, тэрийээччилэр – үтүөнү илгэлиир уонна арчылыыр Үөһээ Дойду айдарыыларын тутулларын туһунан барыларын барыллыыр өйдөбүл. Киһи, сүөһү, киһиэхэ туһалаах харамайдар уонна үүнээйилэр бары айыылартан айыллыбыттар, кинилэр киһиэхэ араас сатабыллаахтык түһүмэхтэммит туруктары биэриэхтэрин сөп эбэтэр биэримиэхтэин сөп, өскөтүн дьоннор быһыылара куһаҕан кэмэлдьилэрдээх буоллаҕына. Ол иһин дьоннор айыыларга сүгүрүйэллэр, көрдөһөллэр, туох кыалларынан толук биэрэ сатыыллар. Халлаан айыылара биис уустар баһылыктарын санаталлара. Урут сахалар айыылартан көмө эрэйэннэр уонна махталларын тириэрдэннэр кинилэргэ хаана-сиинэ суох илгэлээх, сиэри нэ-туомунан сибикилэммит туому толуктууллара. Холобура, сайын саҕаланыыта кымыс бырааһынньыгар чороонноох кымыһынан күндүлүүллэрэ. Айыыларга анааннар атыыр сылгылаах маҥан биэ үөрүнолорор сирдэриттэн илин диэки үүрэр үгэс баара. Айыылар дьоннорго көмөлөһөр айдарыылаахтар диэн итэҕэл сиэрдэнэр, кинилэргэ анааннар араас туомунан сигилилэммит дьүһүйүүлэр биһирэмнэнэллэр, бэлэхтэр бэриллэллэр. Балар бары айыылары судургу айылҕа хаһаайыттарын куттарын курдук ылыммакка, таҥаралар курдук билиниини туоһулуур көстүүлэр.

Былыргы сахалар итэҕэллэринэн халлаан кыйаарын бүтүгэс кэрдииһин чыпчаалын оройугар муҥур үөһээ тутуллаах Үрүҥ Аар айыы Тойон дьиэ кэргэттэрин ыала олороллор. Бу итиини уонна сырдыгы биэрэр күндү кырымахтаах түүлээхтэринэн тигиллибит таҥастаах дьоһун ытыктабыллаах кырдьаҕас.Бу итэҕэлгэ күн уотун илгэтэ уһуйуллар. Кини барытын ытык-мааны илгэннэн илбийэн уйгулуур, дойду сирин өҥсүтэр уонна дьон олохторун этэҥҥэ туруктанарын билгэлиир.кини быһаарыылара тулхадыйбат дьиҥнээх кырдьык чахчытынан уһуйуллаллар, төһө даҕаны арытын олус суостаах да буолбуттарын иһин. Бу айыы аннынан атын айыылар бааллар – кинилэр киһи кутун үөскэтэн төрүттүүллэр, дьоҥҥо аал уоту хааччыйаллар, айыылаах уонна буруйдаах дьоннору уодьуганныыр уонна накаастыыр үрдүк ыйаахтаах сууту дьаһайаллар, ойууннары билгэлэрин биһирэмнээн түһүмэхтииллэр.Манна ордук уһулуччу биллэр Улуу Тойон, кини айыы аҥардаах, абааһы аҥардаах улахан биистэри төрүттээбитэ уонна өлбүт дьоннорго көстүбэт илгэлээх. Ол эрээри арытын дьоннор кинини ханнык эрэ сүдү улахан харамай дьүһүйүүтүн курдук ылыналлар, кини халлаан олохтоохторун үс төрүт уустарын биирдэстэрин баһылыга буолар.Улахан быһаарыныылаах дьаһаллары ылынарыгар Үрүҥ Аар Тойон сүбэлэһиитигэр Улуу Тойону уонна Дьылҕа Хааны ыҥырар. Дьылҕа Хаан дьон олохторугар тустаах дьылҕаларын уонна айдаоыллыбыт ыйаххтарын дьаһайар. Улуу Тойон – ойууннар биһирэмнэрэ, кини суута олус кытаанах, арыт олус суостаах буолар, ол гынан баран дьиҥнээх чахчыны төһүүлүүр. Арааһа, төрүт уустар уонна биистэр икки ардыларыгар кыырыктаах кыргыһыылар кэмнэрин саҕанасэрии уонна илбис таҥараларын дьүһүйүүлэрэ үөскээбиттэр диэн сабаҕалыыллар – Илбис Кыыһа уонна Оһол Уола. Кинилэр дьоннорго сэриилэһэр илбис кутун иҥиэрэллэр, олоҥхоҕо балар өрүү бухатыырдар өттүлэригэр буолаллар. Маны таһынан сахалар номохторугар үтүөнү уйгулуур айыылар бааллар, кинилэр сылгы уонна сүөһү иитиитин биһирэмнииллэр. Дьон үөдүйүүтүн эбиллиитин уонна кинилэр олохторо этэҥҥэ туруктанарын төһүүлүүр айыылар баһыйар өттүгэр дьахтар буолан дьүһүйүллэллэрэ.

