Киһини тиһэх суолугар атаарар улахан сиэр-туом. Суолтата – сиэри тутуһан, өлбүт киһини көмүс уҥуоҕун көтөҕөн, анараа дойдуга атаарыы диэн буолар. Өлбүт киһи бастаан өлбүтүн билбэт эбит.

Кини сарсыарда уһуктан туран таһырдьа тахсан күн сырдыгар күлүгэ түспэтин, атаҕын анныгар от хамсаабатын эбэтэр кыраһа хаарга суола хаалбатын көрөр. Онтон дьиэтигэр киирэн өлүгүн көрөн баран соһуйар үһү. Итини өйдөөбүт киһи кута арахсар, ол эбэтэр ийэ, буор, салгын куттара тус-туспа бараллар. Сахалар киһи өллөҕүнэ, хайаан да сиэри-туому тутуһан көмөллөр.
 Онно киирэллэр: өлбүт киһини бэлэмнээһин, таһаарыы (дьиэҕэ барар туом, көмүллэр сиригэр илдьии), кистээһин, өлбүт киһи тиһэх остуолун аһыттан аһааһын, кэнники уҥуоҕар сылдьыы.

Өлбүт киһини инчэҕэй тирээпкэнэн сууйан-сотон баран, уҥа өттүттэн кэтэрдэн таҥыннараллар уонна үрүҥ таҥаһынан сыҥааҕыттан төбөтүн оройугар диэри баайаллар. Былыр “өлүнньүк” таҥас диэн баар эбит. Ол – киһи өлүөн иннинэ бэйэтэ бэлэмнээбит таҥаһа.

Атаҕын таҥаһын, кута хаайтарбатын диэн, үс сиринэн үүттүүллэр. Ол кэнниттэн сиргэ хаптаһын ууран, ол үрдүгэр атаҕын киирэр аан өттүн диэки сытыараллар. Ыраас ууну кыра бүлүүһэҕэ кутан төбөтүн таһыгар ууран бэлэмнииллэр. Өлбүт киһини бэлэмнииргэ аҕа саастаах дьон, икки эбэтэр түөрт (четнай) буолан сылдьаллар. Эдэр дьону чугаһаппаттар.

Мээрэйдиир быаны ылан, өлбүт киһини төбөтүн оройуттан атаҕар диэри тутан уһунун, онтон икки илиитин түөһүгэр ууран баран, кэтитин мээрэйдииллэр. Онно 5 см эбэллэр, оччоҕо хоруобун мээрэйэ тахсан кэлэр. Ордубут мас сыыһын таҥаска суулаан өлбүт киһиэхэ сыттык оҥороллор. Икки эбэтэр түөрт эр дьону буор хаһыытыгар ыыталлар.

Иин дириҥэ 195 см буолар. Хоруоба оҥоһуллан бүттэҕинэ, дьиэтигэр аҕалан, икки олоппос үрдүгэр ууран, өлбүт киһини сытыараллар. Ол таһыгар дьон дьуһуурустубалаан күннэри-түүннэри олороллор. Тоҕо диэтэххэ, өлбүт киһини соҕотохтуу хаалларыа суохтааххын.

Дьиэҕэ үс күн сытыаран баран, таһаарар күннэригэр “бырастыылаһыы” туомун толороллор. Кэлбит дьон күн эргиирин тутуһан хоруобу эргийэллэр. Дьиэттэн таһырдьа тахсарга өлбүт киһи хаартыскатын туппут киһи бастыыр. Онтон хоруобу түөрт киһи көтөҕөн, атах өттүнэн аан боруогар үстэ охсон таһырдьа таһаараллар. Хаалбыт дьахталлар дьиэни илиилэрин тас өттүнэн сууйаллар, сыппыт сиригэр чох быраҕаллар уонна бөҕү-сыыһы хомуйан олбуор аанын таһыгар уматаллар.

Кистиир сиргэ оргууй хааман тиийэллэр. Хоруобу түөрт киһи сэрэнэн ииҥҥэ түһэрэллэр. Түһэрэргэ атах өттүн арыый аллараа, оттон төбө өттүн арыый үөһээ туталлар. Тас маһын үрдүнэн таҥас тэлгииллэр уонна дьон күн эргииринэн хааман иһэн, биирдии ытыс буору ииҥҥэ быраҕаллар. Киһилэрин көмөллөр. Уҥуоҕун үрдүгэр ас уураллар.

Былыр өлбүт киһини көмөн баран кэннилэринэн хааман бараллара. Ол “абааһыны муннарыы” дэнэр. Оттон билиҥҥи кэмҥэ кэлбит сиргинэн төннөн барыахтааххын. Көмөн кэлэн баран олбуор таһыгар туран кытыан оту уматан, дьон-сэргэ бары ыраастаналлар. Оргууй ботугураан кэпсэтэллэр. Ити кэнниттэн 9-с уонна 40-с күннэригэр көмүллүбүт сиригэр сылдьаллар, тэриллибит остуол аһыттан аһыыллар. Чугас дьон араас бобууну тутуһаллар: түөрт уон хонук устата иистэммэттэр, эр дьон тыаҕа бултуу тахсыбаттар.