 

Итэҕэлгэ дьүһүйүллэринэн сири айан төрүттээн төлкөлөөбүт күнү кытта Үрүҥ аар Тойону дьүөрэлэһиннэрэллэр. Күн – бу үрдүк тойон сырайын сырдыга. Ол эрээри сорох дьүһүйүүлэргэ күн Орто Дойдуну - сири төрүттээбит Айыы Таҥара курдук ылыналлар. Үһүйээннэргэ Үрүҥ Аар Тойон икки үрүҥ күнү икки аҥыы араартаабыт уонна ону сир уонна халлаан икки ардыгар ыйаабыт саха сирин сырдатар гына. Дьон кэпсээнигэр уонна номохторго Күн Тойон остуоруйаҕа дьүһүйүллэр көстүү курдук ахтыллар. Ый туһунан эмиэ араас көрүүлэр бааллар. Бүлүүлэр итэҕэллэринэн бу халлааҥҥа баар төгүрүк сырдык киирэр хайаҕаһа. Ый фазаларын (сабыллыыларын) халлаан куттара кэмэ кэллэҕинэ бу хайаҕаһы ол кэми уталыппакка бүөлүүллэр дии саныыллара. Оттон ыйга үөскээбит эбирдэр тустарынан маннык номох баар былыр биир маачаха ийэ ииппит кыыһыгар олус куһаҕаннык сыһыаннаһара, кинини ала кыһын үгэнигэр атах сыгынньах оргуһуохха ииллэрэн ыаҕастарынан уу тастарара. Ый маны көрөн баран кыыһы аһыммыт уонна оргуһуоҕун, уулаах ыаҕастарын уонна кыыс тохтоон турбут отторун кытта бэйэтигэр ылбыта. Онтон ыла бу кыыс – Ый Кыыһаоргуһуохтарын уонна отторун кытта ыйга көстөллөр. Сахалар сулустары бэйэлэрэ иччилэммит уһуйтарыылаах тыыннаахтар дии саныыллар. Сулустар ордук кыһыҥҥы түүннэргэ үчүгэйдик көстөллөрүн иһин сахалар кинилэри тымныыны илгэлээн ыыталлар дии саныыллара. Дьоннор кыһын тымныытын уҕарытар туһуттан сулустары турута саайталыылларын туһунан номохтор бааллар. Кинилэр Малая Медведица (Кыра Хомуос сулус) олус улахан этэ дии саныыллара, ыйы уонна күнү хаххалыыр этэ дииллэрэ. Ынырыктаах туох да ааттаах тулуйбат тымныыта буолбута, дьҥҥо тоҥон өлөр куттал үөскээбитэ. Оччотугар биир удаҕан кыыс дьону быыһыырга туруммуут. Илбиһирэ-илбиһирэ кини үөһэ күөрэйнэ тиийэн Хомуос Сулуһу үлтү сынньан барбыт, ол эрээри манна биир дьахтар мэһэйдэспит төһө эмэ бу туһунан бобуу баарын үрдүнэн, сулустары быгыахтаан көрүөлээбит, ол иһин Хомуос Сулус ситэри сынньыллыбатах. Чолбон (Венера) уонна Былаайхатар (Плеяды) эмиэ тымныыны ыыталлар дии саныыллара. Манна сыһыаннаах Чалыгыр Таас ойуун туһунан номох баар, кини Чолбон халлааҥҥа иҥиэриллэн турар тутулун быһа сынньа сатаабыта Чолбону Аллараа Дойду үөдэнигэр түһэрэр туһуттан.Манна эмиэ дьахтар мэһэй буолбута кини ойуун бобуутун кэспититтэн. Ол да буоллар ити кэмнэртэн ыла тымныы уодаһыннара арыый да куччаабыттара. Атын сулустар тустарынан үһүйээннэр эмиэ бааллар, холобура Тайахтаах Сулус (Орион) туһунан. Онно этиллэринэн булчут тайаҕы эккирэтиһэн халлааҥҥа кыырайбыттар, кинилэр онно иккиэн иҥэриллэр хаалбыттар диэн. Мана майгынныыр Үргэл сулус (Млечный путь) туһунан үөдүйбүт сыдьаан эмиэ баар. Өлүөхүмэ олохтооҕо Г.Н.Черемных кэпсээниттэн Г.Н.Потанин маннык суруйбута: Халлаан уола хайыһарынан табаны эккирэтэ сылдьыбыт суола халлааҥҥа хаалбыт диэн, а.э. Үргэл Сулус. Сахаларга халлаан аһыллыытын туһунан киэҥник тарҕаммыт итэҕэл баар – түүн үөһүн саҕана соһумардык сып сырдык буолуутун туһунан. Маннык түгэҥҥэ букам бары үҥэллэрэ уонна халлаантан эбэтэр Таҥараттан тугу баҕаралларын барытын көрдөһөллөрө, ол иһигэр оҕолонуу, байылыат олох, ыарыһахтар үтүөрэллэрин туһунан игин.

 

Сахалар космогоническай көрүүлэринэн, Орто Дойду анныгар Аллараа Дойду баар. Бу борук-сорук өлбөөдүйэ уостубут дойдуга ханньары барбыт ый уонна күн үүт туман курдук сырдаталлар, тулалыыр илгэни. Манна бүтүннүү хаһан да куура уолан хаппат бадараанынан бүрүддэн турар, туох барыта онно батыллар, тимирэр. Бу сиргэ иҥнэл-таҥнал барбыт мастар, үүнээйилэр буулаан тураллар, оттон отторо – тимирдэр. Аллараа Дойду - бу абааһылар, адьарайдар дойдулара, кинилэр Орто Дойду өстөөхтөрө. Адьарайдар уонна бухатыырдар киирсиилэрэ саха героическай номоҕун – бу Олоҥхо хоһүйуллуутун сүрүн ис хоһооно буолар. Аллараа Дойду Орто Дойду дьонун өстөөхтөрүнэн - абааһыларынан бууланан турар. Саха фольклорун араас көстүүлэригэр кинилэр араастаан көрдөрүллэн дьүһүйүллэллэр, манна сахалар абааһылар тустарынан көрүүлэрин кэмиттэн-кэмигэр хайдах быһыылаах уларыйан героическай номохторго – олоҥхолорго суруллаллар. Кинилэр онно, биллэн турар, бэрт мөкү, киһи кута-сүрэ тохтообот корүҥнээх буолан көстөллөр, чороҥ соҕотохтор, биир илиилээхтэр... курдук. Маннык кинилэр остуоруйаларга эмиэ хоһуйуллаллар. Абааһылар өрүү дьоннордуун атааннаһаллар, кинилэргэ куһаҕан дьйыылары оҥороллор, дьахталларын, кыргыттарын уораллар, Аллараа Дойду биистэрин баһылыгынан Арсан Дуолай буолар, кини ойоҕо – атаҕар хандалылаах Ала Буурай. Арсан Дуолай туһунан дьүһүйүүлэри сахалары кытта аймахтыы туруктаах атын да норуоттарга көрсүөххэ сөп. Г.Н.Варламова абааһы диэн этнонимын эбээннии "аваги – атын, диэн куһаҕан илбистээх тыыннар дии саныллара, кинилэр дьоҥҥо араас ыарыылары уонна ээйдээх сору-муҥу дьайан ыыталлар. Олор истэигэр дьиҥнээх былыргы абааһылар бааллар, холобура, Хаахтыыр Хагдаҥ Ала Буурай Тойон, кини соҕуруулуу арҕаа диэки халлааҥҥа олорор, уонна дьоннору бөгдьөҕөр гынаттыыр, бэйэтигэр күл курдук бороҥ өҥнөөх уонна маҥан сирэйдээх сылгыны толук быһыытынан бэрдэрэр. Дохсун Дуойаар – халлааҥҥа олорор уонна дьону өйдөрүн сүтэрэр дьайыыларыр оҥорор, сырдык соҕус өҥнөөх эмиэ маҥан сирэйдээх сылгыны бэрик бэрдэттэрэр. Өссө Архах Тойон уонна Архах Хотун диэн Аллараа уонна Орто Дойдулар икки ардыларыгар хоту диэки олорор кэргэнниилэр бааллар, бу чөчүөккэлэр куттара буолаллар.кинилэрдиин дьннор уонна абааһылар икки ардыларынааҕы сыдьааннар - ойууннар сибиэннэрэ алтыһаллар. Дьоннр күн аайы кэпсэтэллэригэр абааһы диэн тылы дьиҥнээх абааһыларга сыһыаннаах буолбакка, бары араас куһаҕан дьайыылары, киһини утары кэмэлдьилэнэр мөкү быһыылары-майгылары сэмэлэһии сиэрин иһинэн тутталлар.

Сахалар номохторугар уонна үһүйээнэригэр этиллэринэн дьону Айыы Тойон сири айан баран ол кэнниттэн дьону баар гыммыт эбит. Маны тэҥэ кини төптөрү кэхтибит тутула куһаҕан тыыннар – абааһылар, дэриэтинньиктэр уонна сатаналар Айыы Тойон айбытын барытын мөкү туруктуу сатыыллар. Ордук бу кудук биллэр итэҕэл тарҕаммыт диэххэ сөп – айааччы улахан таас дьиэни туппут. Дьону баар гыммыт, онно харабыл туруорбут уонна куһаҕан тыыннары чугуһутыма диэн дьаһайбыт. Ол эрээри сатана харабылы сылаас түүлээх сон бэлэхтиэм диэн албыннаан бэйэтин диэки угаайылаан буолуннарбыт. Дьиэҕэ киирэн баран сатана дьоннор дьүһүйүүлэрин бүтүннүү марайдаан кэбиспит. Айааччы кэлэн көрбүт туох буолбутун, дьүһүйүллүбүт дьону тиэрэ эргиппит, тас өттүн иһигэр, ис өттүн таһыгар гына уонна тыыннаах, дьиҥнээх бэйэбит курдук дьон гына туруктаабыт. Атын билгэлээһиннэринэн дьону ыт харабыллаабыт диэн үһүйээн баар, кини сылаас түүлээх соҥҥо баҕаран сатаналарга атыыламмыт диэн. Оттон олоҥхоҕо этиллэринэн Үрүҥ Айыы Тойон абааһылартан Орто Дойду олохтоохторун көмүскээри айыылар уонна кинилэр аймахтарын бухатыырдарын ыыталыыр, олор истэриг\р – Дьулуруйар Ньургун Боотур, Үрүҥ Уолан, Айыыһыт сиэнэ Ара Хара уонна Иэйэхсит сиэнэ Илэ Хара уо.д.а. манна барытыгар киһи олоҕо кутүсүр философиятын илгэтин иһинэн барылланар, дьоннор бүттүүннэрэ материальнай эйгэҕэ уйгуламмыт үрүү уларыйа уонна сайда турар сибиэннэр быһыыларынан көрдөрүллэллэр.