Сахалар киһини көмөн баран биир эрэ сыл иһигэр уҥуоҕар сылдьаллар, онтон кэлин тахсыбаттар. Биир сылыгар уҥуоҕун эргитэллэр.

В.Л. Серошевскай бэлиэтээбитин көрдөххө, былыр өлөөрү сытар киһи хас сүөһүнү илдьэ барарын эрдэ этэр эбит. Ол “хоолдьуга сүөһү” диэн ааттанар (Серошевскай, 1896). Бу киһи тыыннааҕар көлүнэ сылдьыбыт сүөһүтүн үөһүн тардан өлөрөн, төбөтүн, уҥуоҕун, түөрт туйаҕын сулардаан, үүннээн баран, көнтөһүнэн ыһыллыбат гына хам кэлгийэллэр.

Көмүллэр сирин таһыгар улахан тииккэ илдьэн баайаллар. Этин буһаран сииллэр. Сахалар өйдүүллэринэн, ити сүөһүнү анараа дойдуга өлбүт киһи миинэрэ үһү (Федоров, 1991, с. 50-54). Оттон чинчийээччи Р.И. Бравина суруйарынан, сахалар сүөһүнү эрэ буолбакка, сылгыны эмиэ өлбүт киһини кытары, алааһы үстэ эргитэн баран көмөллөр эбит (Бравина, 1996). Урукку өттүгэр өлбүт киһини харайарга “киибэс” диэн дьоннор бааллара.

 

Куһаҕаннык өлбүт киһини көмүү сиэрэ-туома

Киһи күн сирин көрөн, олох олорон, тоҥхойо кырдьар сааһыгар тиийдэҕинэ, “анараа дойдуга” аттанар, ол аата өлөр кэмэ кэлэр. Ону кэһэн, быстах санааҕа ылларан, бэйэҕин дьаһаннаххына айыы уйбат аньыыта буолар. Былыр дэҥ кэриэтэ бэйэҕэ тиийинэллэрэ үһү. Итинник өлбүт киһини түргэн үлүгэрдик, ытааһына-соҥооһуна, айдаана-куйдаана суох, баҕана үүтүн курдук дьаама хаһан, төбөтүнэн таҥнары уган туруору көмөллөрө.

Кэнники өттүгэр куһаҕаннык өлбүт киһини кыһыл талаҕы эриэн гына суллаан баран, тириитэ илдьирийиэр диэри дэлби таһыйаллар: “Бэйэҥ өлүүгүн бэйэҥ булбутуҥ. Орто дойдуга төннөн кэллэххинэ, сирэйгин быһыта сынньан ыытыахпыт”, – дииллэр. Ол кэнниттэн ыраах ойуурга киһи сылдьыбат сиригэр таһааран, инчэҕэй буорга умса сытыаран көмөллөр. Үөр буолан эргийэн кэлбэтин диэн, үрдүгэр өрүс хара тааһын баттата уураллар: “Аллараа түс, аны Орто дойдуга атаххынан үктэнимэ”, – диэн этэллэр. Иинин үрдүгэр тэтиҥ мастан сэттэ тоһоҕо оҥорон анньаллар.

Билиҥҥи үйэҕэ үгүс өттүгэр эдэр ыччат бэйэҕэ тиийинэн суорума суолланыыта үксээтэ. Ол ыарахан аньыы. Ону таһынан билигин бэйэтигэр тиийиммит киһини тиһэх суолугар атааралларыгар аньыыны-хараны оҥорботох киһи курдук ытаан-соҥоон көмөллөр. Бу сороҕор батыһыннарыылаах буолааччы, ол эбэтэр кини кэнниттэн киһи өлөр. Онон өбүгэлэрбит туомнарын тутуһан, куһаҕан тыына тахсыбатын, “илэ” барбатын диэн, 7-8 см иэннээх өрүс хара тааһын баттата уураллар. Ииҥҥэ түһэрэн көмөн баран, уҥуоҕун үрдүгэр 12-15 см уһуннаах тэтиҥ мастан сэттэ тоһоҕону анньаллар. Ол сүнньүн, санныларын, быарын, киинин, тобуктарын туһаайыытынан буолар.

Сиэри-туому толорон баран төннөрөллөрүгэр, өлбүт киһи сайыспатын диэн, дьон кэннилэрин хайыһыа суохтаахтар. Дьиэлэригэр кэлэн кытыаны уматан эбэтэр түптэ буруотунан күн эргииринэн хаама сылдьан ыраастаналлар. Дьиэ таһыгар сирэйдэрин, илиилэрин сууналлар.

Былыр сүтүгэ көстүбэтэх киһини, ойууну ыҥыран кыырдаран, эмэгэт оҥорторон, киһибит “илэ” барбатын диэн ииҥҥэ түһэрэн көмөллөрө үһү.


 

Киһи өллөҕүнэ, ханна тиийэрий?