 

XVII ү. бүтүүтэ – XVIII ү. саҕаланыыта Европа бэчээтигэр сахалар итэҕэллэрин тустарынан абына-табына, үдүк бүдүк суруйуулар баар буолбуттара. (Н.К.Витсен, Э.И.Идес, И.Ф.страленберг). Ол эрээри арыый сиһилии саха ойууннарын тустарынан ахтыылар II Камчатскай экспедиция (1733 – 1743 сс.) кыттыылаахтарын И.Г.Гмелин, Г.Ф.Миллер, Я.И.Линденау этиллибиттэрэ. Ол курдук, И.Г.Нмелин суруйарынан кыырыы кэмигэр ойууннар хас биирдии хамсаныылара уһулуччулаах дьайыылаах гипнотическай уһуйуулаахтар этэ – ойуун үҥкүүтэ, дүҥүр тыаһа, ойуун сырайын-хараҕын дьүһүйүүтэ, тулалыыр илгэ тутула. XVII ү. иккис аҥарынааҕы Хотугулуу-Илиҥҥи экспедиция кыттыылааҕа Г.А.Сарычев бастакылар ханыыларыгар ойуун билгэлэнэрин туһунан суруйбута. XIX ү. үгэс буолбут сахалар итэҕэллэрин билиилэр Н.Ф.Остолопов, Г.Давыдов, Ф.И.Ланганс, Н.С.Щукин, Ю.Джулипн, Н.С.Горохов, Д.К.Кочнев үлэлэринэн, А.Ф.Миддендоф, Р.К.Маак, В.М.Михайловскай, И.Припузов, И.А.Худяков монографияларына чиҥэргэнэллэр. Саха ойууннарыгар анаммыт бастакы ыстатыйалар баар буолубттара, олор истэригэр В.Л.Серошевскай гиэнэ. Бу Парижка Бастакы норуотта икки ардыларынааҕы религия историятын туһунан конгреска бигэргэммит кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт «Хайдах уонна туохха итэҕэйэллэрий сахалар» диэн суруйуу. Сеошевскай бастакылар истэригэр ханыылаһан ойууннар байылыат туруктаналларын иһин көрүүлэнэллэр буолбатах, кинилэр чугас дьоннорун эрэйдэнэллэрин уҕарытар туһугар кыһаллаллар. Ойууннааһыны үөрэтиигэ ордук биллэр барыллары политическай көскө түбэспиттэр киллэрбиттэрэ – Н.А.Виташевскай, В.Ф.Трощанскай, Э.К.Пекарскай, В.И.Ионров уо.д.а. чуолаан бу кэмнэр саҕана учуонайдар истэригэр ойууннар ыарыһахтарга гипноз күүһүнэн ыарыһахтарга үтүөрдэр дьайыылары оҥороллорун туһунан санаалар үөскээбиттэрэ. В.Л.Приклонскай, В.Ф.Трощанскай, В.Е.Горинович уонна Н.А.Виташевскай ойууннар дьарыктара ньиэрбэ ыарыыларыныын ситимнээх, чуолкайдык эттэххэ., киһи организмын психическэй патологиятын икки фазаларын кытта илгэлэнэр – ол аата ойуун сүдү күүстээх гипнотическай сибиэннээх турук буолар диэн өйдөбүл буолар. XX ү. саҕаланыыта Казань к. В.Ф.Трощанскай «сахалар хара итэҕэллэрин (ойууннааһын) эволюцията» диэн монографията тахсыбыта. Ойууннаагыны үөрэтии советскай кэм саҕана эмиэ чинчиллибитэ. Олор истэригэр А.Е.Кулаковскай, Г.В.Ксенофонтов, А.А.Попов, Н.А.Алексеев уо.д.а. монографиялара бааллар. Учуонайдар үөрэтиилэринэн тюрк төрүттээх сахалар өбүгэлэригэр хара уһуйуулаах ойууннааһын сайдыбатаҕа, маннык айдарыылаах дьайыылар монгол тыллаах уонна тунгус-маньчжур биистэриттэн бэриллибиттэрэ. Г.В.Ксенофонтов «хара итэҕэли» уһуйааччыларга биир түгэни бэлиэтээбитэ – кинилэр киһи организмын уонна психикатын олус үчүгэйдик билэллэрин туһунан. Ааспыт үйэ 70-с сс. америка медига уонна советскай учуонайдар чинчийиилэринэн былыргы бөлүһүөктэр уонна билиҥҥи ойууннар сүнньүнэн "түҥ былыргы психотерапевтар" буолаллар диэн. 1975 с. Новосибирскайга Н.А.Алексеев «сахалар үгэс буолубт итэҕэллэрин религията» тахсыбыт монографията сахаларга ойууннааһыны үөрэтиини сиһилии үөрэтэн түмүктүүр чинчийии буолар.2008 с. тахсыбыт РНА СО таһааттарбыт «талыллыбыт айымньылар» диэн биир тираһын серийатыгар Н.А.Алексеев "Сибиир норуоттарын этнографията уонна фольклора" диэн суруйбут үлэтигэр сахалар уонна Сибиир норуоттарын итэҕэллэрин үгэһин религията ырытыллар.

 

Ойууннааһын аан дойду норуоттарын бэйэтин кэмигэр туһуланан тарҕаммыт религиялара буолар, ол эрээри бу дьайыы Сибииргэ эрэ ордук чорбойо классическайдык сайдыбыта. Сахалар ойууннааһыннара Сибииргэ барыларыттан ордук билгэлэнэн, баылланан, чинчийиллэн үөрэтиллибит көрүҥ буолара саарбаҕа суох. Ойууннааһын – бу религия саҥардыы үөдүйүөҕүттэн үөскээбитэ, түҥ былыр, таас үйэ кэмин саҕана. Ойууннааһын уһуйуута элбэх норуоттарга билигин да илгэлэнэр – Африкаҕа, Хотугу уонна Хотугулуу-Илин Азияҕа, Америка индеейестэригэр уо.д.а. религия бу көрүҥүн аата эвенкийскэй төрүттээх,"саман" – ол аата олус ыгым, бөлүһүөктэммит киһи... Ойууннааһын – анимизм тутулун биир дьүһүйүүтэ диэххэ сөп, ол аата киһини тулалыыр эйгэни бүттүүнүн тыыннаахтар курдук ылыныы – маллары, үүнээйилэри, харамайдары; бэрт элбэх киһиэхэ тустаах олоҕор, дьылҕатыгар, өлөрүгэр, ыарыылары сыһыарар дьайыылардаах, ону тэҥэ ситиһиини эбэтэр эрэйи-муҥу төһүүлүүр куһаҕан уонна үтүө туруктаах сыдьааннары итэҕэйии. Религия бу хайысхатын тутуһааччылар саныылларынан куттарга туһуламмыт дьайыылвры түһүмэхтиир, кинилэр уонна дьоннор икки ардыларыгар илгэлэнэр туругу сүнньүнэн ойууннар эрэ баһылыыллар, кинилэр экстазка киирдэхтэринэ куттары кытта бэйэлэрэ эрэ уйгулуур илгэлэринэн – кыыраннар алтыһаллар. Ойуун кыырыытын үгэнигэр куттар дойдуларын устун айанныыр, инникини анааран көрөр уонна ыарыы туохтан үөскээбитин билэр. Хотугу ноуроттар итэҕэллэринэн Кыйаар (Вселенная) үс өрүттээх: Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар. Ойуун барыта көмөлөһөр куттаахтар уонна араҥыччыылыыр кыттаахтар, олордуун кини кыырар кэмигэр тиийэн кэпсэтиһэн көмөлөһүннэрэр. Көмөлөһөр куттар баһыйар өттүгэр дьиикэй кыыл, балык, көтөр буолан көстөллөр, оттон араҥыччыылыып куттар, куолутунан, өлбүт өбүгэлэр куттарын уһуйуулара буолаллар. Ойууннар үгүстэрэ кыыралларыгар дүҥүрү туһаналлар, онтукайдара туһааннаах дьүһүйүү кэнниттэн ойууҥҥа айанныыр харамайдара буолаллар – сылгы эбэтэр таба, олорунан ойуун Үөһээ Дойдуга айанныыр дүҥүрүнэн дирбийэ-дирбийэ. Ойууннар аналлаах таҥастаах буолаллар – бэргэһэ, саҕынньах, атах таҥаһа. Ойуун таҥаһа уһулуччу суолталанара кини дьарыгар, сыҕынньах эттэригэр кэтиллэр ынах тириитинэн тигиллибит сарыы чараас сону санатар таҥастанар этилэр. Ол таҥаһа барыта уонна сиэхтэрэ элиэ эбэтэр ханнык эмэ атын көтөр кынаттарын уонна кутуруктарын санатар нэлибирии сылдьар бэрэмэдэй курдук кырчааһын илиилээхтэр. Сарыы таҥаһын кэттэҕинэ ойуун онно уруһуйдаммыт куттар күүстэрин иҥэринэр. Ойуун таҥаһа анатомическай атлас курдук буолара, а.э. онно сүрэх, быар, бүөр уо.д.а. киһи олоҕор олус суолталаах органнар сибиэннэрэ көстөллөрө, ол органнар эттиктэрэ атын өлбүт ойуун гиэннэрэ буолаллар, кинилэр бу тыыннаах ойууну араҥаччылыыллар.