Мантан сиэттэрэн биллиилээх итэҕэли үөрэтээччилэртэн саха итэҕэлинэн киһи өллөҕүнэ, ханна тиийэрин ыйыталастыбыт.

Лазарь Андреевич Афанасьев – Тэрис:

-- Киһи өллөҕүнэ, үөһэ Айыы дойдуга тахсар. Урут биһиги онно олорор үһүбүт. Саха киһитин ийэ кута онно тиийэр, күн сырдыгын кытта холбоһор. Салгын кут үрүҥ былыт буолар. Оттон буор кут көмүллүбүт сиригэр хаалар. Үрүҥ былыттан төттөрү уҥуохха түһэр. Уруулуу чугас дьоҥҥо (тыыннаахтарга) үтүө санаа буолан эргиллэр. Ол иһин киһи уҥуоҕун куту ыҥырар бэлиэ курдук өйдүөххэ сөп.

Өссө куһаҕан Кыраман – кырыыс дойдута диэн баар. Куһаҕаннык өлбүт киһи кута сатаан барбат. Хара былыт ыҥыран ылар. Куһаҕан санаа буолан уҥуоҕар кэлэр, урууларыгар тарҕанар. Маны сэргэ Дьабын диэн өйдөбүл баар. Бу сахаларга эрэ баар өйдөбүл. Киһи ханна да барбыта биллибэт буолан хаалыыта. Бу киһи санаатын кытта ыкса сибээстээх.

Саха итэҕэлинэн үс кута ыһыллара өлүү буолар. Үс кута бииргэ уоллахтарына киһи тыыннаах. Киһи биирдэ эрэ өлөр, куттар иккистээн холбоспоттор.

Розалия Иннокентьевна Бравина:

-- Сахаҕа наһаа уустук өйдөбүл. Анараа дойдуга тиийэр. Аад уонна Ырай өйдөбүлэ кэлин киирбит, улаханнык олоҕурбатах. Үйэлэрин моҥообут кырдьаҕас дьон үс, сэттэ сыл буолан баран төннөллөр.

Суорума суолламмыттары ойуунунан кыырдаран түктүйэҕэ угаллар. Анараа дойдуга төрүттэрбит олорор сирдэрэ. Киһи өлбүтүн кэннэ, түөрт уон хонук иһигэр кэритии күннэрэ дэнэр саҕаланаллар. Ол дойдуга букатыннаахтык барыан иннинэ, сылдьыбыт сирдэрин кэритэллэр. Анараа дойду эмиэ бу дойду курдук.

Александр Артемьев – Кулан:

-- А.Е. Кулаковскай 1978 сыллаахха Ырыа-хоһоонугар алгысчыт Үрүҥ Аар Тойонтон

Хара буорга

Хаппахтанар күммүтүгэр,

Харыһыктаах куппутун

Халлааҥҥа харайтараар,

Ийэ буорга

Ииннэнэр күммүтүгэр,

Ийэ куппутун

Илдьэ барыталаар,

Орто дойдуттан

Уларыйар күммүтүгэр,

Орпут куппутун

Оҕо гыныталаар... диэн көрдөһөр.

Сахаларга кут эргийэн кэлэр диэн өйдөбүлэ. Дьабыҥҥа Үрүҥ ойууннартан уһулуччулара, бу дойдуга аналын барытын толорбут тиийэр. Индия итэҕэлигэр дьүөрэлии курдук. Дириҥ ис хоһоонноох, бөлүһүөпүйэлээх. Орто дойдуттан арахсан баран, төннөн кэлэр диэн өйдөбүл баар.

Бэйэтигэр тиийиммит, куһаҕаннык бу дойдуттан туораабыт киһи сир икки, халлаан икки ардыгар хаайтаран хаалар. Кута-сүрэ барбакка муна-тэнэ сылдьар.

Киһи бу дойдуттан бараары гыннаҕына, аттыгар икки күлүк баар буолар. Бу кэмҥэ улаханнык ыалдьан сытар киһини өссө кэпсэтэн бу олоххо хаалларыахха сөп. Оттон үһүс күлүк кэллэ да, туох да быыһаабат – киһи өлөр. Барыта быһаарыллыбыт буолар.

Түөрт уон хонук иһигэр бу дойдуга ыспыт кутун төттөрү хомуйар. Киһи тугу саҥарбыта, оҥорбута-туппута барыта салгын кутун ыһыллыытын курдук ааҕыахха сөп. Ол иһин бу олоххо дьоҥҥо ыарахан куһаҕан санааны тутуо суохтаахпыт. Кэритии кэмигэр сүрэххэ-быарга ыар санааны, буруйу оҥорбут буоллахха кут сатаан барбакка хаалан хаалыан сөп.

Дьэ ол иһин саха киһитэ кытаанах буолуохтаах. Дьоҥҥо үчүгэйи эрэ баҕарыахтаах. Төһөнөн санаата ыраас, чэпчэки да, соччонон кут барарыгар чэпчэки буолар.

Афанасий Семенович Федоров “Өбүгэ сиэрэ-туома” кинигэтиттэн. http://www.kyym.ru