Дьону ыарыыларыттан үтүөрдэр туһуттан ойуун ыарыһах уонна кини аймахтара баалларыгар кыырыытын үгэнигэр дьабыныгар киирэн баран, кини куттар сылдьар илгэлэрин устун айанныыр, куһаҕан тыыннар дьайыыларын кыйдаан ыарыгаҕы үтүөрдэр. Манна көмөлөһөөччү куттар уонна араҥаччылыыр куттар киниэхэ көмө буолаллар. Ойуун бу айанын быһылааннарын уонна куһаҕан тыыннардыын киирсибитин тустарынан кэлбит дьоҥҥо кэпсиир, бу түгэннэргэ кини тас скөрүҥүнэн уонна хомуһуннаах тылларын дьүһүйүүлэринэн куһаҕан дьайыылаах куттары кытта охсуһарын көрдөрөр. Ойууннааһын, биллэн турар билгэ быһыытынан айдарыллан бэриллэр, ойуун өлбүтүн кэннэ кини кута уһуйуллан ону салҕааччыларга бэриллэр, ол куттар бэйэлэрэ булаллар ханнык киһиэхэ иҥэриллэллэрин. Ойуун буолуга уһуйтарыы ойуун буолуохтаах киһи эр киһи быһыытынан сиппитин кэннэ ханнык эрэ биллибэт психическэй ыарыыны кытта ситимнэһэр. Оннук киһи соһумардык дьоннортон тэйэ, саһа сылдьар буолар, тыа быыһыгар баран тэскилиир дьон баар сирдэрин. Бу кэмҥэ кини туһу да аһаабат, оннооҕор бэйэтин аатын да умнуон сөп. Атын ойуун маннык ыалдьыбыт киһи туһунан киниэхэ өлбүт ойуун кута иҥэриллэн эрэр диэн биллэрэр аймахтарыгар. Маннык түгэннэргэ аймахтара, баҕарбат да буоллахтарына киниэхэ анааннар сөптөөх таҥас уонна дүҥүр бэлэмнииллэр, олору ылан ойуун туһааннаах дьарыгар уһуйуллар илгэлэниитэ саҕаланар. Өссө XIX ү. саҕана ойууннары илэ харахтарынан көрбүт учуонайдар уонна айанньыттар бука бары биири билиммиттэрэ уонна өйдөөбүттэрэ – ойууннар диэн ньиэрбэлэринэн ыалдьыбыт дьонтон отой ураты психическэй туруктаах сибиэннэр буолаллар диэн. Ол эрээри кэнники кэмҥэ учуонайдар чинчийэн көрүүлэринэн ойуун ыарыыта диэн бу ойуун буолуохтаах киһи манна илгэлэммит үгэстэри тутуһан киниэхэ ананан туһуламмыт итэҕэллэр уһуйууларынан дьүһүйүллэр. Билиҥҥи кэмҥэ ырытыллан биллибит сибикилэринэн сиэттэрдэххэ маннык диэххэ сөп: бу түҥ былыргыттан үйэлэртэн үйэлэргэ бэриллибит биис уустарын истэригэр үөскээбит ураты психикалаах дьону илгэлээһин буолар диэн. Туох ханнык иннинэ манна бу кэмҥэ ойуун билгэтин барылынан уһуйуллан гипнотическай тутулга бөһүлүөктэнэр, араастаан иччилэринэн угуттаммыт туругунан көрүүлэнэр. Дьэ бу маннык быһыытыйаннар ойууннарга дьонтон ураты айдарыылаах киһи психикатын биллибэт дьайыылара иҥэриллэллэр, ол иһин ойууннар биир дойдулаахтарын туһугар араас айыылар, абааһылар, илиэһэйдэр куттарыныын оломноноллор. Ойууннар төһө да норуот медицинатын ньымаларынан туһаммыттарын иһин кинилэри бөлүһүөктэр уонна эмчиттэр диэн толкуйдуур арыый да сыыһа, кинилэр таһымнара олортон быдан үөһэ турар айдарыылаах. Дүҥүрдэри чинчийии Сибиир норуоттарын икки ардыларыгар историческай ситимнэрин, ону тэҥэ кинилэр религиознай уһуйуллуларын өйдүүргэ уһулуччу суолталаналлар. Дүҥүр туохха да холоммот ытыктанар мал буолар, кини сайдыытын түһүмэхтэрэ материальнай культура сайдыытыттан чыха атын тутуллаах. Дүҥүрдэр киһи күннээҕи дьарыгын дьаһайыллар киэбинэн дүҥүрдэр өрүү уларыйан, тупсарыллан испиттэрэ. Дүҥүрдэринэн былыргы дьүһүйүүлэринэн уһуйтарыллыбыт элбэҕэ суох айыылартан айдарыллыбыт аҕыйах ойууннар эрэ туһанар этилэр. Ойууннар бу тэриллэрин оҥоһуллубут кистэлэҥнэрин кинилэри удьуордаан оннук дьайыылары кыайан дьаһайар эрэ илгэлээх уонна сибикилээх удьуордарга тиксэрэллэрэ. Кыырыы кэмигэрдүҥүрү үчүгэйдик, дорҕоонноохтук тыаһыырын туһуттан хаста эмэ аһаҕас уот суоһугар ититэллэрэ, маны сатыыр, кырдьа барбыт дьоннор дүҥүргэ туох да мөкү дьайыыта суох дьаһайаллара. Дүҥүр төгүрүк эбэтэр ньолбоҕор көрүҥнээх маска тиириллэн оҥоһуллара. Дүҥүрү тыаһатар тэрилинэн, биллэн турар, аналлаах ону охсон тыаһатар кыра мас эбэтэр уҥуохтан оҥоһуллубут лаппаахы буолар, кэтиттэрэ араас буолаллар, арытын манна сөп түбэһэр мас лабаатын тооромоһун туһаналлар. Лаппаахыны таба, чубуку, эһэ тыһынан эбэтэр таба сүүһүн, эһэ тириитин тиирэн бүрүйэллэрэ, арытын хамныыр харамай эттигин тириитин кырадаһыннарынан бүрүйэллэрэ. Ойууннар тустарынан үһүйээннэр үгэс, итэҕэл дьүһүйүүлэрин кытта ыга ситимнээхтэр уонна үгүс өттүгэр бу дьайыылар буолар кэмнэригэр илгэлэнэллэр. Кинилэр баһыйар өттүгэр тылынан хоһуйуллаллар уонна фольклорнай үгэстэр туомнарынан утумнаналлар. Ойууннар тустарынан ахтыыларга, биллэн турар, дьоннор уонна куттар икки ардыларыгар дьүһүйүллүбүт уһуйуулары оҥорор ойууннар тустарынан этиллэр. Ойуун туһатыгар ураты айдарыылаах илгэлэммит көмөлөһөр куттар сибикилэрэ бааллара биллэр, ойууннар тойуктарыгар, ырыаларыгар кинилэр биллибэт "күүстэр," "айыылар", "боолдьохтор" дэнэллэр. Ол куттар күтүр, балык эбэтэр ханнык эмэ сир кыыллара буолан дьүһүйүллэллэр. Эппиппит курдук, ойууннар космологияларыгар кыйаар үс өлүүгэ араарыллар: Үөһээ, Орто уонна Аллараа Дойдулар, кинилэр хас биирдилэрэ хастыы да кэрдиистэргэ уонна хаттыктарга араарыллар хайдыһаллар. Бу дойдулар халлан кыйаарын өрүһүнэн ситимнэһэллэр: кини төрдө (соҕуруу өттө) Үөһээ Дойдуга сөп түбэһэр, оттон түһэр сирэ – хоту диэки баар Аллараа Дойдуга тиксэр. Үгэс быһыытынан үтөү, сырдык уһуйуулар үөһээни, халлааны уонна соҕуруу эҥэрдэри кытта дьүөрэлэһиннэрэллэр. Оттон мөкү дьайыылары, хараҥаны – алларааны, өлбүттэр удьараларын уонна хотугу (эбэтэр арҕааҥҥы) эҥэрдэри кытары сибикилииллэр. Үөһээ Дойдуга үтүө илгэлээх куттар олохсуйбуттар (кинилэргэ барыларын баһылыыр таҥара билгэтэ баар), Аллараа Дойдуга куһаҕан илгэлээх адьынаттар адьарайдара уонна өлбүт дьон куттарынан бүрүүкээн турар. ОртоДойду – дьоннор олохсуйбут илгэлэрэ уонна бэрт элбэх олору билгэлиир хаһаайыттар кутарынан сибикилэнэр. Сүнньүнэн ойууннар тустарынан өйдөбүллэр икки бөлөххө араарыллаллар: эттэнии уонна ойууннар дьүһүйүллээр уһуйтарыылара. Ойууннарга ордук тарҕаммыт дьарыктарынан буолар араас ньымаларынан дьону эмтээһин. Сорох сирдэргэ ойууннар булталар кыыллар уонна сүөһүлэр куттарын илгэлээннэр олору бэриһиннэрэллэр кыаммат дьоҥҥо эбэтэр кыайан оҕоломмот ыаллары оҕолууллар, булчуттары табыгастаахтык бултуйалларын төһүүлүүллэр. Маны таһынан халлаан туругун билгэлииллэр уонна куһаҕан (тыаллаах, холоруктаах, буркуннаах, силбик...) күннэри уҕарыталлар, билгэһиттииллэр, өлбүт дьоннор куттарын өлбүттэр дойдуларыгар утаараллар, дьоннору уонна кинилэр дьиэлэрин буулаабыт куһаҕан тыыннары кыйдааһын, араас эмэгэтттэри, хаһаайыстыбаҕа туһаныллар маллары, сэбиргэллэри илгэлээһин уонна да үгүс элбэх дьарыктар. Кыырыы кэмигэр ойуун эбэтэр кини көмөлөһөр куттара куттар дойдуларыгар айанныыллар, ол кэмҥэ кини көмөҕө бииртэн-биир уордайыыларын уҕарыталларыгар уонна кини баҕатын ылыналларыгар көрдөһөр, куттар ааттарыттан билгэһиттиир.

 

С.И.Боло суруйарынан «Урүҥ ойуун» Ойуун Уол "үрүҥ көмүс" соннонор – куму. Маннык быһыылаах ойуун таҥаһа айыы бухатыырын үрүҥ көмүс куйаҕы санатар. Олоҥхо бухатыыра сырдык удаҕаннартан илгэлэнэн уһуйуллар – Айыыһыт таҥара кыргыттарыттан, ол кэнниттэн үс уус уһанар сирдэригэр түһэллэр. Ол аата бу бухатыыр ойуун – буойун буолар эбит, маннык туруктаах бу боотур анараа дойду илгэлэммит оломноругар - айыыларга тиийиэн сөп эбит.Сахалар ойууннарын философиятыгар этиллэринэн киһи кый-мырах, космос кыйаарыттан кэлэн олохсуйар сиргэ. Муҥур баһылык Таҥара киһини космическай уотунан илгэлээбит – сырдык сайдп турар өйүнэн, үс өрүттээх кут-сүрүнэн – үс кутунан: Ийэ кут, Буор кут, Салгын кут. Ийэ кут – бу дьиҥнээх Ийэҕэ үөскүүр кут. Сахалар философияларынан бу кут өлбөт, симэлийбэт уонна космическай эттиктэн тутулуктанар. Ийэ кут Таптал Таҥаратыттан аҕа көмөтүнэн ийэҕэ бэриллэр. Буор кут – бу сүрүн киһи Эттигин кута, материальнай кут. Бу куту киһи төрөппүттэриттэн уонна Иитиллибит Айылҕатыттан ылар. Буор кут – бу киһи бэйэтин материальнай тутула – эттигэ буолар. Салгын кут – бу Космическай, Кыраай кута буолар. Бу кут атын космос илгэлэрин кытта ситими утумнуур. Кут диэн тыл өйдөбүлэ переводтаммат, олох түҥ былыргыттан үөдүйбүт турук. Бу үс куттар халлаан күүһүнэн, космическай энергетиканнан (уотунан) ситимнэһэллэр – ол аата сүр диэн өйдөнөр. Бу түөрт киһини туруктуур өрүттэр киһини илгэлииллэр, кини өйүн-санаатын, билгэлэрин, дьоҕурун, үтүө быһыыларын уонна күүһүн-кыаҕын, доруобуйатын төһүүлүүллэр. Саха ойууна Сапалаай (Суздалов И.А.) 1938 с. фольклористарга маннык сэһэргээбитэ: "Айыы ойууна (үрүҥ ойуун) ойуун кутун илдьэ сылдьар кыыл көмөлөһөөччүлээх буолар – Ийэ кыыл. Кини мамонт курдук көрүҥнээх буолар – Уу Оҕүһа. Оччолорго мамоны сахалар итинник ааттыыллара. Ойуун Ийэ кута ол кыылга сылдьар. Ойуун өллөҕүнэ Ийэ кыыл эмиэ өлөр." Ийэ кыыл, араҥаччылыыр харысхал кута - бу кут-сүр кута ойууну араас кутталлартан көмүскүүр уонна киниэхэ үлэлиир. Ийэ кут кини эттигиттэн тахсан Үөһээ, орто уонна Аллараа дойдуларынан айанныыр ийэ кыыл күүһүн уонна көрүҥүн ылынан баран. Туруук таас хайаларга баар уруһуйдарга үгүс өттүгэр кыыллар көстөллөр – ойууннар күүстэрин уонна кыахтарын барҕардарга анаммыт кини көмөлөһөр куттара. Биһиги күннэрбитигэр дылы тиийбит неолитическай кэмнээҕи искусство өйдөбүнньүктэринэн сылыктаатахха, кинилэр былыргы норуооттар үгэстэрин уонна итэҕэллэрин – ойууннааһыннары кытта бигэ ситимнээхтэр. Манна дьоннор ытыктанар кыылларга сүгүрүйэллэр – тайахтарга, эһэлэргэ, дьиикэй сылгыларга кинилэр ойууннар Ийэ куттарын илдьэ сылдьалларын иһин. Ол аата ойуун араҥыччыланар кута төрүт удьуор дьоннор итэҕэллэрин бэлиэтэ буолар эбит. Бронзовай үйэ саҕаланыыта (б.э. иннинэ 2 – 1 тыһ. сс.)Саха Сирин киһини дьүһүйэр искусство үөдүйэн сайдар. Үөһээ Ленаҕа Куленга диэн сиргэ олоччу түҥ былыргы кэмнэр түгэхтэригэр үөскүү сылдьыбыт хас даҕаны муостаах дьоннор уруһуйдаммыттара бааллар. Бу дьон курданалларыттан үөһээ өттүлэрэ дьардьаматыҥы быһыыламмыт моркуоп курдук көстүүлээхтэр. А.П.Окладников глазковскай уонна окуневскай дьонннор уҥуохтара көмүүлүбүт сирдэригэркиһиэхэ майгынныыр уҥуохтан оҥоһуллубут фигуралары үөрэтэн бу көстүүлэр саастара бронзовай үйэҕэ сөп түбэсиһэр диэн этэр. Алдан өрүс алаатыгар Майа өрүскэ ойууннары дьүһүйэн уруһуйдаабыт араас көстүүлэр киирсэллэр. Бу дьүһүйүү түөрт геометрическай көстүүлээх киһи фигураларын көрдөрөр, манна өссө туой иһиттэр, быһахха майгынныыр маллар уонна араас билгэлэммит бэлиэлэр бааллар. Бу дьүһүйүү сүрүн фигуратынан буолар былыргылыы бөһүлүөктэммит моркуопка майгынныыр атаҕа суох киһи фигуратын барыла буолар, оттон икки муостаах киһи көстүүлэрэ бу үрдүнэн дьүһүйүллүбүт, кинилэр сирэйдэрэ уонна курданалларыттан үөһээ өттүлэрэ эрэ көстөллөр. Биир муостаах төрдүс киһи көстүүтэ барыларыттан уҕа диэки өттүгэр барылламмыт, бу киһи сирэйэ соччо чуолкайа суохтук көстөр. Арааһа бу уруһуйдар итэҕэлинэн билгэлэммит мааскалах дьоннору көрдөрөллөр эбит, кинилэр илиилэрин даллатан бараннар Үөһээ Дрйдуга айаннааннар салгыҥҥа көтө сылдьаллар, ол дьүһүйүү күнү көрдөрөр курдук бэлиэннэн бэриллибит. Былыргы худуоһунньук дьону атаҕа суох гына көрдөрбүт кинилэр кыйаарга хааппыла да ыйааһына суох көҥүллүк көтө сылдьалларын биллэрээри. Бу Майа өрүскэ ойууннарынан дьүһүйүллүбүт көстүүлэр Хотугу Америка хайаларыгар уруһуйдаммыт көстүүлэри санаталлар. Саха ойууннарын үөрэтиигэ мөлтөхтүк үөрэтиллибит өрүтүнэн буолар кыырыы кэмигэр уһуйуллан айыылартан илгэлэммит иҥэмтэлээх хомуһуннаах тыллар этиллиилэрэ, ону тэҥэ ойуун буоларга дьүһүйүллэр үгэстэр уонна билгэлээһиннэр барыллар эмиэ ситэтэ суох үөрэтиллибиттэр. Ол эрээри ордук ыараханбилиини эрэйэр түҥ былыргы кэмнэрдээҕи культура эйгэлэрин ырытыы уонна үөрэтии. Ойууннар диэн бу туох дьонуй? Чинчийээччилэр манна сыһыаннаах былыргы религияны сиһилии ырытан үөрэтэллэрэ эрэйиллэр, бу олус ыарахан сорук.

 

Захаров Иван Иванович – ТИРЭХ

2013 с.

 

http://olonkhotheatre.ru - сайттан